جایگاه و روابط شیعیان جعفری در ترکیه

شیعیان جعفری ترکیه ریشه در تاریخ این کشور دارند، اما همواره در طول دهه های گذشته با رویکردهای گوناگونی چون غیر خودی، بدان ها نگریسته شده است. در این بین با توجه به رویکردهای اردوغان در سیاست داخلی و منطقه ای خود، شیعیان جعفری ترکیه با حساسیت بیشتری به دولت نگریسته و انتقادهایی را متوجه اردوغان نموده اند.
در یادداشت زیر به بررسی بیشتر نقش این اقلیت مهم در ترکیه و آینده نقش و نفوذ آنان می پردازیم.

شیعیان جعفری ترکیه و گروه های نژادى و مناطق مورد سکونت

تاریخ شیعیان جعفری ترکیه با مهاجرت ترکان از آسیای میانه به سرزمین فعلی ترکیه و گرویدن بخش مهمی از ترکان به تشیع و گروه های منشعب آن نظیر قزلباش، علی اللهی، بکتاشی و علوی آغاز می‌شود. بخش اعظم گروه های نژادی شیعیان ترکیه را ترکان آذری تشکیل می‌دهند که از تبار آذری زبان های ایران زمین ( جمهوری آذربایجان ، جمهوری خود مختار نخجوان، جمهوری ارمنستان و جمهوری گرجستان و ......) هستند که به سوی آناطولی ( آنادولی ) سرازیر گردیده اند.

محل اصلی ( تاریخی ) اسکان شیعیان دوازده امامی ترکیه، استان‌های کارس و اغدیر ترکیه است که در منطقه مرزی با جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان، جمهوری خودمختار نخجوان و جمهوری ارمنستان قرار دارند.مردم این استان ها با لهجه ترکی آذری، نزدیک به لهجه آذری در جمهوری اسلامی ایران سخن می‌گویند.

شیعیان ترکیه اعم از بومی و مهاجر، پیرو مذهب شیعه جعفری دوازده امامی هستند و اغلب در مناطق شمال شرقی، شمال غربی، مرکزی ( آناطولی )، و در شهرهایی چون اغدیر، کارس، توزلوجا، آرا لیک، تاشلی‌چای، آک یاکا و آرپاچای، و نیز در شهرهای استانبول، بورسا، ازمیر، آنتالیا، مانیسا، تورگوتلو، و هم چنین آنکارا، قونیه، سیواس، چوروم، و حتی در منطقه دریای سیاه، از جمله در طرابوزان و سامسون نیز سکونت دارند.
در تظاهرات و مخالفت های اخیر موسوم به « وقایع گزی پارک » به سان دیگر اقشار جامعه، اعم از موافق، مخالف، ناراضی و ....، شیعیان جعفری نیز نقش و جایگاه متفاوتی داشتند، اما گروه موسوم به زینبیه، به رهبری صلاح الدین اوز گوندوز، نسبت به عملکرد و موضع گیری دولت اردوغان مخالفت نمود و در تظاهرات مذکور نیز شرکت داشتند.

ضمن آن که بسیاری از شیعیان جعفری ترکیه به دلیل تهدیدات متعدد، در کشور های مختلف اروپایی، به ویژه آلمان، به سر می برند. شیعیان ترکیه از نظر اصول اعتقادی واجرای احکام و فرهنگ تشیع، به سان شیعیان ایرانی هستند و به دلایل مختلف تاریخی و فرهنگی از مراجع ساکن ایران و عراق تقلید می کنند.

