پیامدهای منفی اشتباهات آنکارا در عین العرب

چندی پیش استفان دی مستورا، فرستاده ویژه سازمان ملل به سوریه، بارها از ترکیه خواستار کمک به حل بحران کردهای سوریه در عین العرب پیش از وقوع کشتار در این شهر مرزی به دست گروه تروریستی داعش شد و درباره تکرار قتل عامی شبیه سربرنیتسای بوسنی در سال 1995 هشدار داد. اما دولت ترکیه مرزها را بسته است تا مانع از ورود کردهای ترکیه به خاک سوریه شود . نوشتار زیر در همین زمینه است.

آنکارا و اهداف ترکیه در مورد عین العرب

سیاست ترکیه در قبال عین العرب، سیاست تاخیر و انتفاع است و تا لحظات آخر واکنش خاصی انجام نمی دهد و منافع خود را پیگیری می کند. مثلا موضع گیری های سیاست خارجی ترکیه در بحران لیبی و موضوع نخست وزیری و انتخابات عراق، در دقایق آخر رخ داد. یعنی ترکیه به رغم دادن شعارهای دمکراتیک به این امر اشاره می کرد که در پشت مرزهای خود با عین العرب، اردوگاه های مختلف تشکیل داده و مردم را درمان می کند، ولی باید گفت کمکهای این کشور به عین العرب، در حد آرایش نظامی تانک های ترکیه در مرزهای خود با این منطقه و کردستان سوریه است. یعنی به رغم اینکه داعش بخش هایی از این منطقه را به تصرف خود درآورده، نبرد خیابانی و کوچه به کوچه در جریان است، غیر نظامیان از بیم نیروهای داعش در حال فرار هستند و خیلی از آنها کشته می شوند، اما واکنش خاصی از سوی دولت ترکیه در این حوزه دیده نمی شود. لذا باید گفت در شرایط کنونی هدف ترکیه در عین العرب حفظ وضع موجود است.

نگارنده بر این باور نیست که هدف بلند مدت ترکیه تغییر نقشه مناطق کرد نشین باشد؛ چرا که ترکیه می داند که دولت مرکزی سوریه در حال حاضر توان حفظ وضع موجود را داشته و امکان تغییر آن هم وجود ندارد. در همین راستا ترکیه در جریان تغییر اسد، هزینه گزافی را پرداخت کرده است. اما در شرایط کنونی سازمان اطلاعات ترکیه در مرزهای این کشور با عین العرب حضور یافته و حفظ وضع موجود در دستور کار آن است. این رویکرد بدون شرکت مستقیم در عین العرب و انجام بالانس و تغییر است. این امر انعکاس های داخلی گسترده ای در ترکیه داشته است و احزاب کرد ترکیه نسبت به این مساله حساس شده و تظاهرات هایی در شهرهای مختلف ترکیه (به ویژه در شهرهای کرد نشین) نسبت به سیاست و موضع ترکیه اتخاذ کرده اند. این امر تبعات خاص خود را داشته است.

پیامدهای رویکرد ترکیه در عین العرب

روابط با کردها: اگر به آغاز زمان نخست وزیری احمد داوود اوغلو بنگریم، وی از ابتدا دو اصل یا دو موضوع مهم را در مجلس به عنوان اهداف خود در دوره نخست وزیری مطرح کرد. هر چند این دو اصل در دوران اردوغان مطرح بود و اوغلو به عنوان فرد ادامه دهنده راه اردوغان این مسائل را مطرح کرده است. هدف مهم و اولین داوود اوغلو، پایان دادن به نفوذ دولت سایه در ترکیه است. اشاره وی به نفوذ طرفداران جریان گولن است. موضوع مهم دیگر از نگاه وی، تداوم حل مساله کردی یا گشایش کردی است.

وی براین نظر است که حل مساله کردی به گونه جدی مد نظر است و رایزنی ها با اوجالان نیز ادامه خواهد یافت. اما هر چند حل مساله کردی با واکنش هایی همراه بود، نظامیان نیز نسبت به این مساله تردید هایی روا داشتند و ستاد ارتش ترکیه هم به مساله کردی اشاره کرد که از این امر بی اطلاع است ( آنان اعلام کردند با این ستاد در مورد مساله کردی به گونه جدی بحث نشده است). اما در واقع این اصل در مجلس ترکیه مطرح شد.

