۰
پنجشنبه ۱ خرداد ۱۳۹۳ ساعت ۰۸:۵۱
مقاله حاضر در پی بررسی نقش وحدت اسلامی در بیداری اسلامی است. سؤال اصلی تحقیق این است که منظور از بیداری اسلامی چیست؟ مظاهر، موانع و شرایط موفقیت آن کدام است؟ همین طور، نقش وحدت در بیداری اسلامی چیست؟ و کارکردهای آن کدام است و موانع آن چیست؟
در جواب به این سؤالات در بخش اول ابتدا تعریف بیداری اسلامی،مسئله ها ی مربوط به بیداری اسلامی ، سپس در بخش دوم تعریف وحدت و مسئله ها ئی مرتبط با آن، سرانجام نقش وحدت در بیداری اسلامی مورد بررسی قرار گرفت.
در این نوشتار مهم ترین آسیب شناسی و راهکارها ی بیداری وحدت اسلامی را از گفتار، نوشتار و رفتارهای دو اندیشمند مصلح جهان اسلام، امام خمینی (ره) و سیدجمال الدین(ره) و مقام معظم رهبری حضرت آیهْ الله العظمی خامنه ای مورد بازخوانی شده است.امید است با توجه به این راهکارها بیداری اسلامی را به سرانجام نیک برسانیم.
تفاوت «بیداری اسلامی» و «بیداری انسانی»
بعضی صاحب نظرها «بیداری اسلامی»را «بیداری انسانی»می نامند. اما در واقع «بیداری انسانی» به این معنی است که مردم کشوری به این جمع بندی رسیدند که باید خودشان را از استبداد داخلی و استعمار خارجی نجات دهند و به خود اتکایی و خود کفایی برسند.
اما چه بسا آنقدر که باید برای این کار از خود گذشتگی نکنند و فعالیتشان را در حوزه قلم و بیان محدود نمایند. از این رو وقتی پای ایثار و فداکاری جان برسند، معلوم نیست که ادامه دهند یا نه؟
اما در «بیداری اسلامی» اعتقاد و عقیده مطرح است. وجه مشترک «بیداری اسلامی» و «بیداری انسانی» در شناخت آفت و به کار گرفتن قلم و اندیشه و فداکاری برای نجات است. و توسعه «بیداری اسلامی» وسیع تر از «بیداری انسانی» است و جمعیتی فراتر از مرزهای جغرافیایی یک کشور را شامل می شود. «بیداری اسلامی» یک و نیم میلیارد مسلمان در سراسر دنیا را شامل می شود.
مثل اینکه امام خمینی(ره) نسبت به مساله فلسطین با اینکه یک کشور عربی بود، احساس وظیفه می‌کرد و چون نجات مسلمانان مردم این کشور را یک وظیفه دینی می‌دانست.
بر همین اساس است که رهبر ایران ، قیامها و انقلابهای منطقه را «بیداری اسلامی» نامیده‌اند و دامنه آن را فراتر از «بیداری انسانی»دانستند.
چه عواملی موجب پدید آمدن این بیداری درجهان گردید؟
موضوع قرآن سوزي، و اهانت به پيامبر گرامي اسلام که در غرب و برخي کشورهاي اروپائي مشاهده مي شود، با موضوع بيداری اسلامي مرتبط مي باشد. زيرا بيداري اسلامي ملل غير مسلمان را نيز تحت تأثير قرار داد، به گونه اي که توجه به قرآن و پي بردن به آموزه هاي آن خطر جدي اي بود که سلطه گران را نگران کرده بود،چون درک مفاهيم والا و رهائي بخش اسلام، اين ملتها را با دنياي جديدي از ارزشها آشنا مي کرد، و مي توانست آنان را از غفلتي که دچار آن مي باشند نجات دهد، به همين دليل براي ايجاد تنش بين پيروان اديان به چنين اموري متوسل شدند، و در واقع منع حجاب، و جلوگيري از ساخت مناره براي مساجد در برخي از کشورهاي اروپائي و بالاخره پيشنهاد قانون منع تدريس قران در آمريکا از جمله اموري است که به موج بيداري در اين کشورها مرتبط مي باشد..
قیام هایی كه جرقه آن در تونس در اوایل فوریه۲۰۱۱ زده شد و با فرار بن علی دیكتاتور حاكم بر این كشور ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت. سقوط حسنی مبارك رئیس جمهور مصر پس از سه دهه حاكمیت نقطه عطفی در این تحولات بود كه دامنه قیام های مردمی را به كشورهای عربی حوزه خلیج فارس وشمال آفریقا گسترش داد.
آیت الله خامنه ای در این باره می فرماید:
(مردم دنيا و جوامع مسلمين اين را حس كردندکه امروز دشمن اساسى دنياى اسلام، استكبار جهانى است قضاياى فلسطين و فجايعى كه به پشتيبانى امريكا، هر شب و روز در فلسطين اتّفاق مى افتد، جلوِ چشم مردم است. امّت اسلام چگونه مى تواند چشمش را ببندد و اين فجايع را نبيند؟ آنچه در عراق در جريان است، جلوِ چشم مردم دنياست؛ اين آزمايشگاه تاريخى و سياسى در مقابل چشم مردم دنيا و بخصوص امّت اسلامى است. امريكايي ها با نام دمكراسى و آزادى به رژيم صدّام حمله كردند؛ اما امروز به مردم عراق اجازه نمى دهند سرنوشت خود را در دست بگيرند؛ مى گويند ما بايد باشيم!
يك ملت و يك كشور اسلامى را از همه حقوق متداول و رايجِ پذيرفته شده جهانى محروم مى كنند؛ با اين عنوان كه شما نمى توانيد و ما بايد باشيم؛ ما بايد به شما دمكراسى بدهيم! گفتند ما دنبال سلاح كشتار جمعى آمده ايم!
امّت اسلامى اين مسائل را مى بيند؛ اين آزمايشگاه است. امّت اسلامى چگونه مى تواند چشم خود را ببندد؟ این همان امورند که بیداری اسلام را پدید آوردند).[1]
بيداری اسلامی و موانع آن در انديشه امام خمينی(ره)و آیت الله خامنه ای
برخي از موانع بيداري اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره) عبارت است از:
1ـ تحريف اسلام و وارونگی مفاهيم دينی
با دور شدن تدریجی جوامع اسلامی از مفاهيم و آموزه‌های اصلی و اصيل اسلامی و دگرگون شدن پيام اوليه عدالت‌خواهانه اسلام. امام در ديداری كه با برخی مسئولين دارد به اين نكته اشاره می‌كنند كه دشمنان راه نجات خود را در اين ديده‌اند كه يا اسلام در اين كشورها نباشد و يا لااقل محتوا نداشته باشد. هرچند در بخش اول توفيقی نداشته‌اند، اما نسبت به بی‌محتوا كردن اسلام موفق بوده‌‌اند.
«... اسلام دين افراد مجاهدی است كه به دنبال حق و عدالتند ، دين كسانی است كه آزادی و استقلال می‌‌خواهند ، مكتب مبارزان و مردم ضد استعمار است . اما اينها اسلام را طور ديگری معرفی كردهاند... برای اين منظور كه خاصيت انقلابی و حياتی اسلام را از آن بگيرند و نگذارند مسلمانان در كوشش و جنبش و نهضت باشند... تبليغ كردهاند كه اسلام دين جامعی نيست، دين زندگی نيست... اما راجع به زندگی و اداره جامعه چيزی ندارد....»
2ـ حكام كشورهای اسلامی
يكی از موانع در فراروی نهضت بيداری ، حاكمان و سران كشورهای اسلامی است. اينان استقرار اسلام ناب را مغاير با منافع شخصی و حكومتی خود می‌پندارند. «مشكل مسلمين حكومت‌های مسلمين است. اين حكومت‌ها هستند كه مسلمين را به اين روز رسانده‌اند....» امام حكومت های منحرف اسلامی را عامل قدرت های شيطانی دانسته كه برای اغفال مردم از راه اسلام وارد می‌شوند.
3ـ تفرقه
امام وحدت را يك اصل اسلامی تعريف كرده و با تمام ارادتی كه به اهل بيت دارد، حاضر نيست در مجالس تفرقه‌افكنانه‌ای كه به عنوان حمايت از اهل بيت تشكيل می‌شود ، شركت كند . بالاتر از آن امام در پی ايجاد جبهه متحد اسلامی بود.
امام برای تحقق آرمان وحدت مسلمين از امكانات موجود بهره می‌جستند و در اين راستا مسأله فلسطين، روز قدس و حج ابراهيمی و... را مطرح كردهاند.
4ـ تحجر و جمود مقدس‌نماها
امام از مقدس‌نماها به عنوان يكی از موانع شناخت و بيداری اسلامی نام می‌برد و برای گسترش اسلام ناب محمدی ، شناخت اين مشعل‌داران تحجر و حماقت و مبارزه با آنان را ضروری می‌دانند.
اين عده با تظاهر به تعبد و زهد كه از ويژگی‌های اين گروه است ، بزرگترين ضربه را در طول تاريخ بر پيكره دين وارد آورده‌اند. نمونه بزرگ اين گروه را مارقين، در زمان حكومت حضرت علی(علیه السلام)تشكيل می‌دادند. چهره‌هايی آراسته و متظاهر به ديانت و زهد كه ضربه‌ای بزرگ بر پيكر عدل‌گستر حكومت علی وارد آوردند.
5ـ روشنفكرنماها
همانگونه كه تحجر و جمود از ديدگاه امام مانع بيداری است، دلبستگی به شرق و غرب و خودباختگی در برابر آنان ملتها را از نزديك شدن به اسلام باز می‌دارد. در مواردی به روشنفكران توصيه می‌كنند،معيار روشنفكری را، پيروی از داده‌های غربی ندانند. معرفی درست اسلام را وظيفه آنان دانسته و در استمرار يك حكومت عدل برای روشنفكران نقش اساسی قائلند.
6ـ آخوندهای وابسته
امام در عين حمايت كامل از روحانيت اصيل و متعهد ، انتقادهای بسيار تندی از روحانی‌نماهای وابسته به دربار و قدرت دارند . امام ضمن ابراز تنفر از روحانيت غيرمهذّب و متعهد ، آنان را از ساواكی‌ها هم بدتر می‌دانند. اينها بهترين ابزاری هستند كه خواسته يا ناخواسته مجری اهداف قرار می‌گيرند «... ما گرفتار بعضی اشخاص كه دعوی اسلامی می‌كنند ، بعضی‌ها كه در رأس روحانيت بعضی ممالك واقع هستند... ما را تكفير می‌كنند... متاسفانه در لباس مفتی هستند.... اين كارها بر ضد اسلام و بر وفاق ميل ابرقدرت‌هاست... اگر چنانچه وعاظ السلاطين بگذارند و اتحاد ما را به هم نزنند، ان‌شاءالله پيروز خواهيم شد.
آسیب ها و تهدیدها ی بیداری اسلامی ازدیدگاه رهبر ایران
ازدیدگاه آیت الله خامنه ای آسيب‌ها به دو قسم قابل تقسيم می باشد :
الف : آنها كه در درون خود ما ريشه دارد و از ضعف هاي ما بر مي‌خيزد،
ب : آنها كه دشمن بطور مستقيم آن را برنامه‌ريزي مي كند.
دسته‌ي اوّل:
1/1: احساس و گمان اينكه با سقوط حاكم وابسته و فاسد و ديكتاتور، كار تمام شد؛
2/1: راحتي‌ِ خيال ناشي از احساس پيروزي و به دنبال آن كم شدن انگيزه‌ها و سست شدن عزمها؛
3/1: تصاحب سهم ويژه در غنيمتِ به دست آمده؛
4/1: مرعوب شدن از هيمنه ظاهري مستكبران و احساس ترس از امريكا و ديگر قدرتهاي مداخله‌گر؛
5/1 : اعتماد به دشمن و در دام لبخندها و وعده‌ها و حمايت هاي آنها افتادن؛
6/1 : مغرور شدن و دشمن را غافل دانستن ؛
7/1 : ايجاد اختلاف و به جان هم انداختن انقلابيون و رخنه در پشت جبهه‌ي مبارزه.