جمعیت واقعی شیعیان جعفری در ترکیه و علل وجود ابهامات گسترده در مورد جمعیت، عملکرد و... شیعیان جعفری در ترکیه

از سوی نظام لائیک ترکیه، تا کنون در خصوص تعداد شیعیان امامی، آماررسمی و دقیقی ارائه نشده است. در آخرین گزارش مجلس ملی ترکیه (2010.م )، جمعیت شیعیان ترکیه حدود سه میلیون نفر پیش بینی شده است. کارشناسان و دست اندر کاران ذیربط، جمعیت کنونی شیعیان جعفری ( دوازده امامی ) تبعه جمهوری ترکیه ( در داخل وخارج از کشور ) را بالغ بر سه میلیون تن ذکر می کنند.

در این بین به دلیل سیاست های خاص نظام لائیک ترکیه و عدم ثبت مذهب افراد در شناسنامه هایشان، در خصوص تعداد شیعیان آمار رسمی و دقیقی ارائه نشده است. به دلایل عدیده از جمله موقعیت جغرافیایی، عقب ماندگی تاریخی، دور افتادگی از مراکز آموزشی، علمی، ارتباطی، فرهنگی، اقتصادی، فقدان رهبری دینی و سیاسی، کمبود علماء آگاه و روحانیون مسئول، شیعیان جعفری ترکیه یکی از عقب افتاده ترین قشر های جامعه ترکیه به شمار می روند.

علی رغم ارتقاء کمی و کیفی سطح زندگی شیعیان طی دهه اخیر در شهر های بزرگ، هنوز هم به طور کلی از سطح مطلوبی برخوردار نیستند. شیعیان جعفری ترکیه نیز همانند علویان از مزایای حقوقی و اقتصادی ( بودجه های ذیربط تخصیصی دولت به امور اقلیت ها ) و نیز امتیاز های سازمان اموردیانت جمهوری ترکیه محروم هستند. اگر چه سطح اجتماعی ( فرهنگی، علمی، موقعیت شغلی، رفاه ) شیعیان مقیم غرب ترکیه از شیعیان ساکن مناطق شمال شرقی بالاتر است.

جایگاه شیعیان جعفری ترکیه و نقش کنونی و پیشین شیعیان جعفری در ساختار قدرت و احزاب ترکیه

به دلیل رشد اقتصادی ترکیه و نیز فشارهای سیاسی اتحادیه اروپا، شیعیان ترکیه نیز در کسب برخی حقوق شان به موفقیتهای اجتماعی و اقتصادی نایل گردیدند. صاحبان سرمایه و کار، تجار شیعه جعفری، برخلاف بوروکراتهای شیعی، در جامعه سنی مذهب و در نظام لائیک جمهوری ترکیه موقعیت و موفقیت هایی کسب کرده‌اند. اما حتی با تشکیل دولت حزب عدالت و توسعه، اصل جدایی دین از سیاست و تحدیدات فرهنگی جامعه سنی مذهب همچنان تداوم دارد.

البته علی رغم فراهم شدن بستر و موقعیت نسبتاً مناسب در جامعه سنی ترکیه، برای تداوم فعالیتهای فرهنگی - تبلیغی شیعی، متأسفانه عدم رهبریت واحد ( مورد قبول اکثریت )، استمرار تفرقه و درگیریها ی منافعی، به ویژه در سطح بزرگان قوم و مشاهیر، باعث عدم ارتقاء سطح اتحاد، ترقی در عرصه های سیاسی و نفوذ در ساختار قدرت در بین شیعیان جعفری ترکیه گردیده است.

شیعیان جعفری و ساختارهای سیاسی

بنا به دلایل تاریخی، از جمله ظلم سلاطین عثمانی علیه شیعیان، پس از شکل گیری جمهوری ترکیه و آزادی بسیار اندکی که به وجود آمد، شیعیان و علویان با اتخاذ روشی مسالمت آمیز با رژیم لائیک ترکیه کنار آمدند و از هر گونه درگیرشدن با حکومت ها اجتناب نمودند. به همین دلیل هیچ گروه عمده فعال سیاسی و یا مخالف رژیم در میان شیعیان جعفری مطرح نگردید.
در ترکیه دو جماعت مهم و یا گروه عمده شیعی جعفری وجود دارند که مرکزیت هر دو در استانبول می باشد. گروه زینبیه و گروه کوثر که اغلب با یکدیگر درگیر هستند. شیعیان ترکیه دارای حزب سیاسی مشخصی نبوده و در انتخابات معمولا از احزاب راست گرای ملی و اسلامی - ملی حمایت می‌کنند.