در این حال، طبیعی ترین و مستقیم ترین پیامد رویکرد ترکیه در عین العرب در حوزه حل مساله کردی رخ داده است. یعنی نوع سیاست خارجی ترکیه در مورد عین العرب، عملا مساله کردی را با بن بست مواجه کرده است. چرا که اگر ترکیه خواهان گشایش در مساله کردی با ترکیه است باید نوعی همسویی در این حوزه داشته باشد. اما در حالی که مفهوم کرد مفهومی ورای مرزهای ترکیه و در منطقه شکل گرفته است، سیاست یک بام و دو هوای ترکیه نسبت به کردها و بی تفاوتی نسبت به کشتار در عین العرب، صد در صد در رویکرد ترکیه نسبت به کردها و حل مساله کردی تاثیر دارد.

در این بین باید اشاره کرد این نوع نگرش ترکیه به مساله عین العرب در نوع نگرش و نگاه کردهای ترکیه به دولت ترکیه تاثیر گذار است و عملا گشایش مساله کردی را با مشکل مواجه خواهد کرد. چنانچه مناطق کردنشین ترکیه و کردهای استانبول و شهرهای بزرگ ترکیه نسبت به این رفتار دولت ترکیه واکنش نشان دادند. بنابراین رویکرد ترکیه به یکی از دو برنامه مهم دولت ترکیه به رهبری اوغلو ضربه می زند مگر این که دولت ترکیه ابتکارهایی انجام دهد و رویکرد کنونی خود را (که به گفته یک نماینده کرد مجلس ترکیه رویکرد مزورانه ای است) پایان دهد و بر اصل دولت دمکراتیک پافشاری کند.

روابط با پ ک ک : باید توجه داشت که بخش بزرگی از نیروهای پ ک ک در سوریه مشغول به فعالیت هستند و خیلی از احزاب کرد سوری یا شعباتی از پ ک ک هستند و یا نیروهای مستقیم پ ک ک هستند. هر چند قبلا ترکیه اسد را تحت فشار قرار داد که اقدامات دمکراتیک بر مبنای قانون اساسی انجام نداده و وی را شایسته سرنگونی دانست ولی در واکنش نسبت به وقایع عین العرب و کشتار کردهای عین العرب بی تفاوتی به خرج می دهد. در این حوزه این پرسش وجود دارد که آیا می توان به دولت ترکیه (که رویکرد دوگانه ای در مورد کردهای سوریه و شهروندان سوریه داشته است) در حل مساله کردی و پروسه صلح اعتماد کرد؟ در واقع پ ک ک در پاسخ به این امر با اما و اگر های بسیاری روبرو است.

باید گفت، اعتماد بین دولت و پ ک ک آسیب دیده بود و اکنون نیز اعتماد پ ک ک به دولت ترکیه به شدت آسیب دیده است و بازسازی این اعتماد نیاز به زمان دارد. یعنی هر چند قبلا ملاقات هایی برنامه ریزی شد و منظم با اوجالان صورت میگرفت و بلند آریچ رئیس، سازمان امنیت ملی ترکیه، آن را انجام می داد، اما اکنون این امر تعلیق شده است. چنانچه در حال حاضر هم هیچ نوع ملاقاتی صورت نگرفته و حل مساله کردی در حالت انتظار است. بنابراین رویکرد کنونی ترکیه در عین العرب تا حدی زیادی حل مساله کردی را متوقف کرده است.

ترکیه و احزاب: احزاب در ترکیه به چند دسته تقسیم می شود. نخستین بخش، احزاب هوادار حزب عدالت و توسعه است. رویکرد این احزاب نسبت به دولت ترکیه رویکردی مثبت است و حتی سیاست های نخست وزیر و رئیس جمهور را مثبت تلقی می کنند. در مقابل ما شاهد واکنش دو طیف دیگر احزاب در ترکیه نسبت به عملکرد حزب عدالت و توسعه در عین العرب هستیم. طیف نخست احزاب کردی و طیف دوم شامل احزاب مخالفی چون حزب جمهوری خواه خلق هستند.