دسته‌ي دوم :
1/2 : بر روي كار آوردن عناصري كه خود را متعهد به امريكا و غرب مي دانند؛
2/2 : معرفی بديل‌هاي انحرافي گوناگون در پيش پاي نهضت و مردم در صورت یاس از روی کار اوردن؛
3/2 : پيشنهاد مدل هاي حكومتي و قانون اساسي‌ها‌ئي كه كشورهاي اسلامي را بار ديگر در دام وابستگي فرهنگي و سياسي و اقتصادي به غرب بيفكند؛
4/2 : نفوذ ميان انقلابيون و تقويت مالي و رسانه اي يك جريانِ نامطمئن و به حاشيه راندن جريان هاي اصيل در انقلاب؛
5/2 : بازگرداندن سلطه‌‌ي غرب و تثبيت مدل هاي نوسازي شده‌ي غربي و بيگانه از اصول انقلاب و در نهايت، تسلط بر اوضاع؛
6/2 : هرج و مرج و تروريزم و جنگ داخلي ميان پيروان اديان يا قوميت ها يا قبائل و احزاب و يا حتي ميان ملتها و دولت هاي همسايه؛
7/2 : حصر اقتصادي و تحريم و بلوكه كردن سرمايه‌هاي ملي؛
8/2 : هجوم همه جانبه‌ي تبليغاتي و رسانه‌ئي؛
9/2 : خسته و نوميد كردن مردم و مرددّ و پشيمان كردن مبارزان؛
10/2 : ترور نخبگان صالح و مؤثر يا بدنام كردن برخي از آنان؛
11/2 : خريدن كساني از سست عنصران.[3]
اهمیت وحدت و پرهیز از اختلاف از نظر قرآن کریم
قرآن کریم به مسأله وحدت اسلامی اهتمام خاصی می ورزد. از یک سو پیامدهای مثبت اتّحاد را بازگو می کند و از سوی دیگر نسبت به پیامدهای شوم اختلاف هشدار می دهد.
آیه «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (آل عمران/۱۰۳) همه مسلمانان را دعوت به اتّحاد و دوری از اختلاف می کند و در زمره ی آیاتی قرار دارد که در صدر آن، مومنان را به رعایت تقوای الهی فرا می خواند. از این جا می توان این نکته را برداشت نمود که ایجاد و حفظ وحدت در جامعه اسلامی از مظاهر تقوای اجتماعی- سیاسی است، چنان که ایجاد تنش و درگیری برخلاف تقوای الهی می باشد.
در ادامه همین آیه در دو مورد از اتّحاد و هماهنگی به عنوان نعمت الهی یاد کرده است. طبیعی است که در مقابل، اختلاف و درگیری نقمت و عذاب الهی می باشد. قرآن کریم در آیه ای دیگر که انواع عذاب زمینی و آسمانی را بازگو می کند می فرماید: «او یلبسکم شیعاً و یذیقُ بعضکم بأس بعض»(انعام/۶۵) یا شما را به صورت گروه های مختلف به هم درآمیزد و به بعضی طعم کیفر بعضی دیگر را بچشاند.
اختلاف از بدترین انواع عذاب برای جامعه انسانی است که پیامدهای شوم درونی و بیرونی را در پی دارد. پیامد درونی اش این است که هر لحظه احتمال دارد آتش جنگ و درگیری در چنین جامعه ای شعله ور شود و همه هستی آن را به آتش کشد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «وکُنتم علی شفا حفرة من النار فانقذکم منها» (آل عمران/۱۰۳) شما در اثر اختلاف بر لبه گودالی از آتش بودید پس خدا شما را از آن نجات بخشید.
پیامد بیرونی اختلاف این است که جامعه در اثر آن قدرتش را از دست می دهد و در برابر دیگران ضعیف و سرخورده می شود، «ولا تنازعوا فتفشلو و تذهب ریحکم» (انفال/۴۶) با هم منازعه و درگیری نکنید آن گاه سست می شوید و قدرت تان از دست می رود. تعبیر به «تذهب ریحکم» اشاره لطیفی است به این که با نزاع و کشمکش هم قدرت جامعه از بین می رود و هم حیثیت و آبرویش.
جايگاه ارزشي وحدت از ديدگاه اهل البيت پیامبر اسلام
با تعمق و بررسي منابع اسلامي که در طول قرون واعصار توسط محدثين و رجال حديثي فريقين در دسترس ما قرار گرفته است ، اتحاد و وحدت مسلمين در آن از جايگاه رفيع و با عظمتي برخوردار است و رفتار و گفتار معصومين (علیهالسلام) خصوصاً رسول مکرم اسلام (صلواةالله علیه) گواه بر اين ادعاست.
رسول الله(ص) محور اتحاد
رهبران دينى به خصوص رسول الله(صلواة الله علیه) و على(علیه السلام) بيشترين تلاش را در ايجاد وحدت و تشكل امت اسلامى داشتند. در زمان رسول الله(صلواةالله علیه) حضرت با متشكل ساختن نيروهاى مسلمان موفق شد يك امت واحده و متحد و همسو بسازد. كه كمتر مى توان براى آن نمونه يافت. در عهد رسول الله (صلواةالله علیه) در ميان گروه ها و قوميت هاى مختلف مانند اوس، خزرج و مهاجر و انصار همواره زمينه چالش هاى فروان پديد مى آمد و چه بسا عرصه هاى فتنه را پديدار مى نمود. ليكن رسول الله (صلواةالله علیه) با تلاش مدبرانه خويش فتنه ها را خاموش مى كرد و گرايش ها را با هم پيوند مى داد.
رسول خدا (صلواةالله علیه) وحدت را مايه رحمت دانسته و مي فرمايد : الجماعه رحمه و الفرقه عذاب[4] وتفرقه را مايه پيروزي اهل باطل می داند.
قال ابن عباس اني سمعت رسول الله (صلواةالله علیه) يقول : ما اختلفت امة بعد نبيها الا ظهر اهل باطلها علي اهل حقها
ابن عباس گويد : از پيامبر (صلواةالله علیه) شنيدم که فرمود : هيچ امتي بعد از پيامبر خود اختلاف ننمود جز آنکه اهل باطل بر اهل حق پيروز گشتند.[5]
امت واحده انسانی
منظوراز امت
در فرهنگ های مختلف برای بیان مفهوم جامعه یا اجتماع از واژه های گوناگونی همچون ملت، مردم، گروه، ایل، طایفه، قبیله، عشیره، ناس، قوم، شعب، طبقه، نژاد، توده و جامعه استفاده شده است. اما اسلام به جای همه این اصطلاحات واژه ی «امت» را برای جامعه ی انسانی مورد نظر خود برگزیده و از این نام گذاری منظور خاصی را دنبال می کند.
امت در تعبیر و اصطلاح قرآنی، گروهی همسان در دین، آیین، زمان و مکان و دیگر مشترکات انسانی می باشد. این اصطلاح هرچند با واژه امروزی جامعه مشابهت هایی دارد ولی تفاوت های عمده ای دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت.
جامعه در اصطلاح جامعه شناختی، گروه سازمان یافته ای از اشخاص و افراد انسانی هستند که با هم در سرزمین مشترک زندگی می کنند و با همکاری درگروه ها نیازهای اجتماعی ابتدایی و اصلی خود را تامین می نمایند و با مشارکت در فرهنگی مشترک و یکسان به عنوان یک واحد اجتماعی از دیگر جوامع متمایز می شوند.
اما امت گروه خاصی از پیروان یک دین هستند كه به سبب همسانی در نوع خاصی از عملکرد و یا رویکرد فکری تشكل یافته اند. بر اساس این تعریف، امت می تواند مبنای نظم اجتماعی که گستره وسیعی به اندازه تمام بشریت دارد،قرار گیرد. بر اساس تعاریف قرآنی می-توان نتیجه گرفت که مراد از امت اسلامی، گروه وسیعی از مردم است که تحت رهبری و هدایت مشترک بوده و به سوی هدفی واحد در حرکت می باشند.[6]
راهکارهای وحدت اسلامی از نظر قرآن کریم
قرآن کریم برای تحقق و حفظ وحدت اسلامی، راهکارهای زیادی ارائه می کند که مهم ترین آن ها عبارتند از:
الف) تکیه بر عناصر مشترک دینی:
راه اصولی برای رسیدن یک جامعه به وحدت درونی این است که بر مهم ترین عناصر مشترک تکیه کنند. از نظر قرآن هیچ عنصری مهم تر از عنصر دینی نیست. از این رو این کتاب آسمانی اولین راهکار وحدت را تکیه بر عناصر مشترک دینی می داند. این راهکار نه تنها در سطح امت اسلامی بلکه در سطح تمام ادیان آسمانی کاربرد دارد: «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمة سواء بیننا و بینکم ألّا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئاً» (آل عمران/۶۴) بگو ای اهل کتاب به سوی کلمه ای که مشترک بین ما و شما است بیایید و آن این که جز خدای یگانه را نپرستیم و هیچ چیزی را شریک او قرار ندهیم.
گر چه این آیه در مورد اهل کتاب است اما پیام آن اختصاص به این مورد ندارد بلکه یک طرح کلی را در تعامل با دیگران ارائه می کند. بر اساس این طرح مسلمانان می توانند در حوزه های مختلف تشکیل وحدت بدهند. در حوزه وسیع می توانند با تمام ادیان آسمانی بر طبق باور مشترک به خدا و دین الهی در مقابل دیگران متّحد شوند. در دایره محدودتر جوامع مختلف اسلامی می توانند بر اساس مشترکات فراوان دینی یا حفظ هویت مذهبی شان گردهم آیند.پیشگامان وحدت اسلامی نیز طبق همین طرح گام برمی داشتند.
بحث و گفتگوی علمی در زمینه مسائل مورد اختلاف نه تنها با طرح وحدت اسلامی در تضادّ نیست بلکه نقش مهمی در موفّقیت آن دارد، زیرا اتحادی عمیق و پایدار است که توأم با معرفت و شناخت باشد نه کورکورانه و از روی احساسات. آن چه لازم به نظر می رسد این است که این گفتگوهای علمی توأم با منطق و احترام متقابل باشد.
ب)اصالت دادن به ارزش های اسلامی:
از مباحث مهمی که در موضوع وحدت اسلامی مطرح است، مبحث خودی و غیر خودی است. از منظر قرآن، تنها معیار خودی، رابطه مکتبی و دینی است نه رابطه ی ملی، زبانی، نژادی و حتی نه رابطه‌ی پدرـ فرزندی. به هر میزانی که این ارتباط معنوی مستحکم باشد به همان میزان هم معیار خودی پر رنگ خواهد بود.
طبق این اصل کلی پیامبر اسلام (صلواةالله علیه) ابوذر غفاری و سلمان فارسی را جزء خاندان خود دانسته است. در نقطه مقابل، خداوند فرزند نوح را بیگانه شمرده و رابطه ی پدر فرزندی آنها را نادیده گرفته است: «یا نوح انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح» (هود/۴۶) ای نوح همانا فرزند تو از خاندان تو نیست، همانا عمل او غیر صالح است.
راهکارهای وحدت اسلامی از نظر امام خمینی (ره) و سیدجمال الدین(ره)
در این نوشتار مهم ترین راهکارهای وحدت اسلامی در گفتار، نوشتار و رفتارهای وحدت بخش دو اندیشمند مصلح جهان اسلام، امام خمینی (ره) و سیدجمال الدین(ره) مورد کاوش قرار گرفته و بازخوانی شده است.
مهم ترین راهکارهای سیدجمال الدین
اولین منادی بزرگ وحدت مسلمانان در یک قرن و نیم اخیر ، سیدجمال الدین اسدآبادی می باشد. مهم ترین راهکارها ی سید را بپردازیم.
1- آگاهی بخشی مسلمانان از طریق انتشار نشریات
یکی از دردهای جهان اسلام به نظر سید جمال، از یک طرف درد غفلت و بی خبری خودی است و از طرف دیگر هوشیاری و توطئه برنامه ریزی شده و هماهنگ استعمارگران و دشمنان اسلام؛ اما برای اینکه جوامع اسلامی دست از تفرقه و اختلاف بردارند و به همبستگی و شکوفایی ممالکشان بیندیشند، باید این مسئله به درستی به آنها تفهیم گردد. مطبوعات و انتشار نشریه به نظر سید یکی از راهکارهای مؤثر در این زمینه بوده است. وی در این زمینه می نویسد
هر امتی را باید علی الدوام از برای صیانت اخلاق و حفاظت ملکات و راهنمایی به سوی سعادت منبهی از غفلت و صائنی از هبوط و سایقی به سوی فضائل و قائدی به جانب کمالات... باشد.. ـ هیچ چیزی دارای این همه اوصاف نیست ـ مگر جراید و اخبارنامه های یومیه[7].]
