سد النهضه اتیوپی و معادله نیل و امنیت ملی مصر

اتیوپی برای ساخت سد "النهضه" فعالیتهای خود را برای تغییر مسیر رود نیل آبی آغاز کرده و از حدود دو ماه پیش پروژه طرح برق آبی خود را اعلام و گامهای بزرگی نیز برداشته است. یعنی بخشی از آب رودخانه نیل آبی را منحرف کرد. رودی که پس از پیوستن به نیل سفید در سودان نیل بزرگ را تشکیل می دهد و سپس به مصر و دریای مدیترانه می رسد. در این حال این رویکرد آدیس آبابا عملا با واکنش های تندی از سوی مصری ها روبر شده و همچنان نیز ادامه دارد. در این نوشتار به بررسی پیامدهای ساخت النهضه و آینده رویکرد مصر در این حوزه می پردازیم.

اهمیت سد النهضه:

از دو شعبه اصلی نیل، نیل آبی از ارتفاعات اتیوپی سرچشمه می گیرد. ساخت سد النهضه ( که از پانزده سال پیش طراحی شده بود )بر روی همین شاخه قرار داشته و اکنون مرحله مقدماتی خود را طی کرده و دولت اتیوپی نیز در عملی کردن آن اصرار دارد. این سد النهضه با هزینه ای در حدود پنج میلیارد دلار یکی از بزرگترین سدها در قاره آفریقا است.

ارتفاع این سد بیش از 150 متر ارزیابی شده و طول آن به حدود دو کیلومتر می رسد. این سد در آینده توانایی ظرفیت تولید بیش از شش هزار مگاوات برق یا سه برابر ظرفیت بزرگترین سد مصر یعنی ' اسوان ' را خواهد داشت. همچنین این سد در نزدیکی مرزهای اتیوپی با سودان ( در حدود 20 تا 40 کیلومتری آن) است و بزرگترین سد آبی-برقی در قاره آفریقا و دهمین سد بزرگ جهان برای تولید برق به شمار خواهد رفت. همین امر موجب نگاه و حساسیت کشورهای حوزه نیل به آن شده است.


پیامدهای ساخت سد النهضه بر مصر

مصر تمدنی رودخانه ای بوده و در دوران حیات خود رابطه ای ناگسستنی با رود نیل داشته است. این اهمیت استراتژیکی، ژئوپلتیکی،اقتصادی و حیاتی نیل نه تنها برای مصر کاسته نشده است بلکه بنا به دلایلی همچون افزایش نیاز به آب برای توسعه اقتصادی کشاورزی، صنعتی و مهمتراز همه تامین آب نوشیدنی 84 میلیون جمعیت مصر بر اهمیت نیل برای امنیت ملی این کشور افزوده شده است.

در شرایط کنونی از یک سو مصر میکوشد با دادن امتیازهایی حداقلی به اتیوپی بر حفظ اعتبار قراردادهای 1929 و1959 تاکید و در کنار پیگیری پرونده فنی درباره توافقنامه‌های تاریخی در رابطه با آب نیل آنها را در دادگاه های بین المللی و سازمان ملل پیگیری کند. از سوی دیگر چون بر اساس قوانین بین‌المللی و مصوبات دادگاه بین‌المللی لاهه کلیه توافقنامه‌های قدیمی قابل تغییر نیستند و دارای مشروعیت هستند مصر بر حقوق تاریخی و آبی خود تاکید خواهد کرد.

در این شرایط با افزایش توجه کشورهای دیگر حوزه نیل به استفاده از آب نیل مصر در شرایط سرنوشت سازی قرار گرفته و این امر دارای پیامدهای گوناگون بوده و عملا حیات سیاسی این کشور را تحت تاثیر خود قرار میدهد. در این حال اکنون با جدی تر شدن ساخت سد النهضه مصری ها معتقدند که این سد پیامدهای گوناگونی بر مصر خواهد گذاشت.