حتی بنا به اظهارات مقامات ترکیه، هیچ تهدیدی از ناحیه شیعیان جعفری این کشور متوجه حکومت نیست. در ترکیه دو جماعت مهم و یا گروه عمده شیعی جعفری وجود دارند که مرکزیت هر دو در استانبول می باشد. گروه زینبیه و گروه کوثر که اغلب با یکدیگر درگیر هستند. شیعیان ترکیه دارای حزب سیاسی مشخصی نبوده و در انتخابات معمولا از احزاب راست گرای ملی و اسلامی - ملی حمایت می‌کنند.

البته گاه جهت کسب موقعیت و منافع، با حزب چپ گرای جمهوریخواه خلق نیز معامله ( رای های انتخابی ) کرده اند. اما معمولا بیشتر شیعیان جعفری مناطق شمال شرقی از حزب نژاد گرا تحت عنوان « حزب حرکت ملی گرا » حمایت می کنند و در مناطق غربی نیز معمولا طرفدار احزاب اسلامی- ملی هستند.

به طور کلی، شیعیان جعفری در ترکیه از منظر نفوذ در حکومت و مشارکت در دولت های جمهوری ترکیه و نیز حزب عدالت و توسعه، تقریبا حضور بارز و برجسته‌ای ندارند و به عنوان اقلیتی مطرح هستند که احزاب مقتدر با وعده های گوناگون در صدد جمع آوری آرای انتخابی شان هستند .

جایگاه و رابطه شیعیان جعفری با دولت اردوغان در ترکیه

حزب عدالت و توسعه در راستای جذب آرای شیعیان ترکیه طی برنامه های متفاوت، به ویژه از طریق سازمان امور دیانت جمهوری ترکیه، قصد دارد روحانیون شیعه در ترکیه را جذب و به استخدام درآورد. اگر چه شخصیت ها ی فعال شیعی در ترکیه به استناد اصل عدم وابستگی روحانیان شیعی به حکومت غیر شیعی، مخالفت با اقدام سازمان امور دیانت هستند، ولی حکومت آقای اردوغان با وعده های کمک های مالی و نیز اعطاء برخی امتیازهای فرهنگی و اجتماعی سعی در جذب آرای شیعیان ترکیه دارد.

در ترکیه بیش از 300 مسجد متعلق به شیعیان جعفری وجود دارد. طبق طرح سازمان امور دیانت، تعداد 200 امام جمعه و جماعت شیعی بدین طریق به استخدام دولت درخواهند آمد. در این خصوص، « صباح ا لدین تورک ییلماز »، رئیس مجمع عالمان شیعی ترک اروپا، ابراز داشته است که هدف دولت از واگذاری مسئولیت مساجد و مراکز دینی شیعیان به سازمان امور دیانت جمهوری ترکیه، در اختیار گرفتن نبض جامعه‌ ی شیعه جعفری این کشور است. علمای شیعه جعفری هیچ‌ گاه وابسته به حکومت نبوده‌اند و ما هیچ‌ گاه تبدیل به عالمان درباری نخواهیم شد.

رابطه شیعیان جعفری با علویان در ترکیه

در طول حدود شش قرن حکمرانی و استیلای عثمانی ها بر سه قاره جهان و این منطقه، شیعیان جعفری و منشعب هایی نظیر علویان، مورد استضعاف قرار گرفته اند. در اعتقادات کلی تشیع، توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت یکی هستند، ولی به دلایل تاریخی و اجتماعی مختلف، علویان از علماء، مجتهدین و فقه دور مانده‌اند و از منظری به صوفیه سوق داده شده اند. علویان از نظر اصول اعتقادی بر تشیع متکی بوده اند.