سیدجمال الدین در حیدرآباد هندوستان نیز نشریه ای به نام معلم شفیق با همکاری محب حسین انتشار داد.[8]
وی همچنین روزنامه دیگری به نام حبل المتین با تشویق سیدجلال الدین کاشانی (مؤید الاسلام) تأسیس نمود
در سال1309ق نیز نشریه ضیاء الخافقین را به دو زبان عربی و انگلیسی در لندن دایر کرد که با همکاری میرزا ملکم خان به طور ماهانه منتشر می شد.[9] ]
از قدم های مؤثر سید در این زمینه انتشار نشریه عروة الوثقی است. سید از هند با وعده پشتیبانی عده ای از مسلمانان روشنفکر آن سامان، عازم اروپا شد و با انتشار مجله عروة الوثقی، اصول اصلاحی خویش، به ویژه اتحاد اسلامی را، دنبال کرد.[10] مهم ترین منبع مربوط به آرمان اتحاد اسلامی و دیدگاه ها و پیشنهاداها و ارائه راهکارهای وی درباره اتحاد، مجله عروة الوثقی است[11]
2- ایجاد حکومت واحد اسلامی
یکی از راهکارهای آرمانی سید، ایجاد حکومت واحد اسلامی بود.
وی خواهان جامعه ای بود که وحدت بر آن حاکم باشد، اختلافات نژادی، زبانی، منطقه ای و فرقه ای بر اخوت اسلامی فائق نگردد و مردم مسلمان امتی باشند آگاه و عالم به زمان و آشنا به فنون و صنعت عصر و آزاد از هرگونه قید استعمار و استبداد. نمونه ای که سید برای این نوع حکومت در نظر داشت، دولت اسلامی در صدر اسلام و حکومت واحد رسول خدا(صلواةالله علیه) بود.
3- اتحاد بر محور قرآن
سید پس از اندکی تلاش در جهت وحدت جهان اسلام و ایجاد الگوی حکومت صدر اسلام، تشخیص داد که امکان ندارد دولت واحد و حکومت واحدی تشکیل شده و فرمانروای واحدی زمام امور مسلمانان را به دست بگیرد؛ لذا اندکی از آن ایده آرمانی تنزل کرد و بر ارتباط میان تمام اعضای جوامع اسلامی بر مبنای قرآن پای فشرد و اعلام کرد:
«من نمی گویم که: به همه کشورهای اسلامی یک نفر حکومت کند، زیرا این کار بسیار مشکل است، ولی امیدوارم که حاکم و سلطان همه ملت های مسلمان, تنها قرآن باشد و عامل وحدت و یگانگی آنها دین آنها. با این وحدت هر پادشاهی می تواند در کشورش برای حفظ حقوق دیگر کشورهای اسلامی کوشش کند، زیرا حیات او به حیات آن دیگری و بقایش به بقای ملت دیگر مسلمان بسته است.»[12]
4- بازگشت به اسلام راستین
به نظر سید، آنچه عیب است از مسلمانی ماست نه از اسلام. علل اساسی تفرقه مسلمانان و انحطاط آنان، دوری از اسلام راستین و قرآن کریم است. وی بر این باور بود که مسلمانان سده های نخستین، به سبب اعتقاد و عمل به اسلام اصیل، که احکام آن دقیق و اصول آن نیرومند و قواعد آن محکم و دستورهایش همه رموز زندگی فردی و اجتماعی را شامل بود، با هم وحدت داشتند و کشورهای اسلامی در راه نیرومندی و عظمت گام بر می داشتند. فاصله از اسلام و تعالیم حیاتبخش آن، باعث تفرقه آنان شد. از این روی، اگر مسلمانان خواهان مجد و عظمت گذشته اند، باید به اسلام راستین بازگردند و قرآن را کتاب زندگی بدانند.
5- همبستگی و ارتباط عالمان دینی و متفکران اسلامی
به نظر سید، یکی از راهکارهای مهم و تأثیرگذار وحدت، ارتباط و همبستگی عالمان دینی و متفکران اسلامی است. سید موفقیت طرح اتحاد جهان اسلام را در لحظه ای عملی و دست یافتنی می دید که عالمان مذاهب اسلامی، به تفاهم برسند و به احساس مشترکی دست یابند.
6- ایجاد تشکیلات
کارهای مهم اجتماعی بدون برنامه ریزی، سیاست گذاری کلان و تشکیلات به سامان نمی رسد. سید این نکته را به خوبی دریافته بود، لذا برای پیشبرد اهداف خود اقدام به تشکیل «جمعیت سرّی عروه» می نماید.
7. ایجاد کنگره و مؤتمر اسلامی
یکی دیگر از راهکارهای سید در جهت اتحاد اسلامی، ایجاد کنگره و مؤتمر اسلامی بود. هدف وی از تلاش در جهت ایجاد مؤتمر اسلامی این بود که با گردآوری عالمان مذاهب و نمایندگان کشورهای اسلامی در آن مجمع بزرگ، آنان به تبادل نظر و همفکری بپردازند و با اعلام نتایج آن به مردم، بتوانند مشکلات مسلمانان را حل کنند، نیروهای از دست رفته دین را دوباره تقویت نمایند،.. و همچنین برای سیر علوم اسلام، بیداری مسلمانان، ترویج و گسترش اسلام و پاسداری از آن برنامه ریزی کنند.»[13]
مرکز کنگره مکه انتخاب گردید. سید درباره علت انتخاب مکه برای برگزاری آن می گوید:
انتخاب مکه بدین خاطر است که مرکز پیدایش دین اسلام و مرکز تجلی حق و یقین و بهترین مکان مقدس برای تجمع مسلمانان است. مهم تر از همه اینکه خانه خدا، کعبه نیز در مکه است و همه ساله مسلمانان در مراسم حج از شرق و غرب در آنجا حضور می یابند».[14]]
8- شناسایی عوامل تفرقه و طرد و نفی آنان
همان طور که عوامل تفرقه می تواند درونی باشد، قطعاً می تواند بیرونی نیز باشد. به تجربه ثابت شده است که عوامل بیرونی و نفوذی بیشتر از عوامل درونی در بین مسلمانان به تفرقه و اختلاف دامن زده اند. بنابراین، مهم ترین راهکار ایجاد وحدت، شناسایی عوامل تفرقه و به ویژه عوامل بیرونی و خارجی است.
از نظر سید رژیم های استبدادی و دست نشانده، متحجران و ظاهرگرایان، غربزدگان و عالمان درباری، تعصب های نابجا، رذائل اخلاقی و فاصله از اسلام اصیل، از عوامل تفرقه مسلمانان به حساب می آیند که شناسایی و طرد و نفی آنها، موجب اتحاد و همبستگی اسلامی را فراهم می سازد.[15]]
9- طرح ائتلاف و تقریب دولتهای مسلمان
یکی از راهکارهای اساسی و جدی سید در جهت همبستگی اسلامی که خود عملاً تلاش بسیاری برای تحقق آن به خرج داد، طرح ائتلاف و تقریب دولتهای مسلمان بود. سید می کوشید دول اسلامی را متحد و همگام سازد. با افراد مؤثر و صاحب نفوذ همچون علما و سران کشورهای اسلامی گفت وگو می کرد، همه را هشدار می داد و آنان را برای اتحاد دول اسلامی آماده می ساخت. در این زمینه به اتحاد دو دولت ایران و افغانستان بسیار دل بسته بود و همواره برای ائتلاف و همبستگی این دو کشور می کوشید.[16]]
راهکارهای وحدت از دیدگاه امام خمینی(ره)
یکی از تأثیرگذارترین رهبران وحدت طلب و پیشوایان اصلاح گرای معاصر، امام خمینی(ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی است. او نیز همچون سیدجمال الدین بنیانگذار حرکت اصلاحی و وحدت طلبی، از برجسته ترین منادیان همبستگی و انسجام اسلامی به شمار می رود. اندیشه های این مرد بزرگ الهی در مرحله نظر باقی نمانده، بلکه غالباً جامه عمل پوشیده است. در زمینه وحدت نیز راهکارهای اساسی و کاربردی برای تحقق این هدف بزرگ ارائه نموده است که در ذیل به مهم ترین آنها اشاره می گردد.
1- رهبری واحد
برای وحدت یک جامعه، رهبری واحد و اطاعت و پیروی از او، سخن نخست است. یعنی قبل از هر راهکار دیگر و انجام فعالیت در مسیر همبستگی، شناسایی یک رهبر واحد، گرد آمدن در کنار او و حرف شنوی از اوامر و دستورهای وی، از اهم راهکارهای وحدت به شمار می رود. این مسئله در دین امری پذیرفته شده و حتی مورد تأکید است.[17]
2- شناسایی کانون فساد و منشأ اختلاف
یکی از دقت ها و موشکافی های حضرت امام(ره) در باب راهکارهای وحدت، شناسایی کانون فساد و منشأ اختلاف است. از دیدگاه ایشان می توان استفاده کرد که ما نباید خود را درگیر مسائل ظاهری و سطحی اختلاف ها کنیم، باید ریشه های اصلی را پیدا کنیم و بخشکانیم. ایشان با هرگونه حرکتی که باعث انحراف افکار ملت از مجرم اصلی شود به مقابله برمی خیزند و به روشنگری و ارائه مسیر صحیح مبارزه می پردازند.
مبارزات حضرت امام(ره) با شاه فاسد و نقشه های اختلاف بر انگیز او، نیز بر همین مبنا استوار بود. مبارزه با ابر قدرت هایی مثل آمریکا که همواره به اختلاف و تفرقه در جوامع اسلامی دامن می زنند نیز از همین قبیل بود
3- پرداختن نویسندگان به وحدت
از راهکارهای اساسی دیگر، توجه و پرداختن نویسندگان و فرهنگیان و دانشمندان به وحدت و تولید کتابها و دیگر آثاری است که در زمینه وحدت و همبستگی باشند و جامعه اسلامی را به همدلی فرا بخوانند. حضرت امام(ره) در یکی از سخنان خود می فرمایند:
«ای آقای محترمی که این صفحات را جمع آوری نمودید و به نظر علمای بلاد و گویندگان رساندید خوب است یک کتابی فراهم آورید که جمع تفرقه آنان را کند و همه آنان را در مقاصد اسلامی همراه کرده از همه امضا می گرفتید که اگر در یک گوشه مملکت به دین جساراتی می شد همه یک دل و یک جهت از تمام کشور قیام می کردند».[18]
4- برنامه ریزی و انجام کارهای تشکیلاتی
یکی از تأثیر گذار ترین راهکارهای وحدت، برنامه ریزی، ایجاد انجمن ها و انجام کارهای تشکیلاتی در مسیر همبستگی است.
حضرت امام(ره) این مهم را به خوبی دریافته بود و تمام فعالیت های ایشان در طول مبارزه ضد استعماری خارجی و ضد استثماری داخلی، نشان از برنامه ریزی، سیاستگذاری و انجام فعالیت های تشکیلاتی است..
5- جلوگیری از اهانت
یکی از عوامل خطرناک تفرقه و اختلاف، توهین و افترا به افراد، جامعه و یا مذهب و اعتقاد دیگران است. راهکار اصولی در این زمینه نیز از بین بردن این عامل است. امام(ره) پس از آزادی از زندان در سال 1343 وقتی متوجه می شوند در بین طلاب جوان صحبت هایی در هجو و بدگویی از بعضی از مراجعی که با امام همراهی نکرده اند رایج شده است، به شدت بر آشفته می شوند.
6- احترام متقابل
یکی از مهم ترین راهکارهای همبستگی و همدلی، احترام متقابل به همدیگر است. دو فرد و یا دو جامعه و یا دو مذهب و اعتقاد ممکن است تفاوتها و تمایزاتی داشته باشند. راه مسالمت زیستی و همبستگی این است که نسبت به هم روابط احترام آمیز متقابل داشته باشند. این مسئله در بین گروههای مختلف یک جامعه و حتی افراد یک خانواده نیز صادق است. احترام متقابل موجب همدلی و وحدت می گردد. حضرت امام(ره) در باره احترام متقابل گروههای مختلف جامعه به خصوص روحانیان و روشنفکران و دانشگاهیان می فرمایند:
«لازم است طبقات محترم روحانی و دانشگاهی، با هم احترام متقابل داشته باشند. جوانان روشنفکر دانشگاهها به روحانیت و روحانیون احترام بگذارند خداوند تعالی آنها را محترم شمرده و اهل بیت وحی سفارش آنها را به ملت فرموده است. روحانیت قدرت بزرگی است که با از دست دادن آن خدای نخواسته پایه های اسلام فرو می ریزد و قدرت جبار دشمن بی معارض می شود»[19]]
7- تمسک به مشترکات
مسلمانها و مذاهب مختلف اسلامی و همین طور اسلام با دیگر ادیان توحیدی مشترکات بسیاری دارند که تمسک به این مشترکات می تواند یکی از راهکارهای اساسی وحدت و همبستگی جوامع انسانی یا اسلامی باشد. امام(ره) نیز بارها با تکیه و تمسک به وجوه مشترک در جهت ایجاد وحدت بین مسلمانان و حتی غیرمسلمانان همه را دعوت به وحدت می کردند.