چنانچه محمد نصرالدین علام وزیر آبیاری سابق مصر تاکید کرد که این طرح استعماری بوده و هدف اصلی آن در تنگنا قرار دادن منابع کشاورزی مصر است. از نگاه کارشناسان مصری ساخت سد النهضه همچنین عامل کاهش 20 درصدی سهم مصر از منابع آبی نیل خواهد شد و میزان آب را به یک پنجم کاهش می دهد. جدا از این در نگاه دیگری مصری ها معتقدند که اگر این سد ساخت شود کشاورزی مصر که بر جریان آب نیل استوار است در خطر نابودی قرار میگیرد و خطر بزرگی برای امنیت ملی مصر و آغاز فقر آبی خواهد بود.

به علاوه برخی از مصری ها نیز براین نظرند که مقدار حق سرانه آبی هر شهروند مصری با ساخت سد النهضه از 1000 متر مکعب در سال به 600 متر مکعب کاهش می یابد و بر بازدهی سد عالی مصر تاثیر عمده ای دارد. همچنین با توجه به وجود اختلاف در دوره ساخت سد بین شرکت سازنده ایتالیایی و دولت اتیوپی از نظر زمین شناسی و زلزله خیزی در جایگاه مناسبی نیست. در کنار این امر باید به تاثیرات امنیتی و سیاسی این امر در دو بعد داخلی و خارجی مصر نیز توجه کرد.

رویکرد اتیوپی

اتیوپی از حدود دو ماه پیش پروژه طرح برق آبی خود را اعلام کرده و در اواخر ماه گذشته گامهای بزرگی در این زمینه برداشته است. در این حال النهضه یکی از سه سدی است که به منظور تولید برق آبی در اتیوپی ساخت می شود. آدیس آبابا معتقد است که از راه ساخت این سد بزرگ میتواند سالانه 6 هزار مگاوات برق به کشورهای اطراف صادر و جدا از دستاورهای سیاسی منافع اقتصادی و مالی هنگفتی نیز به دست آورد.

اتیوپیایی ها در واقع با درک شرایط داخلی مصر و دوران گذار آن به پسا مبارک بر این نظرند که با یارگیری های بین المللی و منطقه ای ( کشورهای بالا دست رود نیل) و جلب سرمایه گذاران بین المللی و منطقه ای ساخت النهضه را به پیش برند و جدا از به دست آوردن منافع اقتصادی کارت بازی برای فشار بر مصر در پیگیری اهداف استراتژیکی و سیاسی خود داشته باشند.

آدیس آبابا معتقد است که در شرایط کنونی و با رویکرد خنثی و یا حتی موافق سودان در قبال ساخت النهضه میتواند موفقتر از هر زمانی روند ساخت سد را به اتمام رساند. در این راستا است که در مقابل تمام فشارهای مصری ها عقب نشینی نکرده و آنها را درخواست هایی تاریخ مصرف گذشته می داند. چنانچه وزارت خارجه اتیوپی نیز با انتشار بیانیه ای بر مخالفت قاطع دولت این کشور با درخواست ها و اظهارات مقام های مصری مبنی بر لزوم توقف ساخت سد النهضه تاکید کرد و نخست وزیر اتیوپی نیز گفته است ما به طرح خود ادامه می دهیم و ساخت سد با اراده سیاستمداران مصری متوقف نخواهد شد و درباره توقف آن هیچ بحث و گفتگویی نمی کنیم.


بازیگری قدرت های منطقه ای و بین المللی:

در واقع اتیوپی به تنهایی نمی‌تواند موقعیت خود را به عنوان یک قدرت آبی در برابر مصر تثبیت کند مگر اینکه با حمایت بازیگران منطقه ای و بین المللی روبرو باشد. در این حال اگر به نوع رویکرد بازیگران در موضوع ساخت سد النهه بپردازیم باید گفت از یک سو اسرائیل می تواند نقش مهمی در حمایت از اتیوپی داشته باشد. برخی کارشناسان مصری بر این باورند که اسرائیل جدا از نقش در طراحی سد در گذشته در ساخت سد النهضه اتیوپی نیز دخالت زیادی دارد. آنان بر این نظرند که اسرائیل توزیع برق تولیدی ناشی از سد النهضه را به عهده گرفته و بر راه اندازی این سد نظارت می کند.