این احزاب در مجلس ترکیه حضور دارند و نسبت به رفتار ترکیه انتقادهایی داشته و این رفتار را مورد انتقاد قرار داده اند. در این میان احزاب مخالفی چون حزب جمهوری خواه خلق بر این نظرند که این رفتار دولت ترکیه منافع ملی و امنیت این کشور را در معرض خطر قرار می دهد. چنانچه قلیچ دار اوغلو به این نوع از رفتار اشاره می کند و رفتار ترکیه را تهدید علیه امنیت ملی ترکیه و همچنین منافع ملی ترکیه میداند.

از این دیدگاه، رویکرد و عملکرد حزب عدالت و توسعه در طی دو سه سال اخیر، امنیت ترکیه را فدای ماجراجویی های اردوغان کرده است. آنچه مشخص است، احزاب ملی گرا، رویکرد منتقدانه ای دارند ولی مایل به حل مساله کردی نیستند. در واقع این احزاب به حفظ دولت ترکیه در چارچوب مفهوم دولت ترکی و پان ترکیستی علاقمند هستند اما جریان حاکم در ترکیه و حزب حاکم عدالت و توسعه این گونه نمی اندیشد. مخالفان در روزنامه و رسانه های ترکیه بر این نظرند که رویکرد دولت ترکیه باید رویکردی مبتنی بر افکار دمکراتیک باشد.

در این شرایط هر چند دولت ترکیه اعلام می کند مسائل عین العرب را از مجرای دمکراتیک حل می کند، اما باید گفت این رویکرد اعلانی با سیاست اعمالی آن متناقض است و در عرصه میدانی رفتار اعلانی قابل مشاهده نیست.

شکاف علوی - کردی: با توجه به مشاهدات میدانی و شنیده های نگارنده از علویان ترکیه، باید گفت هرچند اردوغان تاکید ویژه ای بر عبارت ترکیه برای همه شهروندان ترکیه و مفهوم شهروند ترکیه می کند و تعریف وی از تعریف آتاتورکی (ترکیه برای ترک ها) متفاوت است، اما، به ویژه بعد از اینکه تصمیم به ساخت مسجد بزرگی در استانبول گرفت، در واقع تبدیل ترکیه به مرکز تسنن اسلامی در مقابل قاهره مد نظر اردوغان بوده است.

یعنی دولت حزب عدالت و توسعه به دنبال اسلام اهل تسنن است و این رویکرد هم بر علوی ها تاثیری منفی دارد. چرا که علوی ها به عنوان بخشی از اقلیت های مذهبی ترکیه بیشترین زیان را از این رویکرد ترکیه دیده اند. اکنون علوی های ترکیه اینگونه استدلال می کند که هر چند امکانات مختلفی دارند، اما به رسمیت شناخته نمی شوند و دولت ترکیه در حال تضعیف مبانی اعتقادی آنها است. در این دیدگاه علوهای معتقدند ترکیه تلاش می کند نسل جدید علوی ها را به سوی اهل تسنن هدایت کند و به شدت به دنبال مستحیل کردن آنها در جامعه اهل سنت ترکیه است.

در این میان علوی های ترکیه بر حفظ هویت خود اصرار دارند و این رویکرد موجب بروز واکنش هایی در ترکیه شده است. در واقع ترک های علوی خواهان حفظ هویت خود و شناخته شدن در داخل هستند. رویکرد ترکیه در عین العرب از یک سو کردهای ایزدی را در برمیگیرد و به مباحث مذهبی مرتبط می شود و از سویی هم به بحث قومیتیِ کردی – ترکی را شامل می شود. این دو حوزه بر رابطه آنکارا با دو جریان علوی ها و کردهای ترکیه تاثیر می گذارد و برای دولت ترکیه تاوان سختی خواهد داشت.

تاثیر بر مشروعیت و محبوبیت دولت ترکیه:

هر چند، تا جایی که ماجراجویی های ترکیه به سطح اقتصادی و امنیت و رفاه مردم این کشور آسیب نزند، تاثیرات منفی رویکرد ترکیه در عین العرب، بیشتر در سطح فکری، رسانه ها و شبکه ای اجتماعی است. اما رویکرد ترکیه در عین العرب بر مشروعیت و محبوبیت دولت ترکیه در نظر سنجی های تاثیر می گذارد. اکنون شبکه های اجتماعی با نوعی کنایه، سیاست های ترکیه را نقد می کنند، اما اگر این امر تا حد تهدید معیشت و امنیت مردم پیش رود، بر محبوبیت کنونی دولت تاثیر می گذارد و حمایت مردم را متاثر می کند. همچنین این رویکرد زمینه را برای بهره برداری جریان گولن، به ویژه در حوزه پلیس و رسانه ها، فراهم تر می کند.