8- پرهیز از مسائل تفرقه افکن
از راهکارهای مهم همبستگی، پرداختن به مسائل و پرهیز از امور تفرقه افکن است. امام(ره) به مصالح امت اسلامی همواره توجه می کرد و از حرکاتی که فایده ای جز ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان ندارد به شدت پرهیز می نمود.
و همچنین در پیام هایی که برای حجاج ایرانی می فرستند، می فرمایند:
«لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر کشورها از اعمال جاهلانه که موجب تفرقه صفوف مسلمین است احتراز کنند و لازم است در جماعات اهل سنت حاضر شوند و از انعقاد و تشکیل نماز جماعت در منازل و گذاشتن بلندگوهایی مخالف رویه اجتناب نمایند.»[20]]
در وقتی که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی نماز جماعت منعقد شد مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند.]
9- ایجاد حکومت اسلامی
از کاربردی ترین راهکارهای وحدت، اقدام عملی در جهت ایجاد وحدت و همبستگی است. وحدت با آرزو و تخیل انجام نمی پذیرد. اگر واقعاً می خواهیم به وحدت حقیقت دست یابیم، باید بکوشیم در عمل وارد صحنه شویم و گامهای عملی و کاربردی در این زمینه برداریم. تشکیل حکومت اسلامی یکی از این اقدامات عملی است.
10- اهتمام به امور مسلمانان در جهان
مسلمانان باید به سرنوشت همدیگر حساس باشند و به مصائب و مشکلاتشان ابراز احساسات نمایند. مسلمانان خارج از حوزه جغرافیای خاص خودشان، به امور مشترک دینی و باورهای ایمانی خود اهتمام به خرج دهند. حضرت امام با تعیین آخرین جمعه ماه مبارک رمضان به عنوان روز «جهانی قدس» و «روز اسلام»، اهتمام خاص خود به امور مسلمانان را نشان دادند و نقطه عطفی در اتحاد میان مسلمانان جهان ایجاد کردند که هر روز و هر سال بر عظمت و ابهت این روز افزوده می شود. امام در این باره می فرمایند:
«روز قدس، روز اسلام است. روز قدس، روزی است که اسلام را باید احیا کرد و احیا بکنیم و قوانین اسلام در ممالک اسلامی اجرا بشود. روز قدس، روزی است که باید به همه ابرقدرتها هشدار بدهیم که اسلام دیگر تحت سیطره به واسطه عمال خبیث شما واقع نخواهد شد.»[21]
11- بیداری و قاطعیت در برابر دشمنان و تفرقه افکنان
از نظر حضرت امام(ره) بیداری در مقابل دشمن، آگاهی از توطئه ها و برنامه های تفرقه افکنانه آنان و برخورد قاطع و دندان شکن با آنها، موجب اتحاد و همبستگی مسلمانان می گردد. موضع بسیار به حق امام با فتوای تاریخی و برخورد قاطع مبنی بر حکم ارتداد و اعلام حکم قتل سلمان رشدی که مورد اتفاق همه فرق مسلمانان است ، باعث احیای اسلام و اتحاد مسلمانان در برابر دشمنان شد.
12- ایمان به هدف و بیداری امت اسلامی
یکی از راهکارهای وحدت این است که ما به هدف امیدوار باشیم، ایجاد وحدت امت اسلامی و بیداری جوامع مسلمان از خواب غفلتی که آنان را فرا گرفته است، برای ما خواب و خیال نباشد، بلکه آن را هدف تحقق یافتنی و در دسترس بدانیم.
امام با تمام وجود و با الهام و اعتقاد به وعده اجتناب ناپذیر الهی مبنی بر پیروزی مستضعفان بر مستکبران و امامت و رهبری آنان بر روی زمین، اولاً خود ایمان راسخ به آینده و تحقق وعده الهی و پیروزی و بیداری ملل مستضعف دارند، ثانیاً، با تکیه بر ایمان و اعتقاد محکم خویش، همواره ملل اسلامی و مستضعف جهان را امید به پیروزی و آینده نگری می دهد و همیشه از «آینده روشن» و «بیداری امت اسلامی» و همبستگی و اقتدار آنان به عنوان قاعده ای تخلف ناپذیر و امید بزرگ یاد می نماید و مکرر به این حقیقت اشاره می کند.
برآمد
اگر بخواهیم راهکارهای سیدجمال الدین را به صورت خلاصه ترسیم کنیم، می توانیم بگوییم ایشان طرح بسیار جامع و فراگیری را در دستور کار علمی و عملی خویش قرار داد.
حتی اگر سید در اجرای تمام طرحها و راهکارهای خود به موفقیت کامل دست نیافته باشد، می توان گفت حرکت و راهکارهای بسیار مؤثر وی سه نتیجه روشن و قابل توجه را برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد:
1. باعث تقویت روح اتحاد و اخوت مسلمانان جهان اسلام گردید؛
2. موجب رشد و شکوفایی حرکتها و جنبشهای طرفدار اتحاد اسلامی شد
3. از همه مهم تر پیروانی برجسته ای چون کواکبی، رؤسای الازهر، شیخ عبدالقادر مغربی، اقبال لاهوری و... پیدا کرد که هر یک طلایه دار اتحاد اسلامی شدند و راه و آرمان سید را پس از وی دنبال کردند.[22]]
گر چه تمام راهکارهای حضرت امام(ره) برای تحقق وحدت و همگرایی اسلامی در یک مقاله مختصر نمی گنجد، اما کلیت آن را می توان به صورت خلاصه ارائه داد.
ایشان همچون سیدجمال الدین، یکی از راهکارهای اساسی وحدت اسلامی را « ایجاد حکومت اسلامی» می دانست. حضرت امام، نخستین و مهم ترین راهکار خود برای تحقق همگرایی اسلامی را «رهبری واحد» معرفی نمود. در سایه رهبر واحد است که راهکارهای دیگر روح می گیرد و کارایی خود را حفظ می کند.
امام خمینی(ره) همچون سیدجمال الدین به کارهای تشکیلاتی عنایتی خاصی داشت و «برنامه ریزی و انجام کارهای تشکیلاتی» را جز راهکارهای مؤثر همگرایی می شمرد. تمام فعالیت های عملی ایشان در براندازی حکومت چند صدساله طاغوت، نشان از برنامه ریزی دقیق و انجام کارهای پیشرفته تشکیلاتی است..
به طور کلی می توان گفت، حضرت امام(ره) نیز همچون سیدجمال الدین درد و ضعف امت اسلامی را در تفرقه می داند و مجد و عظمت را در وحدت و همدلی. بدین سان راهکارهای مؤثری برای تحقق همگرایی و همدلی امت اسلامی ارائه می دهد و خود نیز پای در میدان می نهد و بسیاری از آن راهکارها را تحقق می بخشد و جامه عمل می پوشاند. در این سازکار، نخبگان، فرهنگیان و اهل قلم باید به بیداری امت بپردازند، با ایمان به هدف و تحقق بیداری امت اسلامی حرکت و جوشش همگرایی را آغاز نمایند
نتیجه
علاوه بر کليه مواردي که ذکر شد و هر مسلماني بايد خود را ملتزم به رعايت آن بداند تا به هر نحوي نقشي در ايجاد اتحاد در جامعه ي اسلامي خود داشته باشد . اما ذکر اين نکته نيز خالي از لطف نخواهد بود که تعميق روابط حسنه و معاشرت هاي اسلامي نيز در تقويت روحيه ي اتحاد تأثير گذار است. .
بدون ترديد ، ايجاد روابط سالم و پسنديده در افراد جامعه ، موجب اطمينان آنان به يکديگر و اتحاد خواهد شد و هر قدر هم فضايل اسلامي و سجاياي اخلاقي ، دوستي و محبت آنان زياد شود اين اتحاد مستحکمتر خواهد شد.
وازسوی دیگر تقويت وحدت و همدلي ميان مسلمانان باعث موفقيت هرچه بيشتر موج بيداري اسلامي در جهان مي شود.و جامعه اسلامي اگر بدنبال ايجاد تحول در خود است فقط در سايه وحدت مي تواند به اين تحول دست پيدا كند.
امروز بايستي مسلمانان بيش از هر زمان ديگر اختلافات مذهبي و تاريخي را كنار بگذارند و به فكر وحدت نيروها در مقابل دشمناني باشند كه بخش عظيمي از جهان اسلام را مورد تعرض و اشغال قرار داده اند.
رخساره هلاکاتی از میانمار
منابع
1- قرآن مجید
2- نهج البلاغه
3 -صحیفه امام
4- خدادای، محمداسماعیل، معنویت گرایی درتعمیق بیداری اسلامی،
http://basijsanayeqom.blogfa.com
5-www.hajij.com
-6
WWW.KHAMENEI.IR
-7www.ayehayeentezar.com
- 8
WWW.ABNA.lr
9-
راغب اصفهانی،حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن، ق1412 ،چاپ اول،
10-
جوهري، الصحاح ، بيروت ، دارالعلم للملايين ، چاپ چهارم ، 1407 ق ، ج 2
-11
مجموعه رهنمودهاي مقام معظم رهبري ، حديث ولايت، سازمان تبليغات اسلامي ، تهران ، 1377 ،ج 4
-2 ا
لمقتي الهندي ، کنزل العمال ، موسسه الرساله ، بيروت ،حديث 20242
-13
محمد باقر مجلسي، بحار الانوار ، موسسه الوفا ، بيروت ،چاپ سوم ، 1403 ه، ج 33،
14-
www.ido.ir/
15-
www.rasekhoon.net
16-
سیدجمال الدین، مقالات جمالیه، کوشش ابوالحسن جمالی، تهران: طلوع آزادی، 1355،
17-
محیط طباطبایی، محمد، نقش سیدجمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی،
18-
رئیس کرمی، سید علی، سیدجمال الدین اسدآبادی و همبستگی جهان اسلام، زاهدان: نهاد نمایندگی مقام
معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان و بلوچستان، معاونت سیاسی و اجتماعی، 1382
19-
مطهری،مرتضی،بررسی اجمالی ازنهضت ها ی اسلامی در صدسال اخیر،شعبان 98
20-
القحطان، عدنان بن عبدالله ،بیداری اسلامی ونیاز های فکری معاصر آن،
www.rohama.org
-21
دهکانی،احمد،فصل بیداری،
www.Phalamname.blogfa.com
22-
آینده ی بیداری اسلام و مفهوم بنیاد گری،
www.islahweb.org
23-
وطن دوست،رضا،وحدت و همگرائی دراندیشه اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی،1388،چاپ اول
www.razavi.ac.ir
- بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار مسؤولان و كارگزاران نظام به مناسبت سالروز هفدهم ربيعالاوّل[1]
KHAMENEI.IR
- موانع بيداري اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره)، [2]
www.ayehayeentezar.com
- اخبار اجلاس بيداري اسلامي3 ، رهبر انقلاب اسلامي در اجلاس بيداري اسلامي ،پایگاه خبری[3]
،تحلیلی اهل بیت علیهم السلام
ABNA.lr
- المقتي الهندي ، کنزل العمال ، موسسه الرساله ، بيروت ،حديث 20242[4]
- محمد باقر مجلسي، بحار الانوار ، موسسه الوفا ، بيروت ،چاپ سوم ، 1403 ه، ج 33،ص 270[5]
[6]- کارشناس ارشد نهج البلاغه و کارشناس پژوهش اداره کل تبليغات اسلامي استان گيلان
www.ido.ir/
3. -سیدجمال الدین، مقالات جمالیه، کوشش ابوالحسن جمالی، تهران: طلوع آزادی، 1355، ص7[7]
8. محیط طباطبایی، محمد، نقش سیدجمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ص 62-[8]
رئیس کرمی، سید علی، سیدجمال الدین اسدآبادی و همبستگی جهان اسلام، زاهدان: نهاد نمایندگی مقام. [9]
معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان و بلوچستان، معاونت سیاسی و اجتماعی، 1382، ص131
14 .محیط طباطبایی، محمد، پیشین، ص 98[10]
19. محیط طباطبایی، پیشین، ص38[11]
سیدجمال الدین، العروة الوثقی، ص72ـ 73[12]
سیدجمال الدین، العروة الوثقی، ص35[13]
همان، ص6[14]
سیدجمال الدین، العروة الوثقی، ص34[15]
همان، ص 106ـ110[16]
امالی مفید، ج1، ص 14، مجلس 2، حدیث 2[17]
صحیفه امام، ج 1، ص 21، تاریخ 23/جمادی الاولی/1363[18]
صحیفه امام، ج 3، ص 325، تاریخ 24/11/1356[19]
همان، ج 10، ص 61، تاریخ 29/6/1358[20]
صحیفه امام، ج 9، ص 277، تاریخ 25/5/1358[21]
محیط طباطبایی، نقش سیدجمال الدین در بیداری مشرق زمین، ص93ـ 128. وی زندگی نامه اجمالی[22]
در جواب به این سؤالات در بخش اول ابتدا تعریف بیداری اسلامی،مسئله ها ی مربوط به بیداری اسلامی ، سپس در بخش دوم تعریف وحدت و مسئله ها ئی مرتبط با آن، سرانجام نقش وحدت در بیداری اسلامی مورد بررسی قرار گرفت.