اسرائیل از حمایت از اتیوپی میتواند در کنار فشار بر مصر طرح ها و ایده هایی چون رساندن آب به صحرای نقب، اجرای طرح «کانال صلح» براساس آب رود نیل و ... را به تحقق نزدیک کند. از سوی دیگر نیز به نظر میرسد که آدیس آبابا با جلب سرمایه گذاران بین المللی و منطقه ای در ساخت این سد به نوعی خود را از تهدیدهای مصر ایمن کرده است.

اگر به دهه های گذشته نیز نگاهی داشته باشیم در واقع اسرائیل حضور گسترده سیاسی امنیت و اقتصادی در اتیوپی با اجرای پروژه‌ها و طرح‌های آبیاری بر رود نیل داشته اند و اکنون نیز سفارت اتیوپی در تل‌آویو از اسرائیلی‌ها و شرکت‌های اسرائیلی خواسته است تا با خرید اوراق بهادار در سرمایه‌گذاری ساخت سد النهضه سهیم باشند.

در واقع اسرائیل با حمایت از اتیوپی میتواند در کنار فشار بر مصر طرح ها و ایده هایی چون رساندن آب به صحرای نقب، اجرای طرح «کانال صلح» براساس آب رود نیل و ... را به تحقق نزدیک کند. از سوی دیگر نیز به نظر میرسد که آدیس آبابا با جلب سرمایه گذاران بین المللی و منطقه ای در ساخت این سد به نوعی خود را از تهدیدهای مصر ایمن کرده است.

چنانچه «حازم ابو اسماعیل» موسس حزب درحال تاسیس "الرایه" مصر نیز تاکید کرده اتیوپی با حمایت مالی برخی از کشورهای عرب حوزه خلیج فارس از جمله عربستان، قطر و امارات و دادن امتیاز سرمایه گذاری های کشاورزی در اتیوپی رای آنان را از آن خود کرده است. از طرف دیگر نیز با ورود عناصری جدید سرمایه گذار در طرح‌های استفاده از آب نیل و قدرت هایی چون چین و هند شرط موافقت دسته جمعی کشورها برداشته شده و به اتیوپی کمک زیادی کرده است.

در بعد دیگری نیز از آنجا که آمریکا در سال 1964 و در راستای مقابله به طرحهای شوروی سابق در مصر پیشنهاد ساخت چهار سد در کشور اتیوپی را داده است اکنون این سناریو وجود دارد که دولت کنونی اتیوپی با نوعی حمایت پنهانی آمریکا اقدام به ساخت سد النهضه کرده باشد. این رویکرد امریکا می تواند به نوعی به دست گرفتن اهرم آب نیل برای فشار بر مصر نیز تلقی گردد.


نگاه کشور های بالا دست:

کشورهای بالادست رود نیل معتقدند که نوع تقسیم کنونی آب عادلانه و منصفانه نیست. چرا که بر اساس توافقنامه های قبلی 87 درصد آب این رودخانه سهم مصر است. لذا تلاش های زیادی برای افزایش سهم خود از آب نیل انجام داده و نشست های مختلفی نیز برگزار کرده اند. قرارداد جدید توسط کشور های بالا دست رود نیل در سال 2010 (توافقنامه "عنتیبی") به منظور تعیین چارچوب همکاری و اصلاح توافقنامه قبلی نیل به امضا رسید و شش کشور بروندی، اتیوپی، کنیا، رواندا، تانزانیا و اوگاندا به عنوان کشورهای حوزه منبع نیل مشارکت داشتند، اما دو کشور مصر و سودان به عنوان دو کشور حوزه دهانه رود نیل با بیان اینکه حقوق آنها نادیده گرفته شده است از امضای آن خودداری کردند. هدف اصلی توافقنامه جدید گرفتن حق وتو مصر و کاهش سهم آبی مصر است. در این حال اکنون اتیوپی معتقد است با ساخت النهضه در واقع جدا از حمایت کشورهای بالادست نیل میتواند به ساخت سدهایی دیگر نیز منجر شود.

