ظهور و زوال ائتلاف بین المللی در برابر داعش

چهل کشور در کنفرانس پاریس که به ابتکار ایالات متحده در جنگ با داعش تشکیل شد، طی یک بیانیه متعهد شدند که «هر وسیله ای که ضروری باشد»، از جمله نیروی نظامی را در راه شکست دادن این سازمان تروریستی بکار بگیرند. دلایل ساده و فراوانی در دست داریم که این ائتلاف قادر به «تضعیف و نابودی» داعش در عراق و سوریه نخواهد بود.

نخستین علت آن است که هسته مرکزی این ائتلاف شامل کشورهایی است که مدت ها از داعش حمایت های سیاسی، تسلیحاتی و مالی کرده و بعضا همچنان به طرز ریاکارانه ای این حمایت ها را ادامه می دهند. آینده در این باره به سرعت قضاوت خواهد کرد که آیا از یک سو، جنگ همه جانبه با داعش و در سوی دیگر، تامین تسلیحاتی و مالی آن، می تواند یک استراتژی نامیده شود یا نه ( در این بین، برخلاف عربستان سعودی، قطر و امارات متحده، حداقل صداقت ترکیه در عدم شرکت در این ائتلاف تحسین برانگیز است؛ آزادی گروگان های ترکیه از سوی داعش پاداش خوبی برای این صداقت بود).

دوم آنکه، به نظر نمی رسد متقاعد شدن آمریکا به مقابله با داعش، به درک عمیق تر از ریشه ها و راه حل های بحران موجود در عراق و شام منجر شده باشد. با این وجود که باراک اوباما تعهد ایالات متحده به مبارزه با داعش در سوریه را نیز اعلام کرد، اما مشخص نیست که امکان تفکیک نیروهای داعش و سایر مبارزان ضد سوری در میدان های جنگ سوریه میسر باشد.

آمریکا از معارضان به اصطلاح میانه روتر انتظار دارد که پس از کسب تجهیزات و آموزش مناسب از سوی آمریکا، همزمان با دولت سوریه و داعش بجنگند. اینکه آیا این معارضان میانه رو مایل به جنگ با همرزمان شان که همچنان می توانند کمک قابل توجهی در مبارزه با دولت بشار اسد شمرده شوند، باشند، موضوع دیگری است. بدون در نظر گرفتن این ملاحظات، کنگره آمریکا تخصیص بودجه 500 میلیون دلاری برای تسلیح و آموزش اسلام گرایان میانه رو مخالف اسد را تایید کرد. این هم یکی دیگر از طنزهای تاریخ است که واشنگتن عاجزانه می کوشد پس از سرنگون کردن یک حکومت سکولار در خاورمیانه، یک حکومت اسلام گرای میانه رو را به قدرت برساند!

انسداد راه های مواصلاتی عراق و سوریه که به طور دائم مکانی برای رفت و آمد و پشتیبانی داعش در جبهه های جنگ در عراق، به ویژه استان های الانبار و نینوا است، مستلزم بازسازی و نظارت مرزبانی است که با تضعیف دولت سوریه به کلی فروپاشیده و توان احیای آن با کمک نیروی انسانی و تجهیزات مخابراتی، تنها از عهده دولت مرکزی سوریه برمی آید.

مشکلات ائتلاف در سوریه به این شکل ادامه می یابد: اگر از نظر استراتژیک شکست داعش به کمک حملات هوایی ممکن باشد، این حملات ناگزیر باید به خاک سوریه کشانده شود که آشکارا نقض حاکمیت سرزمینی سوریه خواهد بود. بدون تردید دولت سوریه این حق را خواهد داشت که در پاسخ به این تجاوز، هواپیماهای متجاوز را هدف قرار دهد و به طور متقابل، پاسخ آمریکا به این دفاع سرزمینی، دامنه جنگ را وسیع تر کرده و بر آشفتگی ها خواهد افزود.