در این نوشتار مهم ترین آسیب شناسی و راهکارها ی بیداری وحدت اسلامی را از گفتار، نوشتار و رفتارهای دو اندیشمند مصلح جهان اسلام، امام خمینی (ره) و سیدجمال الدین(ره) و مقام معظم رهبری حضرت آیهْ الله العظمی خامنه ای مورد بازخوانی شده است.امید است با توجه به این راهکارها بیداری اسلامی را به سرانجام نیک برسانیم.
تفاوت «بیداری اسلامی» و «بیداری انسانی»
بعضی صاحب نظرها «بیداری اسلامی»را «بیداری انسانی»می نامند. اما در واقع «بیداری انسانی» به این معنی است که مردم کشوری به این جمع بندی رسیدند که باید خودشان را از استبداد داخلی و استعمار خارجی نجات دهند و به خود اتکایی و خود کفایی برسند.
اما چه بسا آنقدر که باید برای این کار از خود گذشتگی نکنند و فعالیتشان را در حوزه قلم و بیان محدود نمایند. از این رو وقتی پای ایثار و فداکاری جان برسند، معلوم نیست که ادامه دهند یا نه؟
اما در «بیداری اسلامی» اعتقاد و عقیده مطرح است. وجه مشترک «بیداری اسلامی» و «بیداری انسانی» در شناخت آفت و به کار گرفتن قلم و اندیشه و فداکاری برای نجات است. و توسعه «بیداری اسلامی» وسیع تر از «بیداری انسانی» است و جمعیتی فراتر از مرزهای جغرافیایی یک کشور را شامل می شود. «بیداری اسلامی» یک و نیم میلیارد مسلمان در سراسر دنیا را شامل می شود.
مثل اینکه امام خمینی(ره) نسبت به مساله فلسطین با اینکه یک کشور عربی بود، احساس وظیفه می‌کرد و چون نجات مسلمانان مردم این کشور را یک وظیفه دینی می‌دانست.
بر همین اساس است که رهبر ایران ، قیامها و انقلابهای منطقه را «بیداری اسلامی» نامیده‌اند و دامنه آن را فراتر از «بیداری انسانی»دانستند.
چه عواملی موجب پدید آمدن این بیداری درجهان گردید؟
موضوع قرآن سوزي، و اهانت به پيامبر گرامي اسلام که در غرب و برخي کشورهاي اروپائي مشاهده مي شود، با موضوع بيداری اسلامي مرتبط مي باشد. زيرا بيداري اسلامي ملل غير مسلمان را نيز تحت تأثير قرار داد، به گونه اي که توجه به قرآن و پي بردن به آموزه هاي آن خطر جدي اي بود که سلطه گران را نگران کرده بود،چون درک مفاهيم والا و رهائي بخش اسلام، اين ملتها را با دنياي جديدي از ارزشها آشنا مي کرد، و مي توانست آنان را از غفلتي که دچار آن مي باشند نجات دهد، به همين دليل براي ايجاد تنش بين پيروان اديان به چنين اموري متوسل شدند، و در واقع منع حجاب، و جلوگيري از ساخت مناره براي مساجد در برخي از کشورهاي اروپائي و بالاخره پيشنهاد قانون منع تدريس قران در آمريکا از جمله اموري است که به موج بيداري در اين کشورها مرتبط مي باشد..
قیام هایی كه جرقه آن در تونس در اوایل فوریه۲۰۱۱ زده شد و با فرار بن علی دیكتاتور حاكم بر این كشور ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت. سقوط حسنی مبارك رئیس جمهور مصر پس از سه دهه حاكمیت نقطه عطفی در این تحولات بود كه دامنه قیام های مردمی را به كشورهای عربی حوزه خلیج فارس وشمال آفریقا گسترش داد.
آیت الله خامنه ای در این باره می فرماید:
(مردم دنيا و جوامع مسلمين اين را حس كردندکه امروز دشمن اساسى دنياى اسلام، استكبار جهانى است قضاياى فلسطين و فجايعى كه به پشتيبانى امريكا، هر شب و روز در فلسطين اتّفاق مى افتد، جلوِ چشم مردم است. امّت اسلام چگونه مى تواند چشمش را ببندد و اين فجايع را نبيند؟ آنچه در عراق در جريان است، جلوِ چشم مردم دنياست؛ اين آزمايشگاه تاريخى و سياسى در مقابل چشم مردم دنيا و بخصوص امّت اسلامى است. امريكايي ها با نام دمكراسى و آزادى به رژيم صدّام حمله كردند؛ اما امروز به مردم عراق اجازه نمى دهند سرنوشت خود را در دست بگيرند؛ مى گويند ما بايد باشيم!
يك ملت و يك كشور اسلامى را از همه حقوق متداول و رايجِ پذيرفته شده جهانى محروم مى كنند؛ با اين عنوان كه شما نمى توانيد و ما بايد باشيم؛ ما بايد به شما دمكراسى بدهيم! گفتند ما دنبال سلاح كشتار جمعى آمده ايم!
امّت اسلامى اين مسائل را مى بيند؛ اين آزمايشگاه است. امّت اسلامى چگونه مى تواند چشم خود را ببندد؟ این همان امورند که بیداری اسلام را پدید آوردند).[1]
بيداری اسلامی و موانع آن در انديشه امام خمينی(ره)و آیت الله خامنه ای
برخي از موانع بيداري اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره) عبارت است از:
1ـ تحريف اسلام و وارونگی مفاهيم دينی
با دور شدن تدریجی جوامع اسلامی از مفاهيم و آموزه‌های اصلی و اصيل اسلامی و دگرگون شدن پيام اوليه عدالت‌خواهانه اسلام. امام در ديداری كه با برخی مسئولين دارد به اين نكته اشاره می‌كنند كه دشمنان راه نجات خود را در اين ديده‌اند كه يا اسلام در اين كشورها نباشد و يا لااقل محتوا نداشته باشد. هرچند در بخش اول توفيقی نداشته‌اند، اما نسبت به بی‌محتوا كردن اسلام موفق بوده‌‌اند.
«... اسلام دين افراد مجاهدی است كه به دنبال حق و عدالتند ، دين كسانی است كه آزادی و استقلال می‌‌خواهند ، مكتب مبارزان و مردم ضد استعمار است . اما اينها اسلام را طور ديگری معرفی كردهاند... برای اين منظور كه خاصيت انقلابی و حياتی اسلام را از آن بگيرند و نگذارند مسلمانان در كوشش و جنبش و نهضت باشند... تبليغ كردهاند كه اسلام دين جامعی نيست، دين زندگی نيست... اما راجع به زندگی و اداره جامعه چيزی ندارد....»
2ـ حكام كشورهای اسلامی
يكی از موانع در فراروی نهضت بيداری ، حاكمان و سران كشورهای اسلامی است. اينان استقرار اسلام ناب را مغاير با منافع شخصی و حكومتی خود می‌پندارند. «مشكل مسلمين حكومت‌های مسلمين است. اين حكومت‌ها هستند كه مسلمين را به اين روز رسانده‌اند....» امام حكومت های منحرف اسلامی را عامل قدرت های شيطانی دانسته كه برای اغفال مردم از راه اسلام وارد می‌شوند.
3ـ تفرقه
امام وحدت را يك اصل اسلامی تعريف كرده و با تمام ارادتی كه به اهل بيت دارد، حاضر نيست در مجالس تفرقه‌افكنانه‌ای كه به عنوان حمايت از اهل بيت تشكيل می‌شود ، شركت كند . بالاتر از آن امام در پی ايجاد جبهه متحد اسلامی بود.
امام برای تحقق آرمان وحدت مسلمين از امكانات موجود بهره می‌جستند و در اين راستا مسأله فلسطين، روز قدس و حج ابراهيمی و... را مطرح كردهاند.
4ـ تحجر و جمود مقدس‌نماها
امام از مقدس‌نماها به عنوان يكی از موانع شناخت و بيداری اسلامی نام می‌برد و برای گسترش اسلام ناب محمدی ، شناخت اين مشعل‌داران تحجر و حماقت و مبارزه با آنان را ضروری می‌دانند.
اين عده با تظاهر به تعبد و زهد كه از ويژگی‌های اين گروه است ، بزرگترين ضربه را در طول تاريخ بر پيكره دين وارد آورده‌اند. نمونه بزرگ اين گروه را مارقين، در زمان حكومت حضرت علی(علیه السلام)تشكيل می‌دادند. چهره‌هايی آراسته و متظاهر به ديانت و زهد كه ضربه‌ای بزرگ بر پيكر عدل‌گستر حكومت علی وارد آوردند.
5ـ روشنفكرنماها
همانگونه كه تحجر و جمود از ديدگاه امام مانع بيداری است، دلبستگی به شرق و غرب و خودباختگی در برابر آنان ملتها را از نزديك شدن به اسلام باز می‌دارد. در مواردی به روشنفكران توصيه می‌كنند،معيار روشنفكری را، پيروی از داده‌های غربی ندانند. معرفی درست اسلام را وظيفه آنان دانسته و در استمرار يك حكومت
6ـ آخوندهای وابسته
امام در عين حمايت كامل از روحانيت اصيل و متعهد ، انتقادهای بسيار تندی از روحانی‌نماهای وابسته به دربار و قدرت دارند . امام ضمن ابراز تنفر از روحانيت غيرمهذّب و متعهد ، آنان را از ساواكی‌ها هم بدتر می‌دانند. اينها بهترين ابزاری هستند كه خواسته يا ناخواسته مجری اهداف قرار می‌گيرند «... ما گرفتار بعضی اشخاص كه دعوی اسلامی می‌كنند ، بعضی‌ها كه در رأس روحانيت بعضی ممالك واقع هستند... ما را تكفير می‌كنند... متاسفانه در لباس مفتی هستند.... اين كارها بر ضد اسلام و بر وفاق ميل ابرقدرت‌هاست... اگر چنانچه وعاظ السلاطين بگذارند و اتحاد ما را به هم نزنند، ان‌شاءالله پيروز خواهيم شد.
آسیب ها و تهدیدها ی بیداری اسلامی ازدیدگاه رهبر ایران
ازدیدگاه آیت الله خامنه ای آسيب‌ها به دو قسم قابل تقسيم می باشد :
الف : آنها كه در درون خود ما ريشه دارد و از ضعف هاي ما بر مي‌خيزد،
ب : آنها كه دشمن بطور مستقيم آن را برنامه‌ريزي مي كند.
1/1: احساس و گمان اينكه با سقوط حاكم وابسته و فاسد و ديكتاتور، كار تمام شد؛
2/1: راحتي‌ِ خيال ناشي از احساس پيروزي و به دنبال آن كم شدن انگيزه‌ها و سست شدن عزمها؛
3/1: تصاحب سهم ويژه در غنيمتِ به دست آمده؛
4/1: مرعوب شدن از هيمنه ظاهري مستكبران و احساس ترس از امريكا و ديگر قدرتهاي مداخله‌گر؛
5/1 : اعتماد به دشمن و در دام لبخندها و وعده‌ها و حمايت هاي آنها افتادن؛
6/1 : مغرور شدن و دشمن را غافل دانستن ؛
7/1 : ايجاد اختلاف و به جان هم انداختن انقلابيون و رخنه در پشت جبهه‌ي مبارزه.
