۰
دوشنبه ۲۲ دی ۱۳۹۳ ساعت ۱۰:۳۹
سنجش ايدئولوژي هاي مدرن
فردريش انگلس در شهر كارگري و صنعتي «بارمِن» در سال ۱۸۳۰ به دنيا آمد. پدرش در كسب و كار پارچه بافي بسيار موفق بود و چندين كارخانه پارچه بافي در بارمِن و نيز در منچستر انگلستان داشت. پدر انگلس يك پروتستان بسيار متعصب بود. در حالي كه خانوادة ماركس، مشوّق او به شعرخواني و مطالعه و گوش دادن به موسيقي بودند، پدر انگلس با چنين «سرگرمي هاي كودكانه اي» كاملاً مخالفت مي كرد. با اين وصف مي بينيم كه انگلس جوان- در مقايسه با ماركس- خويش بين تر و زنده دل تر است. انگلس از نوشيدن شراب گوارا و موسيقي دلنواز لذت مي برد. ورزشكاري موفق بود كه از سواركاري، شمشيربازي و شنا لذت مي برد. در پاييز ۱۸۴۱، فردريش انگلس به دانشگاه برلين رفت. (ورود او به اين دانشگاه، مقارن با فارغ التحصيلي ماركس از همين دانشگاه بود). او به سرعت تحت تاثير نظريه هگل و ديدگاه هگلي هاي جوان چپ گرا، از جمله موسي هِس قراگرفت. انگلس طي بيست و دو ماه اقامت خود در منچستر، چيزي به مراتب مهم تر را آموخت: آثار علمي و مستقيم صنعتي شدن بر جمعيت يك شهر صنعتي. سال هاي ۱۸۴۲ تا ۱۸۴۴ دوران ركود اقتصادي براي كارخانه هاي پارچه بافي انگلستان بود. انگلس از محلات فقيرنشين منچستر ديدن كرد و به چشم خود ديد كه كارگران همچون موش هايي در آلونك هاي كوچك و فلاكت بار زندگي مي كنند. او ديد كه خوراك اصلي اين كارگران كلم است و با خوردن تكه هاي گوشت گنديده و آلوده به «پِتومين» دچار مسموميت غذايي مي شوند. بانوشيدن مشروب «جين» ارزان قيمت، اعصاب خود را تخدير مي كنند و به فرزندان شان نيز «تنتور افيون» مي دهند. در ميان توده هايي از كثافت زندگي مي كنند. در سنين جواني در اثر ابتلابه بيماري تيفوس، سوء تغذيه و وبا مي ميرند. زنان جواني را ديد كه براي تامين زندگي پدران بيكار خود، روز ها در كارخانه ها كار مي كنند و شب ها به روسپي گري مي پردازند. كودكان پنج يا شش سالة كارگران زن را ديد كه در كارخانه به آنان غذاي مناسبي نمي دادند و بنابراين رشد جسماني اين كودكان متوقف و ذهن هاي شان فلج شده بود... موقعي كه انگلس در سال ۱۸۴۴ در پاريس با ماركس آشنا شد، او توانست دانش و آگاهي عملي خود از واقعيات نظام سرمايه داري را به بحث هاي روشنفكرانه شان بيفزايد.
ماركس و انگلس درپي اين آشنايي و همراهي، حركتي را آغاز كردند كه به طور مشخص در سال ۱۸۴۸ با انتشار مانيفست كمونيست و آثار و فعاليت هاي انفرادي و تشكيلاتي اي كه به سركردگي اين دو انجام گرفت، منجر به پديداري ايدئولوژي ماركسيسم گرديد. (ماركسيسم حاصل آموزه هاي ماركس و انگلس را در قياس با آنچه كه بعد ها تحت عنوان حوزه هاي متنوع ماركسيستي به ويژه گرايش هاي نئوماركسيستي ظهور كرد، مي توان «ماركسيسم كلاسيك» نيز ناميد). ماركسيسم از زمان تكوين، بَدَل به اصلي ترين صورت ايدئولوژي سوسياليستي را ديكال اومانيستي گرديد. چنان كه در پيش نيز اشاره كرديم در تكوين ماركسيسم به مثابه يك ايدئولوژي، نقش اصلي و محوري برعهدة كارل ماركس بود و فردريش انگلس نقشي تكميلي و حاشيه اي داشت و پس از مرگ ماركس در سال ۱۸۸۳ در مقام شارح ماركسيسم ظاهر گرديد. درعين حال و باتوجه به اين كه ماركس به ويژه از سال ۱۸۴۴ به بعد عمدتاً معطوف به مباحث و موضوعات اقتصادي- اجتماعي و تاريخي گرديده بود، انگلس نقش مكمّل در پرداختن به پاره اي از مباحث فلسفي- منطقي مربوط به ايدئولوژي ماركسيسم را برعهده گرفت و در اين خصوص به نگارش آثار كم مايه و ضعيفي چون ديالكتيك طبيعت و اصول عام ديالكتيك پرداخت. آن گونه كه مك للان و برخي مورخان ديگر مي نويسند، فردريش انگلس مردي عشرت طلب و زن باره بود. انگلس به دليل همين شهرتي كه به عنوان شخصي بي بندوبار داشت، يك بار مسئوليت فرزند نامشروعي را كه ماركس از مستخدمه خانه شان («هلن دموث») صاحب گرديده بود، برعهده گرفت تا بحران بي آبرويي اي را كه براي ماركس پديد آمده بود رفع و رجوع نمايد.