منتهی امروزه برخی گروههای علوی از نظر فرهنگ، عرف و عادات و برخی اعمال از تشیع فاصله گرفته اند. البته به دلایل عدیده اجتماعی، محرومیت ها، برخی تفاوت‌های فرهنگی بین شیعیان جعفری و علویان وجود دارد که از منظر جامعه شناسی، اگر چه مثبت و موافق تلقی نمی گردد، ولی امری غیر طبیعی هم محسوب نمی شود.

همگونی اعتقادی در خصوص محبت به اهل بیت، به ویژه دوازده امام (ع)، موردی است که هر شیعه جعفری و یا علوی که در ترکیه زندگی می‌کند، به آن اقرار می‌کند. این واقعیت را هیچ کس در جمهوری ترکیه کتمان نمی کند که در طول تاریخ علویان همواره مورد تهاجم بوده‌اند و فرصتی برای بازیابی و شناخت خود و ارجاع به اصل و منشاء نیافته‌اند. در سطح کل جامعه، ارتباط شیعیان جعفری با علویان ( به استثناء گروه های علوی لائیک و چپگرا ) خوب و حسنه است.

روابط شیعیان جعفری، با اکثریت اهل سنت ترکیه

اگر سوابق تاریخی، ذهنیت ها و عملکرد های گذشته را با طیف رنگ طوسی بنگریم ( نه سیاه ، نه سفید )، اینک اقلیت شیعیان جعفری در همه‌ی سطوح جامعه ترکیه حضور فعال دارند. حدود چهارصد عالم شیعی جعفری در بیش از سیصد مسجد بزرگ و کوچک در نقاط مختلف ترکیه فعال هستند.
شیعیان جعفری ترکیه نیز همانند علویان از مزایای حقوقی و اقتصادی ( بودجه های ذیربط تخصیصی دولت به امور اقلیت ها ) و نیز امتیاز های سازمان اموردیانت جمهوری ترکیه محروم هستند. اگر چه سطح اجتماعی ( فرهنگی، علمی، موقعیت شغلی، رفاه ) شیعیان مقیم غرب ترکیه از شیعیان ساکن مناطق شمال شرقی بالاتر است.

در پارلمان ترکیه نیز چند نماینده ‌ی شیعه و علوی حضور دارند. در مسئولیت‌هایی چون ریاست شهرداری بعضی شهرها نیز شیعیان جعفری حضور دارند. تعداد پزشکان، مهندسان، صاحبان سرمایه و کار، اساتید دانشگاهی، آموزگاران و کارمندان دولتی و.... نشانگر حضور پررنگ شیعیان جعفری در جامعه‌ ی اهل تسنن جمهوری ترکیه است.

اکثریت سنی و اقلیت شیعی جعفری بنا بر ملاحظات مدون و نوین اجتماعی جاری در این کشور، یکدیگر را درک، تحمل و گاه نیز به خوبی می پذیرند. به ویژه آن که طی ده سال اخیر، از لحاظ نرم افزاری و سخت افزاری ارتباطات جمعی، جامعه ترکیه، اعم از سنی، شیعی، علوی، موفقیت های خوبی داشته است که مسلما بر روابط، تعامل و گفت‌وگوی پیروان دیگر مذاهب اسلامی و حتی ادیان آسمانی تاثیر بسزایی گزارده است .

مهمترین نگرانیهای شیعیان جعفری ترکیه از اصلاحات دولت اردوغان در مورد قانون اساسی و نظام ریاستی

اصلاحات مد نظر دولت اردوعان اگر چه در راستای کسب امتیازاتی از گروه های لائیک، به نفع گروه های اسلامی معتدل اهل تسنن است، اما در خصوص اصلاحات و به ویژه نظام ریاستی، نگرش های متفاوتی بین اسلامگرایان و حتی اختلاف نظرهایی در درون حزب عدالت و توسعه وجود دارد.