دسته‌ي دوم :
1/2 : بر روي كار آوردن عناصري كه خود را متعهد به امريكا و غرب مي دانند؛
2/2 : معرفی بديل‌هاي انحرافي گوناگون در پيش پاي نهضت و مردم در صورت یاس از روی کار اوردن؛
3/2 : پيشنهاد مدل هاي حكومتي و قانون اساسي‌ها‌ئي كه كشورهاي اسلامي را بار ديگر در دام وابستگي فرهنگي و سياسي و اقتصادي به غرب بيفكند؛
4/2 : نفوذ ميان انقلابيون و تقويت مالي و رسانه اي يك جريانِ نامطمئن و به حاشيه راندن جريان هاي اصيل در انقلاب؛
5/2 : بازگرداندن سلطه‌‌ي غرب و تثبيت مدل هاي نوسازي شده‌ي غربي و بيگانه از اصول انقلاب و در نهايت، تسلط بر اوضاع؛
6/2 : هرج و مرج و تروريزم و جنگ داخلي ميان پيروان اديان يا قوميت ها يا قبائل و احزاب و يا حتي ميان ملتها و دولت هاي همسايه؛
7/2 : حصر اقتصادي و تحريم و بلوكه كردن سرمايه‌هاي ملي؛
8/2 : هجوم همه جانبه‌ي تبليغاتي و رسانه‌ئي؛
9/2 : خسته و نوميد كردن مردم و مرددّ و پشيمان كردن مبارزان؛
10/2 : ترور نخبگان صالح و مؤثر يا بدنام كردن برخي از آنان؛
11/2 : خريدن كساني از سست عنصران.[3]
اهمیت وحدت و پرهیز از اختلاف از نظر قرآن کریم
قرآن کریم به مسأله وحدت اسلامی اهتمام خاصی می ورزد. از یک سو پیامدهای مثبت اتّحاد را بازگو می کند و از سوی دیگر نسبت به پیامدهای شوم اختلاف هشدار می دهد.
آیه «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (آل عمران/۱۰۳) همه مسلمانان را دعوت به اتّحاد و دوری از اختلاف می کند و در زمره ی آیاتی قرار دارد که در صدر آن، مومنان را به رعایت تقوای الهی فرا می خواند. از این جا می توان این نکته را برداشت نمود که ایجاد و حفظ وحدت در جامعه اسلامی از مظاهر تقوای اجتماعی- سیاسی است، چنان که ایجاد تنش و درگیری برخلاف تقوای الهی می باشد.
در ادامه همین آیه در دو مورد از اتّحاد و هماهنگی به عنوان نعمت الهی یاد کرده است. طبیعی است که در مقابل، اختلاف و درگیری نقمت و عذاب الهی می باشد. قرآن کریم در آیه ای دیگر که انواع عذاب زمینی و آسمانی را بازگو می کند می فرماید: «او یلبسکم شیعاً و یذیقُ بعضکم بأس بعض»(انعام/۶۵) یا شما را به صورت گروه های مختلف به هم درآمیزد و به بعضی طعم کیفر بعضی دیگر را بچشاند.
اختلاف از بدترین انواع عذاب برای جامعه انسانی است که پیامدهای شوم درونی و بیرونی را در پی دارد. پیامد درونی اش این است که هر لحظه احتمال دارد آتش جنگ و درگیری در چنین جامعه ای شعله ور شود و همه هستی آن را به آتش کشد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «وکُنتم علی شفا حفرة من النار فانقذکم منها» (آل عمران/۱۰۳) شما در اثر اختلاف بر لبه گودالی از آتش بودید پس خدا شما را از آن نجات بخشید.
پیامد بیرونی اختلاف این است که جامعه در اثر آن قدرتش را از دست می دهد و در برابر دیگران ضعیف و سرخورده می شود، «ولا تنازعوا فتفشلو و تذهب ریحکم» (انفال/۴۶) با هم منازعه و درگیری نکنید آن گاه سست می شوید و قدرت تان از دست می رود. تعبیر به «تذهب ریحکم» اشاره لطیفی است به این که با نزاع و کشمکش هم قدرت جامعه از بین می رود و هم حیثیت و آبرویش.
جايگاه ارزشي وحدت از ديدگاه اهل البيت پیامبر اسلام
با تعمق و بررسي منابع اسلامي که در طول قرون واعصار توسط محدثين و رجال حديثي فريقين در دسترس ما قرار گرفته است ، اتحاد و وحدت مسلمين در آن از جايگاه رفيع و با عظمتي برخوردار است و رفتار و گفتار معصومين (علیهالسلام) خصوصاً رسول مکرم اسلام (صلواةالله علیه) گواه بر اين ادعاست.
رسول الله(ص) محور اتحاد
رهبران دينى به خصوص رسول الله(صلواة الله علیه) و على(علیه السلام) بيشترين تلاش را در ايجاد وحدت و تشكل امت اسلامى داشتند. در زمان رسول الله(صلواةالله علیه) حضرت با متشكل ساختن نيروهاى مسلمان موفق شد يك امت واحده و متحد و همسو بسازد. كه كمتر مى توان براى آن نمونه يافت. در عهد رسول الله (صلواةالله علیه) در ميان گروه ها و قوميت هاى مختلف مانند اوس، خزرج و مهاجر و انصار همواره زمينه چالش هاى فروان پديد مى آمد و چه بسا عرصه هاى فتنه را پديدار مى نمود. ليكن رسول الله (صلواةالله علیه) با تلاش مدبرانه خويش فتنه ها را خاموش مى كرد و گرايش ها را با هم پيوند مى داد.
رسول خدا (صلواةالله علیه) وحدت را مايه رحمت دانسته و مي فرمايد : الجماعه رحمه و الفرقه عذاب[4] وتفرقه را مايه پيروزي اهل باطل می داند.
قال ابن عباس اني سمعت رسول الله (صلواةالله علیه) يقول : ما اختلفت امة بعد نبيها الا ظهر اهل باطلها علي اهل حقها
ابن عباس گويد : از پيامبر (صلواةالله علیه) شنيدم که فرمود : هيچ امتي بعد از پيامبر خود اختلاف ننمود جز آنکه اهل باطل بر اهل حق پيروز گشتند.[5]
امت واحده انسانی
منظوراز امت
در فرهنگ های مختلف برای بیان مفهوم جامعه یا اجتماع از واژه های گوناگونی همچون ملت، مردم، گروه، ایل، طایفه، قبیله، عشیره، ناس، قوم، شعب، طبقه، نژاد، توده و جامعه استفاده شده است. اما اسلام به جای همه این اصطلاحات واژه ی «امت» را برای جامعه ی انسانی مورد نظر خود برگزیده و از این نام گذاری منظور خاصی را دنبال می کند.
امت در تعبیر و اصطلاح قرآنی، گروهی همسان در دین، آیین، زمان و مکان و دیگر مشترکات انسانی می باشد. این اصطلاح هرچند با واژه امروزی جامعه مشابهت هایی دارد ولی تفاوت های عمده ای دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت.
جامعه در اصطلاح جامعه شناختی، گروه سازمان یافته ای از اشخاص و افراد انسانی هستند که با هم در سرزمین مشترک زندگی می کنند و با همکاری درگروه ها نیازهای اجتماعی ابتدایی و اصلی خود را تامین می نمایند و با مشارکت در فرهنگی مشترک و یکسان به عنوان یک واحد اجتماعی از دیگر جوامع متمایز می شوند.
اما امت گروه خاصی از پیروان یک دین هستند كه به سبب همسانی در نوع خاصی از عملکرد و یا رویکرد فکری تشكل یافته اند. بر اساس این تعریف، امت می تواند مبنای نظم اجتماعی که گستره وسیعی به اندازه تمام بشریت دارد،قرار گیرد. بر اساس تعاریف قرآنی می-توان نتیجه گرفت که مراد از امت اسلامی، گروه وسیعی از مردم است که تحت رهبری و هدایت مشترک بوده و به سوی هدفی واحد در حرکت می باشند.[6]
راهکارهای وحدت اسلامی از نظر قرآن کریم
قرآن کریم برای تحقق و حفظ وحدت اسلامی، راهکارهای زیادی ارائه می کند که مهم ترین آن ها عبارتند
الف) تکیه بر عناصر مشترک دینی:
راه اصولی برای رسیدن یک جامعه به وحدت درونی این است که بر مهم ترین عناصر مشترک تکیه کنند. از نظر قرآن هیچ عنصری مهم تر از عنصر دینی نیست. از این رو این کتاب آسمانی اولین راهکار وحدت را تکیه بر عناصر مشترک دینی می داند. این راهکار نه تنها در سطح امت اسلامی بلکه در سطح تمام ادیان آسمانی کاربرد دارد: «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمة سواء بیننا و بینکم ألّا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئاً» (آل عمران/۶۴) بگو ای اهل کتاب به سوی کلمه ای که مشترک بین ما و شما است بیایید و آن این که جز خدای یگانه را نپرستیم و هیچ چیزی را شریک او قرار ندهیم.
گر چه این آیه در مورد اهل کتاب است اما پیام آن اختصاص به این مورد ندارد بلکه یک طرح کلی را در تعامل با دیگران ارائه می کند. بر اساس این طرح مسلمانان می توانند در حوزه های مختلف تشکیل وحدت بدهند. در حوزه وسیع می توانند با تمام ادیان آسمانی بر طبق باور مشترک به خدا و دین الهی در مقابل دیگران متّحد شوند. در دایره محدودتر جوامع مختلف اسلامی می توانند بر اساس مشترکات فراوان دینی یا حفظ هویت مذهبی شان گردهم آیند.پیشگامان وحدت اسلامی نیز طبق همین طرح گام برمی داشتند.
بحث و گفتگوی علمی در زمینه مسائل مورد اختلاف نه تنها با طرح وحدت اسلامی در تضادّ نیست بلکه نقش مهمی در موفّقیت آن دارد، زیرا اتحادی عمیق و پایدار است که توأم با معرفت و شناخت باشد نه کورکورانه و از روی احساسات. آن چه لازم به نظر می رسد این است که این گفتگوهای علمی توأم با منطق و احترام متقابل باشد.
ب)اصالت دادن به ارزش های اسلامی:
از مباحث مهمی که در موضوع وحدت اسلامی مطرح است، مبحث خودی و غیر خودی است. از منظر قرآن، تنها معیار خودی، رابطه مکتبی و دینی است نه رابطه ی ملی، زبانی، نژادی و حتی نه رابطه‌ی پدرـ فرزندی. به هر میزانی که این ارتباط معنوی مستحکم باشد به همان میزان هم معیار خودی پر رنگ خواهد بود.
طبق این اصل کلی پیامبر اسلام (صلواةالله علیه) ابوذر غفاری و سلمان فارسی را جزء خاندان خود دانسته است. در نقطه مقابل، خداوند فرزند نوح را بیگانه شمرده و رابطه ی پدر فرزندی آنها را نادیده گرفته است: «یا نوح انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح» (هود/۴۶) ای نوح همانا فرزند تو از خاندان تو نیست، همانا عمل او غیر صالح است.
راهکارهای وحدت اسلامی از نظر امام خمینی (ره) و سیدجمال الدین(ره)
در این نوشتار مهم ترین راهکارهای وحدت اسلامی در گفتار، نوشتار و رفتارهای وحدت بخش دو اندیشمند مصلح جهان اسلام، امام خمینی (ره) و سیدجمال الدین(ره) مورد کاوش قرار گرفته و بازخوانی شده است.
مهم ترین راهکارهای سیدجمال الدین
اولین منادی بزرگ وحدت مسلمانان در یک قرن و نیم اخیر ، سیدجمال الدین اسدآبادی می باشد. مهم ترین راهکارها ی سید را بپردازیم.
1- آگاهی بخشی مسلمانان از طریق انتشار نشریات
یکی از دردهای جهان اسلام به نظر سید جمال، از یک طرف درد غفلت و بی خبری خودی است و از طرف دیگر هوشیاری و توطئه برنامه ریزی شده و هماهنگ استعمارگران و دشمنان اسلام؛ اما برای اینکه جوامع اسلامی دست از تفرقه و اختلاف بردارند و به همبستگی و شکوفایی ممالکشان بیندیشند، باید این مسئله به درستی به آنها تفهیم گردد. مطبوعات و انتشار نشریه به نظر سید یکی از راهکارهای مؤثر در این زمینه بوده است. وی در این زمینه می نویسد
هر امتی را باید علی الدوام از برای صیانت اخلاق و حفاظت ملکات و راهنمایی به سوی سعادت منبهی از غفلت و صائنی از هبوط و سایقی به سوی فضائل و قائدی به جانب کمالات... باشد.. ـ هیچ چیزی دارای این همه اوصاف نیست ـ مگر جراید و اخبارنامه های یومیه[7].]