آدیس آبابا معتقد است که در شرایط کنونی و با رویکرد خنثی و یا حتی موافق سودان در قبال ساخت النهضه میتواند موفقتر از هر زمانی روند ساخت سد را به اتمام رساند. در این راستا است که در مقابل تمام فشارهای مصری ها عقب نشینی نکرده و آنها را درخواست هایی تاریخ مصرف گذشته می داند.

آینده رویکرد مصر در قبال سد النهضه:

قاهره در قبال ساخت النهضه و خطر آن برای امنیت ملی مصر رویکردهای گوناگونی از نظامی و تا دیپلماتیک را مد نظر داشته و دارد:

1.کسب حمایت ملی داخلی از رویکرد واحد در مقابل اتیوپی: رویکرد مصر در قبال النهضه در داخل مصر مخالفانی داشته و دارد. یعنی هر چند مصر نگران این است که ساخت این سد بر سهم مصر از آبهای نیل (که بالغ بر 55.5 میلیارد متر مکعب در سال است) تأثیر گذارد اما مخالفان معتقدند که رویکرد مرسی در قبال النهضه به گونه ای است که محمد مرسی تنها به حرف اکتفا کرده است.

از نظر مخالفان رویکرد مرسی بیانگر ناتوانی اخوان از مقابله با چالش هایی است که امنیت ملی مصر را به خطر می اندازد و اتیوپی با اقدام خود درصدد آزمایش مدیریت سیاسی مصر در نظام سیاسی جدید است و چنانچه در ساخت سد النهضه موفق شود به اجرای بقیه سدها نیز اقدام خواهد کرد. در این حال مرسی نیز در مقابل تلاش کرده است تا با رویکردهایی همه احزاب سیاسی مصر در نوع تصمیم گیری در قبال اتیوپی و آینده امنیت آبی مصر را دخالت دهد. در همین راستا بود که برخی رهبران مخالف دولت پیشنهاد دادند که مصر برای جلوگیری از ادامه ساخت سد به اتیوپی حمله نظامی کند و حتی رئیس حزب سلفی نور نیز گفته بود مصر باید به مخالفان دولت اتیوپی و شورشیان کمک کند تا آن کشور بی ثبات شود.

2. رویکردهای دیپلماتیک: مصری ها در چند هفته گذشته تلاش کرده اند تا با گفتگو و احضار سفیر اتیوپی فشارهای سیاسی لازمی برای منصرف کردن اتیوپی از ساخت النهضه انجام دهند. در این حال مصری ها تلاش می کنند تا با گره زدن روابط تل آویو با اتیوپی و خطر آن از یک سو کشورهای عربی و اتحادیه عرب را به حمایت از موضع خود جلب کنند و از سویی نیز با رایزنی با اسرائیل و امریکا مانع از حمایت های آنان از ساخت سد النهضه گردند.


به علاوه قاهره میکوشد تا با افزایش وجهه دیپلماتیک خود اتحادیه آفریقا و سازمان ملل را به میانجی گری دعوت و سودان را با موضع خود همراه ترکند. چرا که در شرایط کنونی هر چند مصر تلاش میکند تا حمایت سودان را از رویکرد خود به همراه داشته باشد و محمد مرسی با عمر البشیر همتای سودانی خود نیز گفتگوهایی داشته و گزارش کمیته فنی سه جانبه مربوط به سد النهضه اتیوپی را بررسی کرده است، اما به نظر میرسد نظر سودان درباره ساخت سد النهضه با مصر همخوان نیست و بیشتر به آثار مثبت آن چون تولید برق و تنظیم پخش آب نیل توجه کرده است.