سوم اینکه ظاهرا «ائتلاف مشتاقان» به یاد نمی آورد که داعش و دیگر خواهر خوانده های آن، برآمده از بن بست های سیاسی و ایدئولوژیکی هستند که شکستن این بست ها مستلزم اراده و گفتگوهای سیاسی است.

چشم بستن به نقش سازنده ای که جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرت فائقه منطقه ای می تواند در ایجاد ثبات و آرامش و کشورسازی در جوامع همسایه داشته باشد و همینطور چشم بستن به نقش مخربی که کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس به انضمام ترکیه در راه ایجاد ناامنی، بی ثباتی و برهم زدن توازن قدرت داشته اند، کمکی به بسترسازی گفتگوهای ضروری در این راه نخواهد کرد.

جان کری با لحنی سخاوتمندانه (!) می گوید ایران می تواند در جهت اهداف ائتلاف بین المللی علیه داعش نقش داشته باشد. بدون تردید ایران تمایلی به این بخشندگی نخواهد داشت مگر آنکه این درخواست با تجدیدنظرهای اصولی نسبت به سیاست های در پیش گرفته شده در خاورمیانه همراه شود.

سرانجام، تزلزل و سردرگمی آمریکا در نحوه و میزان دخالت نظامی در عراق و سوریه را نیز به عنوان شاهدی بر عدم کامیابی این ائتلاف بین المللی اضافه کنیم. ژنرال مارتین دمپسی، عالی ترین مشاور نظامی باراک اوباما، خطاب به کمیته نیروهای مسلح سنا از آمادگی آمریکا برای اعزام نیروی زمینی به عراق خبر داد و تنها چند روز بعد رئیس جمهور آمریکا اطمینان داد که آمریکا هیچ نیروی زمینی به عراق نخواهد فرستاد.

به فرض گستراندن عملیات نظامی با دخالت نیروهای زمینی و بدون حمایت و پشتیبانی سیاسی، آمریکا و متحدانش در جنگی طولانی مدت گرفتار خواهند شد؛ بدون کمترین تضمینی برای کسب حمایت های داخلی برای تداوم این جنگ بی فایده. به تازگی طبق یک نظرسنجی که توسط ان بی سی، وال استریت ژورنال و آننبرگ صورت گرفته، 70 درصد از پرسش شوندگان آمریکایی نسبت به دستیابی اهداف دولت آمریکا در جنگ با داعش بی اعتمادند. احتمالا با مشاهده عدم موفقیت های به موقع و هزینه های انسانی و مالی آن، ملاحظات سیاست داخلی، سایه خود را بر سیاست های نظامی آمریکا سنگین تر خواهد کرد.

ژئوپولیتیک شکست ائتلاف

به دلایلی که بحث شد، امکان اندکی وجود دارد که ائتلاف بین المللی قادر به تضعیف و نابودی داعش باشد. مفهوم شکست در برابر گروه های تروریستی، بسیار ساده تر از شکست های کلاسیک در جنگ های کلازوویتسی تعریف می شود. در جنگ های کشوری معیارهای شکست نظامی چنان مشخص هستند که به ندرت کسی می تواند در خصوص آن تردید کند؛ تسخیر سرزمین، سرنگونی رژیم سیاسی و یا نابودی بخش بزرگی از جمعیت و ارتش به طوریکه دولت را از ادامه جنگ منصرف سازد، این امکان را می بخشد که بی درنگ کشور پیروز و کشور شکست خورده را از هم جدا کنیم.

در جنگ های جدید که حداقل یک طرف شامل یک گروه شبه نظامی، یک گروه تروریستی یا هر سازمان دیگری غیر از ارتش های منظم و کشور باشد، شکست عبارت است از ناتوانی در تفوق بر این سازمان ها. بنابراین به مجرد عدم موفقیت در نابودی آنها، که تشکیلات اداری، برنامه ریزی و عضوگیری این گروه ها را دست نخورده باقی می گذارد، به معنای شکست در مقابل آنهاست. اگر بدین معنا، ائتلاف بین المللی در برابر داعش متحمل شکست شود، چه پیامدهایی خواهد داشت؟