سیدجمال الدین در حیدرآباد هندوستان نیز نشریه ای به نام معلم شفیق با همکاری محب حسین انتشار داد.[8]
وی همچنین روزنامه دیگری به نام حبل المتین با تشویق سیدجلال الدین کاشانی (مؤید الاسلام) تأسیس نمود
در سال1309ق نیز نشریه ضیاء الخافقین را به دو زبان عربی و انگلیسی در لندن دایر کرد که با همکاری میرزا ملکم خان به طور ماهانه منتشر می شد.[9] ]
از قدم های مؤثر سید در این زمینه انتشار نشریه عروة الوثقی است. سید از هند با وعده پشتیبانی عده ای از مسلمانان روشنفکر آن سامان، عازم اروپا شد و با انتشار مجله عروة الوثقی، اصول اصلاحی خویش، به ویژه اتحاد اسلامی را، دنبال کرد.[10] مهم ترین منبع مربوط به آرمان اتحاد اسلامی و دیدگاه ها و پیشنهاداها و ارائه راهکارهای وی درباره اتحاد، مجله عروة الوثقی است[11]
2- ایجاد حکومت واحد اسلامی
یکی از راهکارهای آرمانی سید، ایجاد حکومت واحد اسلامی بود.
وی خواهان جامعه ای بود که وحدت بر آن حاکم باشد، اختلافات نژادی، زبانی، منطقه ای و فرقه ای بر اخوت اسلامی فائق نگردد و مردم مسلمان امتی باشند آگاه و عالم به زمان و آشنا به فنون و صنعت عصر و آزاد از هرگونه قید استعمار و استبداد. نمونه ای که سید برای این نوع حکومت در نظر داشت، دولت اسلامی در صدر اسلام و حکومت واحد رسول خدا(صلواةالله علیه) بود.
3- اتحاد بر محور قرآن
سید پس از اندکی تلاش در جهت وحدت جهان اسلام و ایجاد الگوی حکومت صدر اسلام، تشخیص داد که امکان ندارد دولت واحد و حکومت واحدی تشکیل شده و فرمانروای واحدی زمام امور مسلمانان را به دست بگیرد؛ لذا اندکی از آن ایده آرمانی تنزل کرد و بر ارتباط میان تمام اعضای جوامع اسلامی بر مبنای قرآن پای فشرد و اعلام کرد:
«من نمی گویم که: به همه کشورهای اسلامی یک نفر حکومت کند، زیرا این کار بسیار مشکل است، ولی امیدوارم که حاکم و سلطان همه ملت های مسلمان, تنها قرآن باشد و عامل وحدت و یگانگی آنها دین آنها. با این وحدت هر پادشاهی می تواند در کشورش برای حفظ حقوق دیگر کشورهای اسلامی کوشش کند، زیرا حیات او به حیات آن دیگری و بقایش به بقای ملت دیگر مسلمان بسته است.»[12]
4- بازگشت به اسلام راستین
به نظر سید، آنچه عیب است از مسلمانی ماست نه از اسلام. علل اساسی تفرقه مسلمانان و انحطاط آنان، دوری از اسلام راستین و قرآن کریم است. وی بر این باور بود که مسلمانان سده های نخستین، به سبب اعتقاد و عمل به اسلام اصیل، که احکام آن دقیق و اصول آن نیرومند و قواعد آن محکم و دستورهایش همه رموز زندگی فردی و اجتماعی را شامل بود، با هم وحدت داشتند و کشورهای اسلامی در راه نیرومندی و عظمت گام بر می داشتند. فاصله از اسلام و تعالیم حیاتبخش آن، باعث تفرقه آنان شد. از این روی، اگر مسلمانان خواهان مجد و عظمت گذشته اند، باید به اسلام راستین بازگردند و قرآن را کتاب زندگی بدانند.
5- همبستگی و ارتباط عالمان دینی و متفکران اسلامی
به نظر سید، یکی از راهکارهای مهم و تأثیرگذار وحدت، ارتباط و همبستگی عالمان دینی و متفکران اسلامی است. سید موفقیت طرح اتحاد جهان اسلام را در لحظه ای عملی و دست یافتنی می دید که عالمان مذاهب اسلامی، به تفاهم برسند و به احساس مشترکی دست یابند.
6- ایجاد تشکیلات
کارهای مهم اجتماعی بدون برنامه ریزی، سیاست گذاری کلان و تشکیلات به سامان نمی رسد. سید این نکته را به خوبی دریافته بود، لذا برای پیشبرد اهداف خود اقدام به تشکیل «جمعیت سرّی عروه» می نماید.
7. ایجاد کنگره و مؤتمر اسلامی
یکی دیگر از راهکارهای سید در جهت اتحاد اسلامی، ایجاد کنگره و مؤتمر اسلامی بود. هدف وی از تلاش در جهت ایجاد مؤتمر اسلامی این بود که با گردآوری عالمان مذاهب و نمایندگان کشورهای اسلامی در آن مجمع بزرگ، آنان به تبادل نظر و همفکری بپردازند و با اعلام نتایج آن به مردم، بتوانند مشکلات مسلمانان را حل کنند، نیروهای از دست رفته دین را دوباره تقویت نمایند،.. و همچنین برای سیر علوم اسلام، بیداری مسلمانان، ترویج و گسترش اسلام و پاسداری از آن برنامه ریزی کنند.»[13]
مرکز کنگره مکه انتخاب گردید. سید درباره علت انتخاب مکه برای برگزاری آن می گوید:
انتخاب مکه بدین خاطر است که مرکز پیدایش دین اسلام و مرکز تجلی حق و یقین و بهترین مکان مقدس برای تجمع مسلمانان است. مهم تر
8- شناسایی عوامل تفرقه و طرد و نفی آنان
همان طور که عوامل تفرقه می تواند درونی باشد، قطعاً می تواند بیرونی نیز باشد. به تجربه ثابت شده است که عوامل بیرونی و نفوذی بیشتر از عوامل درونی در بین مسلمانان به تفرقه و اختلاف دامن زده اند. بنابراین، مهم ترین راهکار ایجاد وحدت، شناسایی عوامل تفرقه و به ویژه عوامل بیرونی و خارجی است.
از نظر سید رژیم های استبدادی و دست نشانده، متحجران و ظاهرگرایان، غربزدگان و عالمان درباری، تعصب های نابجا، رذائل اخلاقی و فاصله از اسلام اصیل، از عوامل تفرقه مسلمانان به حساب می آیند که شناسایی و طرد و نفی آنها، موجب اتحاد و همبستگی اسلامی را فراهم می سازد.[15]]
9- طرح ائتلاف و تقریب دولتهای مسلمان
یکی از راهکارهای اساسی و جدی سید در جهت همبستگی اسلامی که خود عملاً تلاش بسیاری برای تحقق آن به خرج داد، طرح ائتلاف و تقریب دولتهای مسلمان بود. سید می کوشید دول اسلامی را متحد و همگام سازد. با افراد مؤثر و صاحب نفوذ همچون علما و سران کشورهای اسلامی گفت وگو می کرد، همه را هشدار می داد و آنان را برای اتحاد دول اسلامی آماده می ساخت. در این زمینه به اتحاد دو دولت ایران و افغانستان بسیار دل بسته بود و همواره برای ائتلاف و همبستگی این دو کشور می کوشید.[16]]
راهکارهای وحدت از دیدگاه امام خمینی(ره)
یکی از تأثیرگذارترین رهبران وحدت طلب و پیشوایان اصلاح گرای معاصر، امام خمینی(ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی است. او نیز همچون سیدجمال الدین بنیانگذار حرکت اصلاحی و وحدت طلبی، از برجسته ترین منادیان همبستگی و انسجام اسلامی به شمار می رود. اندیشه های این مرد بزرگ الهی در مرحله نظر باقی نمانده، بلکه غالباً جامه عمل پوشیده است. در زمینه وحدت نیز راهکارهای اساسی و کاربردی برای تحقق این هدف بزرگ ارائه نموده است که در ذیل به مهم ترین آنها اشاره می گردد.
1- رهبری واحد
برای وحدت یک جامعه، رهبری واحد و اطاعت و پیروی از او، سخن نخست است. یعنی قبل از هر راهکار دیگر و انجام فعالیت در مسیر همبستگی، شناسایی یک رهبر واحد، گرد آمدن در کنار او و حرف شنوی از اوامر و دستورهای وی، از اهم راهکارهای وحدت به شمار می رود. این مسئله در دین امری پذیرفته شده و حتی مورد تأکید است.[17]
2- شناسایی کانون فساد و منشأ اختلاف
یکی از دقت ها و موشکافی های حضرت امام(ره) در باب راهکارهای وحدت، شناسایی کانون فساد و منشأ اختلاف است. از دیدگاه ایشان می توان استفاده کرد که ما نباید خود را درگیر مسائل ظاهری و سطحی اختلاف ها کنیم، باید ریشه های اصلی را پیدا کنیم و بخشکانیم. ایشان با هرگونه حرکتی که باعث انحراف افکار ملت از مجرم اصلی شود به مقابله برمی خیزند و به روشنگری و ارائه مسیر صحیح مبارزه می پردازند.
مبارزات حضرت امام(ره) با شاه فاسد و نقشه های اختلاف بر انگیز او، نیز بر همین مبنا استوار بود. مبارزه با ابر قدرت هایی مثل آمریکا که همواره به اختلاف و تفرقه در جوامع اسلامی دامن می زنند نیز از همین قبیل بود
3- پرداختن نویسندگان به وحدت
از راهکارهای اساسی دیگر، توجه و پرداختن نویسندگان و فرهنگیان و دانشمندان به وحدت و تولید کتابها و دیگر آثاری است که در زمینه وحدت و همبستگی باشند و جامعه اسلامی را به همدلی فرا بخوانند. حضرت امام(ره) در یکی از سخنان خود می فرمایند:
«ای آقای محترمی که این صفحات را جمع آوری نمودید و به نظر علمای بلاد و گویندگان رساندید خوب است یک کتابی فراهم آورید که جمع تفرقه آنان را کند و همه آنان را در مقاصد اسلامی همراه کرده از همه امضا می گرفتید که اگر در یک گوشه مملکت به دین جساراتی می شد همه یک دل و یک جهت از تمام کشور قیام می کردند».[18]
4- برنامه ریزی و انجام کارهای تشکیلاتی
یکی از تأثیر گذار ترین راهکارهای وحدت، برنامه ریزی، ایجاد انجمن ها و انجام کارهای تشکیلاتی در مسیر همبستگی است.
حضرت امام(ره) این مهم را به خوبی دریافته بود و تمام فعالیت های ایشان در طول مبارزه ضد استعماری خارجی و ضد استثماری داخلی، نشان از برنامه ریزی، سیاستگذاری و انجام فعالیت های تشکیلاتی است..
5- جلوگیری از اهانت
یکی از عوامل خطرناک تفرقه و اختلاف، توهین و افترا به افراد، جامعه و یا مذهب و اعتقاد دیگران است. راهکار اصولی در این زمینه نیز از بین بردن این عامل است. امام(ره) پس از آزادی از زندان در سال 1343 وقتی متوجه می شوند در بین طلاب جوان صحبت هایی در هجو و بدگویی از بعضی از مراجعی که با امام همراهی نکرده اند رایج شده است، به شدت بر آشفته می شوند.
6- احترام متقابل
یکی از مهم ترین راهکارهای همبستگی و همدلی، احترام متقابل به همدیگر است. دو فرد و یا دو جامعه و یا دو مذهب و اعتقاد ممکن است تفاوتها و تمایزاتی داشته باشند. راه مسالمت زیستی و همبستگی این است که نسبت به هم روابط احترام آمیز متقابل داشته باشند. این مسئله در بین گروههای مختلف یک جامعه و حتی افراد یک خانواده نیز صادق است. احترام متقابل موجب همدلی و وحدت می گردد. حضرت امام(ره) در باره احترام متقابل گروههای مختلف جامعه به خصوص روحانیان و روشنفکران و دانشگاهیان می فرمایند:
«لازم است طبقات محترم روحانی و دانشگاهی، با هم احترام متقابل داشته باشند. جوانان روشنفکر دانشگاهها به روحانیت و روحانیون احترام بگذارند خداوند تعالی آنها را محترم شمرده و اهل بیت وحی سفارش آنها را به ملت فرموده است. روحانیت قدرت بزرگی است که با از دست دادن آن خدای نخواسته پایه های اسلام فرو می ریزد و قدرت جبار دشمن بی معارض می شود»[19]]
7- تمسک به مشترکات
مسلمانها و مذاهب مختلف اسلامی و همین طور اسلام با دیگر ادیان توحیدی مشترکات بسیاری دارند که تمسک به این مشترکات می تواند یکی از راهکارهای اساسی وحدت و همبستگی جوامع انسانی یا اسلامی باشد. امام(ره) نیز بارها با تکیه و تمسک به وجوه مشترک در جهت ایجاد وحدت بین مسلمانان و حتی غیرمسلمانان همه را دعوت به وحدت می کردند.
8- پرهیز از مسائل تفرقه افکن
از راهکارهای مهم همبستگی، پرداختن به مسائل و پرهیز از امور تفرقه افکن است. امام(ره) به مصالح امت اسلامی همواره توجه می کرد و از حرکاتی که فایده ای جز ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان ندارد به شدت پرهیز می نمود.