3.رویکرد حقوقی: از نگاه مصری ها معیار کنونی برای تقسیم آب رودخانه نیل توافقنامه سال 1929 میان دو کشور مصر و بریتانیا (که همه کشورهای سرچشمه رود نیل را تحت سلطه خود داشت) است. همچنین در سال 1959 مصر و سودان ضمن صحه گذاشتن بر مفاد آن اصلاحاتی را در برخی مواد آن اعمال و بر آن اساس سهم هر یک از کشورهای حاشیه این رود مشخص شده است. عهدنامه مصر و سودان در سال 1959 به مصر اجازه می دهد تا 87 درصد از جریان 84 میلیارد متر مکعبی آب نیل را مورد استفاده قرار دهد.

با جدی تر شدن ساخت سد النهضه مصری ها معتقدند که این سد پیامدهای گوناگونی بر مصر خواهد گذاشت. چنانچه محمد نصرالدین علام وزیر آبیاری سابق مصر تاکید کرد که این طرح استعماری بوده و هدف اصلی آن در تنگنا قرار دادن منابع کشاورزی مصر است. از نگاه کارشناسان مصری ساخت سد النهضه همچنین عامل کاهش 20 درصدی سهم مصر از منابع آبی نیل خواهد شد و میزان آب را به یک پنجم کاهش می دهد.


در این حال اکنون مصر میکوشد تا با حفظ سهم خود امضای قرارداد جدید در اوگاندا را بی اعتبار جلوه دهد. یعنی قاهره معتقد است که حقوق تاریخی مصر در ارتباط با رود نیل به گونه ای است که حق وتوی خود هرگونه طرحی که قاهره آن را مغایر با منافع خود بداند به این کشور داده شده است. لذا در شرایط کنونی از یک سو مصر میکوشد با دادن امتیازهایی حداقلی به اتیوپی بر حفظ اعتبار قراردادهای 1929 و1959 تاکید و در کنار پیگیری پرونده فنی درباره توافقنامه‌های تاریخی در رابطه با آب نیل آنها را در دادگاه های بین المللی و سازمان ملل پیگیری کند.

از سوی دیگر چون بر اساس قوانین بین‌المللی و مصوبات دادگاه بین‌المللی لاهه کلیه توافقنامه‌های قدیمی قابل تغییر نیستند و دارای مشروعیت هستند مصر بر حقوق تاریخی و آبی خود تاکید خواهد کرد. در همین راستا است که وزیر امور حقوقی و پارلمانی مصر حاتم بجاتو تاکید کرد دولت مصر از آمادگی کافی برای حل بحران سد النهضه در صورت رجوع به دیوان بین المللی دادگستری برخوردار است. این امر در حالی است که مصر تلاش میکند تا با بهره گیری از نواقص فنی سد النهضه و تیم سه‌جانبه تحقیقات متشکل از مصر، سودان و اتیوپی و گزارش ویژه کمیته کارشناسان بین‌المللی درباره ارزیابی اثرات سد النهضه بر تناقض آن با پیمان های گذشته تاکید کند.

4.رویکرد نظامی: مصر در گذشته در مورد استفاده از اهرم نظامی برای جلوگیری از کاهش سهم آبی خود کشور های بالا دست نیل را تهدید کرده بود. در این حال با توجه به نگاه جامع به مسئله تامین امنیت غذایی و انرژی ، مساله حمله نظامی به اتیوپی ،سد النهضه و حتی حمایت از مخالفان این کشور مد نظر مقامات نظامی، سیاسی و احزاب سیاسی این کشور بوده است اما در شرایط کنونی به نظر میرسد این امر میتواند به عنوان گزینه ی نهایی در حفظ امنیت آبی مصر مورد توجه باشد. در همین راستا سران احزاب سیاسی و رهبران نظامی و سیاسی مصر بارها با بهره گیری از ابزار نظامی اتیوپی را تهدید کرده اند.