در این صورت برای غرب و البته منطقه فاجعه های بزرگتری در راه خواهد بود. بدون تردید یکی از دلایل جسارت القاعده و اسلام گرایان افراطی در واپسین دهه قرن بیستم، ناکامی اتحاد جماهیر شوروی در نجات حکومت کمونیستی افغانستان در پایان دهه 1980 بود. هر نوع شکست دیگری در برابر نسل جدید افراط گرایان سنی مذهب که اکنون با پیروزی های پیاپی در عراق، سوریه، لیبی و نیجریه که به سرعت می تواند به اردن، لبنان، یمن و مصر نیز کشیده شود، جسارت بیشتری به آنها برای حمله به اروپا و آمریکا خواهد بخشید.

از این گذشته، پیروزی های نظامی گروه های تروریستی، داعیه تشکیل دولت را در آنها تقویت خواهد کرد. متاسفانه کشورهای درمانده ای مانند یمن، افغانستان، سوریه، عراق و سومالی در بالای لیست کشورهایی قرار دارند که استعداد فروپاشی و افتادن در دام این گروه ها را دارند.

فاجعه شکست در برابر داعش به این موارد و البته در سطحی قابل انتظار تر، ادامه کشتار شمار بیشتری از بیگناهان ختم نمی شود. تمامی پیامدهای بعدی را می توان در از هم گسیختن تتمه نظام جهانی جستجو کرد. با وجود اینکه هیچ کس با تقویت قوای داعش در برابر نیروهای نظامی رسمی سودی نخواهد برد، اما اگر این پیروزی به بهای شکست ائتلاف تحت رهبری آمریکا باشد، چندان هم آزار دهنده نیست.

روسیه، چین و البته جمهوری اسلامی ایران که از کانون ائتلاف کنار گذاشته شده اند، این شکست احتمالی را به منزله بی اعتباری نظام جهانی آمریکایی در نظر خواهند گرفت. هرکدام از اضلاع این سه مثلث، لذت های استراتژیک ویژه خود را از چنین برداشتی پیگیری می کنند. روسیه از دست بازتری در اوکراین و شاید فراتر از آن در اروپای شرقی برخوردار خواهد شد. چین یک آمریکا و به طور کلی غرب شکست خورده را بسیار مناسب تر برای پیگیری آمال ژئوپولیتیکی خود در شرق دور خواهد دید؛ چه بسا ایالات متحده با چنین شکستی، یکسره اعتبار استراتژی های موازنه جویانه اش در برابر ظهور چین را از دست بدهد.

با در نظر گرفتن اینکه ژاپن، کره جنوبی، فیلیپین، استرالیا و سایر متحدان آمریکا در آسیا- اقیانوسیه، کمتر از گذشته بر تضمین های امنیتی آمریکا تکیه خواهند کرد، اوضاع در شرق دور پیچیده تر نیز خواهد شد. نهایتاً جمهوری اسلامی ایران از فرصت پیش آمده برای اثبات ناشایستگی های ایالات متحده در اداره نظام جهانی و چیرگی بر مشکلات مناطق دور دست و توسعه دادن ایده «وحدت جهان اسلام» در دوران زوال قدرت و نفوذ آمریکا بهره خواهد جست. البته این وضعیت سخت بر اندیشه های ایرانی نسبت به بازسازی نظام منطقه ای که با همسایگان بی مسئولیت تهدید می شود نیز، تاثیر خواهد گذاشت و ممکن است نتیجه نهایی این اندیشه ها، ایران را به سمت اعاده موازنه قوایی عمیق تر از آنچه سیاست های همجواری صلح آمیز با کشورهای برادر مسلمان تاکنون دیکته کرده است، هدایت کند.