اقلیت شیعیان جعفری ترکیه، همانند علویان، علی رغم قول ها و شعار های عدیده دولت های دوره جمهوریت، اعم از راست گرا، چپ گرا و اسلام گرا، تا کنون به مطالبات اجتماعی و مذهبی خود دست نیافته اند و نسبت به تحقق درخواست هایشان نیز زیاد امیدوار نیستند.

نزد شیعیان جعفری ترکیه در خصوص اصلاحات و نظام ریاستی دولت اردوغان، احساس و ابراز نگرانی متمایزی وجود ندارد، زیرا پیشینه تاریخی و ساختار فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جمهوری ترکیه ایجاب می نماید که کلیه اقدامات، حتی توسط رجب طیب اردوغان، در چهار چوب منافع اکثریت سنی مذهب و نیز جناح کمالیسم، محدود و محصور بماند. البته سیاست های جذبی، بکار گیری هدف مند علماء، نخبگان و فرهیختگان جعفری، در راستای خنثی سازی و هضم ( حل ) جامعه اقلیت جعفری در جامعه اکثریت سنی، از جمله مواردی است که نگرانی هایی برای شیعیان جعفری ترکیه پدید آورده است.

نقش و جایگاه شیعیان جعفری در تظاهرات ها و مخالفت های اخیر ترکیه

در تظاهرات و مخالفت های اخیر موسوم به « وقایع گزی پارک » به سان دیگر اقشار جامعه، اعم از موافق، مخالف، ناراضی و ....، شیعیان جعفری نیز نقش و جایگاه متفاوتی داشتند، اما گروه موسوم به زینبیه، به رهبری صلاح الدین اوز گوندوز، نسبت به عملکرد و موضع گیری دولت اردوغان مخالفت نمود و در تظاهرات مذکور نیز شرکت داشتند. البته شیعیان جعفری ترکیه به دلیل فقدان رهبری و درگیری های جناحی، هیچ گاه در سطح علویان و اکراد ترکیه نتوانسته اند جایگاهی موثر در مخالفت و نقشی پر رنگ در تظاهرات داشته باشد .

عوامل موثر در آینده نقش و جایگاه شیعیان جعفری در ترکیه

اگر بخواهیم به عوامل موثر در آینده نقش و جایگاه شیعیان جعفری در ترکیه نگاه کنیم باید گفت عوامل زیر در این زمینه نقش دارند:

1- تقلیل سطح اختلافات جناحی

2- ادغام تشکیلاتی به صورت شورایی

3- گزینش سیستم رهبری و متابعت عملی

4- ارتقاء سطح علمی و فرهنگی ( دانشگاهی و حوزوی ) و کسب جایگاه و نفوذ علمی و فرهنگی

5- ارتقاء سطح نفوذ در نهاد های کلیدی جامعه و کسب جایگاه و نفوذ اجتماعی

6- ارتقاء میزان سرمایه گذاری جمعی و سطح مشارکت در طرح های عمده اقتصادی - تجاری ترکیه، تاسیس و فعالیت رسمی بانک، بیمه، دانشگاه، بیمارستان، شرکت های حمل و نقل مسافر و بار، زمینی، دریایی و هوایی از سوی صاحبان سرمایه و کار شیعی ( کسب جایگاه و نفوذ اقتصادی )

7- ارتقاء سطح مودت، همکاری و هماهنگی با طیف های جامعه علوی ترکیه

8- ارتقاء سطح مودت، همکاری و هماهنگی با ساز مان های مردم نهاد شیعه جعفری در سراسر جهان


احمد مرجانی نژاد
کارشناس فرهنگی ترکیه و کفیل پیشین رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آنکارا