و همچنین در پیام هایی که برای حجاج ایرانی می فرستند، می فرمایند:
«لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر کشورها از اعمال جاهلانه که موجب تفرقه صفوف مسلمین است احتراز کنند و لازم است در جماعات اهل سنت حاضر شوند و از انعقاد و تشکیل نماز جماعت در منازل و گذاشتن بلندگوهایی مخالف رویه اجتناب نمایند.»[20]]
در وقتی که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی نماز جماعت منعقد شد مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند.]
9- ایجاد حکومت اسلامی
از کاربردی ترین راهکارهای وحدت، اقدام عملی در جهت ایجاد وحدت و همبستگی است. وحدت با آرزو و تخیل انجام نمی پذیرد. اگر واقعاً می خواهیم به وحدت حقیقت دست یابیم، باید بکوشیم در عمل وارد صحنه شویم و گامهای عملی و کاربردی در این زمینه برداریم. تشکیل حکومت اسلامی یکی از این اقدامات عملی است.
10- اهتمام به امور مسلمانان در جهان
مسلمانان باید به سرنوشت همدیگر حساس باشند و به مصائب و مشکلاتشان ابراز احساسات نمایند. مسلمانان خارج از حوزه جغرافیای خاص خودشان، به امور مشترک دینی و باورهای ایمانی خود اهتمام به خرج دهند. حضرت امام با تعیین آخرین جمعه ماه مبارک رمضان به عنوان روز «جهانی قدس» و «روز اسلام»، اهتمام خاص خود به امور مسلمانان را نشان دادند و نقطه عطفی در اتحاد میان مسلمانان جهان ایجاد کردند که هر روز و هر سال بر عظمت و ابهت این روز افزوده می شود. امام در این باره می فرمایند:
«روز قدس، روز اسلام است. روز قدس، روزی است که اسلام را باید احیا کرد و احیا بکنیم و قوانین
11- بیداری و قاطعیت در برابر دشمنان و تفرقه افکنان
از نظر حضرت امام(ره) بیداری در مقابل دشمن، آگاهی از توطئه ها و برنامه های تفرقه افکنانه آنان و برخورد قاطع و دندان شکن با آنها، موجب اتحاد و همبستگی مسلمانان می گردد. موضع بسیار به حق امام با فتوای تاریخی و برخورد قاطع مبنی بر حکم ارتداد و اعلام حکم قتل سلمان رشدی که مورد اتفاق همه فرق مسلمانان است ، باعث احیای اسلام و اتحاد مسلمانان در برابر دشمنان شد.
12- ایمان به هدف و بیداری امت اسلامی
یکی از راهکارهای وحدت این است که ما به هدف امیدوار باشیم، ایجاد وحدت امت اسلامی و بیداری جوامع مسلمان از خواب غفلتی که آنان را فرا گرفته است، برای ما خواب و خیال نباشد، بلکه آن را هدف تحقق یافتنی و در دسترس بدانیم.
امام با تمام وجود و با الهام و اعتقاد به وعده اجتناب ناپذیر الهی مبنی بر پیروزی مستضعفان بر مستکبران و امامت و رهبری آنان بر روی زمین، اولاً خود ایمان راسخ به آینده و تحقق وعده الهی و پیروزی و بیداری ملل مستضعف دارند، ثانیاً، با تکیه بر ایمان و اعتقاد محکم خویش، همواره ملل اسلامی و مستضعف جهان را امید به پیروزی و آینده نگری می دهد و همیشه از «آینده روشن» و «بیداری امت اسلامی» و همبستگی و اقتدار آنان به عنوان قاعده ای تخلف ناپذیر و امید بزرگ یاد می نماید و مکرر به این حقیقت اشاره می کند.
برآمد
اگر بخواهیم راهکارهای سیدجمال الدین را به صورت خلاصه ترسیم کنیم، می توانیم بگوییم ایشان طرح بسیار جامع و فراگیری را در دستور کار علمی و عملی خویش قرار داد.
حتی اگر سید در اجرای تمام طرحها و راهکارهای خود به موفقیت کامل دست نیافته باشد، می توان گفت حرکت و راهکارهای بسیار مؤثر وی سه نتیجه روشن و قابل توجه را برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد:
1. باعث تقویت روح اتحاد و اخوت مسلمانان جهان اسلام گردید؛
2. موجب رشد و شکوفایی حرکتها و جنبشهای طرفدار اتحاد اسلامی شد
3. از همه مهم تر پیروانی برجسته ای چون کواکبی، رؤسای الازهر، شیخ عبدالقادر مغربی، اقبال لاهوری و... پیدا کرد که هر یک طلایه دار اتحاد اسلامی شدند و راه و آرمان سید را پس از وی دنبال کردند.[22]]
گر چه تمام راهکارهای حضرت امام(ره) برای تحقق وحدت و همگرایی اسلامی در یک مقاله مختصر نمی گنجد، اما کلیت آن را می توان به صورت خلاصه ارائه داد.
ایشان همچون سیدجمال الدین، یکی از راهکارهای اساسی وحدت اسلامی را « ایجاد حکومت اسلامی» می دانست. حضرت امام، نخستین و مهم ترین راهکار خود برای تحقق همگرایی اسلامی را «رهبری واحد» معرفی نمود. در سایه رهبر واحد است که راهکارهای دیگر روح می گیرد و کارایی خود را حفظ می کند.
امام خمینی(ره) همچون سیدجمال الدین به کارهای تشکیلاتی عنایتی خاصی داشت و «برنامه ریزی و انجام کارهای تشکیلاتی» را جز راهکارهای مؤثر همگرایی می شمرد. تمام فعالیت های عملی ایشان در براندازی حکومت چند صدساله طاغوت، نشان از برنامه ریزی دقیق و انجام کارهای پیشرفته تشکیلاتی است..
به طور کلی می توان گفت، حضرت امام(ره) نیز همچون سیدجمال الدین درد و ضعف امت اسلامی را در تفرقه می داند و مجد و عظمت را در وحدت و همدلی. بدین سان راهکارهای مؤثری برای تحقق همگرایی و همدلی امت اسلامی ارائه می دهد و خود نیز پای در میدان می نهد و بسیاری از آن راهکارها را تحقق می بخشد و جامه عمل می پوشاند. در این سازکار، نخبگان، فرهنگیان و اهل قلم باید به بیداری امت بپردازند، با ایمان به هدف و تحقق بیداری امت اسلامی حرکت و جوشش همگرایی را آغاز نمایند
نتیجه
علاوه بر کليه مواردي که ذکر شد و هر مسلماني بايد خود را ملتزم به رعايت آن بداند تا به هر نحوي نقشي در ايجاد اتحاد در جامعه ي اسلامي خود داشته باشد . اما ذکر اين نکته نيز خالي از لطف نخواهد بود که تعميق روابط حسنه و معاشرت هاي اسلامي نيز در تقويت روحيه ي اتحاد تأثير گذار است. .
بدون ترديد ، ايجاد روابط سالم و پسنديده در افراد جامعه ، موجب اطمينان آنان به يکديگر و اتحاد خواهد شد و هر قدر هم فضايل اسلامي و سجاياي اخلاقي ، دوستي و محبت آنان زياد شود اين اتحاد مستحکمتر خواهد شد.
وازسوی دیگر تقويت وحدت و همدلي ميان مسلمانان باعث موفقيت هرچه بيشتر موج بيداري اسلامي در جهان مي شود.و جامعه اسلامي اگر بدنبال ايجاد تحول در خود است فقط در سايه وحدت مي تواند به اين تحول دست پيدا كند.
امروز بايستي مسلمانان بيش از هر زمان ديگر اختلافات مذهبي و تاريخي را كنار بگذارند و به فكر وحدت نيروها در مقابل دشمناني باشند كه بخش عظيمي از جهان اسلام را مورد تعرض و اشغال قرار داده اند.
رخساره هلاکاتی از میانمار
منابع
1- قرآن مجید
2- نهج البلاغه
3 -صحیفه امام
4- خدادای، محمداسماعیل، معنویت گرایی درتعمیق بیداری اسلامی،
http://basijsanayeqom.blogfa.com
5-www.hajij.com
-6
WWW.KHAMENEI.IR
-7www.ayehayeentezar.com
- 8
WWW.ABNA.lr
9-
راغب اصفهانی،حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن، ق1412 ،چاپ اول،
10-
جوهري، الصحاح ، بيروت ، دارالعلم للملايين ، چاپ چهارم ، 1407 ق ، ج 2
-11
مجموعه رهنمودهاي مقام معظم رهبري ، حديث ولايت، سازمان تبليغات اسلامي ، تهران ، 1377 ،ج 4
-2 ا
لمقتي الهندي ، کنزل العمال ، موسسه الرساله ، بيروت ،حديث 20242
-13
محمد باقر مجلسي، بحار الانوار ، موسسه الوفا ، بيروت ،چاپ سوم ، 1403 ه، ج 33،
14-
www.ido.ir/
15-
www.rasekhoon.net
16-
سیدجمال الدین، مقالات جمالیه، کوشش ابوالحسن جمالی، تهران: طلوع آزادی، 1355،
17-
محیط طباطبایی، محمد، نقش سیدجمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی،
18-
رئیس کرمی، سید علی، سیدجمال الدین اسدآبادی و همبستگی جهان اسلام، زاهدان: نهاد نمایندگی مقام
معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان و بلوچستان، معاونت سیاسی و اجتماعی، 1382
19-
مطهری،مرتضی،بررسی اجمالی ازنهضت ها ی اسلامی در صدسال اخیر،شعبان 98
20-
القحطان، عدنان بن عبدالله ،بیداری اسلامی ونیاز های فکری معاصر آن،
www.rohama.org
-21
دهکانی،احمد،فصل بیداری،
www.Phalamname.blogfa.com
22-
آینده ی بیداری اسلام و مفهوم بنیاد گری،
www.islahweb.org
23-
وطن دوست،رضا،وحدت و همگرائی دراندیشه اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی،1388،چاپ اول
www.razavi.ac.ir
- بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار مسؤولان و كارگزاران نظام به مناسبت سالروز هفدهم ربيعالاوّل[1]
KHAMENEI.IR
- موانع بيداري اسلامي از ديدگاه امام خميني(ره)، [2]
www.ayehayeentezar.com
- اخبار اجلاس بيداري اسلامي3 ، رهبر انقلاب اسلامي در اجلاس بيداري اسلامي ،پایگاه خبری[3]
،تحلیلی اهل بیت علیهم السلام
ABNA.lr
- المقتي الهندي ، کنزل العمال ، موسسه الرساله ، بيروت ،حديث 20242[4]
- محمد باقر مجلسي، بحار الانوار ، موسسه الوفا ، بيروت ،چاپ سوم ، 1403 ه، ج 33،ص 270[5]
[6]- کارشناس ارشد نهج البلاغه و کارشناس پژوهش اداره کل تبليغات اسلامي استان گيلان
www.ido.ir/
3. -سیدجمال الدین، مقالات جمالیه، کوشش ابوالحسن جمالی، تهران: طلوع آزادی، 1355، ص7[7]
8. محیط طباطبایی، محمد، نقش سیدجمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ص 62-[8]
رئیس کرمی، سید علی، سیدجمال الدین اسدآبادی و همبستگی جهان اسلام، زاهدان: نهاد نمایندگی مقام. [9]
معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان و بلوچستان، معاونت سیاسی و اجتماعی، 1382، ص131
14 .محیط طباطبایی، محمد، پیشین، ص 98[10]
19. محیط طباطبایی، پیشین، ص38[11]
سیدجمال الدین، العروة الوثقی، ص72ـ 73[12]
سیدجمال الدین، العروة الوثقی، ص35[13]
همان، ص6[14]
سیدجمال الدین، العروة الوثقی، ص34[15]
همان، ص 106ـ110[16]
امالی مفید، ج1، ص 14، مجلس 2، حدیث 2[17]
صحیفه امام، ج 1، ص 21، تاریخ 23/جمادی الاولی/1363[18]
صحیفه امام، ج 3، ص 325، تاریخ 24/11/1356[19]
همان، ج 10، ص 61، تاریخ 29/6/1358[20]
صحیفه امام، ج 9، ص 277، تاریخ 25/5/1358[21]
محیط طباطبایی، نقش سیدجمال الدین در بیداری مشرق زمین، ص93ـ 128. وی زندگی نامه اجمالی[22]
مرجع : محبان منتظر
کد مطلب : ۳۸۴۳۵۸
منتخب
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳۰ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