تعمیق شکاف میان اروپا و آمریکا با این استدلال که شکست در عملیات های مشترک با آمریکا ( پس از افغانستان، عراق و احتمالاً ایران و روسیه)، اعتبار سیاست های مستقل اروپا را زیر سوال خواهد برد، رو به افزایش خواهد گذاشت. نفوذ تاریخی اروپا بر جهان اسلام به واسطه سوابق ارتباطات تجاری، فلسفی و بعدها استعماری، دانش و انعطافی به مراتب بیشتر از ایالات متحده، در رویارویی با چالش های این بخش از جهان، به او می بخشد.

اگر بنا باشد ماهیت مناسبات غرب و جهان اسلام بر مبنای دیپلماسی و حقوق بین الملل سازمان دهی شود، اروپا از قابلیت های بیشتری برای مشارکت در تنظیم نظام ژئوپولیتیک بینا فرهنگی برخوردار است. احتمالاً شکافی که سال ها پیش رابرت کیگان، مورخ آمریکایی، از آن به عنوان تفاوت فرهنگ استراتژیک آمریکای مریخی و اروپای ونوسی نام برد، در این دوران به طور جدی تری سر باز خواهد کرد.

مطمئن نیستم که ظهور یک جهان چند قطبی با این درجه از رواج عدم قطعیت، به جهانی صلح آمیزتر و کمتر ماجراجویانه تر از امروز منتهی شود. اما مسئله اینجاست که می توانیم انتظار چنین اثر تکتونیکی را در رویدادهایی انتظار داشته باشیم که در ابتدا غیرمنتظره به نظر می رسند.

در قرنی که پشت سرگذاشتیم، نمونه های فراوانی از «اثر پروانه ای» (تاثیرگذاری رویدادهای کوچک بر تغییرات بزرگ) را در سیاست های جهانی نظاره کردیم. قتل آرشیدوک فردیناند، ولیعهد اتریش، در سرآغاز جنگ اول جهانی، حمله آلمان نازی به لهستان در روزهای نخستین جنگ دوم جهانی، اشغال آذربایجان از سوی قوای شوروی در آغاز جنگ سرد، فروپاشی دیوار برلین، حادثه 11 سپتامبر، خودسوزی جوان تونسی در زنجیره انقلاب های عربی و احتمالا شکست ائتلاف بین المللی در مقابله با داعش.

حتی اگر به طور قطع چنین توقعی با چنین شتابی روی ندهد، به تشخیص ما نسبت به استعداد شکنندگی نظام جهانی پوسیده ای که ایالات متحده در پایان جنگ سرد برپا کرد، لطمه ای نخواهد زد.

از دیدگاه منافع ملی ایران، فروپاشی شتابان یک نظام جهانی کهنه و جایگزینی آن با جهانی آشوب زده؛ حتی اگر به واسطه اشتباهات ابرقدرت مخاصم و حاکم باشد، مطلوب نیست. زیرا نمی توانیم مطمئن باشیم که قدرت های بزرگی که فضای تنفسی بیشتری بدست آورده اند، مسئولانه تر در قبال منافع سایر بازیگران سیستم رفتار خواهند کرد.

همچنین نظام جهانی پساآمریکایی با آرایش شمار بیشتری از قدرت های آسیایی مانند ژاپن، هند، چین و روسیه تزیین خواهد شد که باید هراس از ما نسبت به مجاورت این قدرت های جدید را افزایش دهد ( منطق ساده پشت این استدلال اشاره ای به این واقعیت است که قدرت های بالقوه هژمون مجاور، خطری بزرگتر در مقایسه با قدرت های بزرگ دوردست هستند).

لذا نه ما و نه هیچ قدرت دیگری نمی توانیم با تزریق هوش استراتژیک، ایالات متحده را از ارتکاب خطاهای مکرر و مرگبار برای نظام جهانی بازداریم؛ اما در رابطه با سیاست های منطقه ای آمریکا در مقابله با گروه های تروریستی هر ابتکار عمل دیگری می باید با این استدلال پشتیبانی شود که نمی توانیم اجازه دهیم که حوزه نفوذ طبیعی ایران با رفتارهای غیرمسئولانه یک ابرقدرت مداخله گر به آشفتگی کشانده شود.

دیاکو حسینی