تاثیرات منفی منطقه ای رویکرد دولت ترکیه

ترکیه مدت بسیار زیای تلاش کرد تا در بین کردهای عراق نفوذ کند و توفیقاتی هم به دست آورد و با بارزانی روابط حسنه ای برقرار کرد؛ اما به دلیل به رسمیت شناخته شدن هویت کردی در شمال عراق، مسلما آرایش جدیدی در بین کردهای منطقه ایجاد شده است. در این بین رویکرد ترکیه در مورد عین العرب تاثیری منفی در روابط ترکیه با کردها دارد. بنابراین کامیابی های ترکیه در هماوردی با ایران و عربستان خیلی کند خواهد شد.

یعنی هر چند ترکیه گاه در مسائل منطقه ای فعال مایشاء بود، اما رویکرد های کنونی، این مساله را تحت الشعاع خود قرار داده و این امر سیاست خارجی ترکیه را به انفعال خواهد کشاند. کما اینکه نوعی بدبینی را در منطقه، بین کردها و کشورهای منطقه ایجاد خواهد کرد. اکنون نه تنها عربستان، بلکه دیگر کشورهای منطقه هم نسبت به سیاست های ترکیه با دید مثبت نگاه نمی کنند و یا حداقل این رویکرد را خنثی می دانند. سیاست خنثی ترکیه دستاوردی برای این کشور نخواهد داشت و صحنه بازی را برای ایران و دیگر بازیگران منطقه ی بیشتر فراهم می کند.

پیامدهای منفی بین الملی

ترکیه در مراحل اولیه (و زمانی که ترکیه در سوریه فعال بود)، هم از نظر آموزش و هم از نظر لجستیک و تامین سلاح های گروه های چون داعش، از آنها حمایت کرد؛ حتی بسیاری از سلاح های داعش ساخت ترکیه است. چرا که ترکیه بنا به ایده های غلط داوود اوغلو، معتقد بود که بشار اسد قدرت مقابله با مخالفان را نخواهد داشت. در این بین وقتی که دولت اسد توانست در مقابل نیروهای معارض به پیروزی هایی دست یابد و به مقابله با جبهه النصره و داعش بپردازد، آنکارا با پارادوکس مواجه شد.

یعنی نیروهای که در تولید و حمایت از آنها نقش داشته است، اکنون اهدافی تروریستی را دنبال می کنند و حتی تهدیدی برای امنیت ملی ترکیه شده اند. مسلما این امر نه تنها برای ترکیه (که روزگاری مرزهای خود را به روی آنها باز کرده بود و به آنها اجازه تردد در مرزهای و سلاح هایی به آنها میداد) امری منفی است؛ بلکه امروزه در نزد افکار عمومی جهانی، منفی تر هم می شود.

این امر برای بحرین، عربستان و .. ( که در ایجاد و تقویت داعش نقش داشته اند) نیز مصداق دارد. با این حال مسلما قضاوت افکار عمومی جهانی در این راستا خواهد بود که ترکیه صداقت لازم در این حوزه را نداشته و به عنوان خالق گروههای تروریستی ادعای رویارویی با آنها را دارد. از این دید، چگونه کشورهایی که از نظر تسلیحاتی و امنیتی گروههایی مانند داعش را تقویت کردند در نزد افکار عمومی جهان (جامعه جهانی جدا از افکار عمومی جهانیان است. تفسیری که از جامعه جهانی وجود دارد شامل قدرتهای بزرگ هست و تا حدی سیاست های جهانی را رقم میزند اما افکار عمومی جهانی افکار مستقل جهانی است)، پذیرفته خواهند شد؟

در بعد دیگر باید گفت رویکرد ترکیه در قبال عین العرب هر چند در افکار عمومی اتحادیه اروپا و اعضای ناتو تاثیر می گذارد، اما این اتحادیه هم تحت عنوان دوستان سوریه، گروه هایی چون داعش را تقویت کردند و امروزه به تروریست خوب و بد توجه می کنند. در این حال، رویکرد ترکیه در نزد افکار عمومی جامعه اروپا تاثیر منفی دارد.
دکتر رضا دهقانی