ترل كارور درباره نقش انگلس در تكوين ماركسيسم و رابطه ماركس و انگلس چنين مي نويسد:
«انگلس نخستين ماركسيست بود و تاثير به سزايي بر اصول ماركسيسم داشت. او از سال ۱۸۴۹ تا زمان مرگش در سال ۱۸۹۵ خود را وقف نگارش تعداد بي شماري مقاله، رساله و مجله و ميزاني قابل توجه كتاب كرد. او در بسياري از اين متون مي كوشيد فرضيات و ديدگاه هاي ماركس را كه خود نيز در شكل گيري آنها نقشي عمده داشت، تفسير كند. او هم چنين، وظيفة نقد و تدوين آثار ماركس را برعهده گرفت و پس از مرگ شريك قديمي اش در سال ۱۸۸۳، براي چاپ جديد آثار او (وآثار مشترك خودشان) مقدمه مي نوشت و دست نوشته هاي ماركس را براي انتشار آماده مي كرد.... شيوة انگلس در نگارش تاريخ، استفاده از مدارك موجود در منابع براي نشان دادن درستي!!؟ آراي ماركس بود كه عقيده داشت وجود طبقات در جامعه، وابسته به مراحل رشد توليد است و تنها پرولتارياي مدرن در وضعيتي قراردارد كه بتواند جامعه اي عاري از طبقات ايجاد كند.»
در حد فاصل سال هاي ۱۸۴۴ تا ۱۸۴۸ (سال نگارش و انتشار مانيفست كمونيست)، ماركس و انگلس (در واقع عمدتاً ماركس) آثاري نوشتند كه هريك مرحله اي در سير تكوين ايدئولوژي ماركسيسم كلاسيك را به نوعي نشان مي دهد:
۱ دستنوشته هاي فلسفي- اقتصادي ۱۸۴۴ اثر كارل ماركس
اين كتاب در واقع مجموعه اي از يادداشت هاي تئوريك ماركس در مقولاتي چون كار، سرمايه، اجاره، مالكيت، پول، دستمزد، طبيعت انساني، بيگانگي و از خودبيگانگي از منظري فلسفي است. كتاب دستنوشته هاي فلسفي- اقتصادي، اثري تمام است و در زمان حيات ماركس هرگز انتشار نيافت. دستنوشته هاي اقتصادي- فلسفي براي اولين بار در سال ۱۹۳۲ منتشر گرديد.
ماركس در اين اثر كوشيده است تا «سوسياليسم راديكال» را به مثابه يك ايدئولوژي ترسيم نمايد و براي آن بنيان هاي نظري در فلسفه و اقتصاد و تاريخ و تفسيري از طبيعت انساني تبيين نمايد. برخي عناصر مفهومي اصلي اي كه بعد از سال ۱۸۴۸ و در آثار اصلي ماركس، مولفه هاي بنيادين ايدئولوژي ماركسيسم را رقم زدند، در صورت اجمالي و اوليه شان ودر هيات حياتي جنيني در كتاب دستنوشته هاي فلسفي- اقتصادي ظاهر گرديده اند. شايد بتوان گفت نطفة آنچه كه بعد ها وجوه اصلي ايدئولوژي ماركسيسم را تشكيل دادند، در اين كتاب ديده مي شود.
«بي شك خطاست اگر گمان كنيم كه دست نوشته هاي پاريس، عصارة كل «سرمايه» را دربرمي گيرد. با اين همه، آنها نخستين تحرير از كتابي هستند كه ماركس تمام طول زندگي خود را صرف نوشتنش كرد و «سرمايه» تحرير آخرش بود. به علاوه با تكيه به شواهد محكمي، مي توان گفت كه تحرير نهايي در حكم تكميل تحريرهاي پيشين بوده و نه عدول از آنها. درست است كه در دست نوشته ها ذكري از نظريه ارزش و ارزش اضافي در ميان نيست، و درست است كه اين نظريه ها را شالودة ماركسيسم «پخته» مي دانند، اما نظريه ارزش خاص ماركسيسم، يعني آن نظريه كه ميان كار مجرد و كار مشخص تمايز قائل است و نيروي كار را كالامي شمرد، چيزي جز روايت قطعي و نهايي نظرية كار از خودبيگانه نيست.
در دست نوشته هاي فلسفي- اقتصادي، ماركس توجه ويژه اي به «بيگانگي» و «از خودبيگانگي» انسان و مقولة «كار از خودبيگانه» نشان مي دهد كه بعد ها و در آثار پس از سال ۱۸۴۸ او، از ميزان اين توجه و پرداختن به اين مقولات بسيار كاسته مي شود. ماركس در دستنوشته ها از مفهوم «طبيعت انساني» ياد مي كند و دربارة آن سخن مي گويد، اما به نظر مي آيد كه در آثار متاخر عمرش، تعريفي متفاوت از طبيعت انساني ارائه مي دهد و در تعريف انسان، نوعاً به نحوة ارتباط بشر با ابزار توليد و نقش و جايگاه او در پروسة توليد و مناسبات توليدي به عنوان عنصر تعيين كننده در شكل گيري طبيعت انساني توجه مي نمايد. وجهه نظر عمدة ماركس در دستنوشته ها، صبغه اي فلسفي دارد، حال آن كه آثار اصلي دهه هاي ۱۸۵۰ و ۱۸۶۰ و ۱۸۷۰ او بيشتر صبغة اقتصادي- سياسي و تاريخي پيدا مي كنند و وجه فلسفي كمتري دارند.
۲ «خانواده مقدس» ۱۸۴۴
بخش عمدة كتاب خانواده مقدس را ماركس نوشته است. اين كتاب پس از آشنايي ماركس و انگلس، در اواخر سال ۱۸۴۴ نوشته شد، اما در فوريه سال ۱۸۴۵م در فرانكفورت منتشر شد. در اين اثر، ماركس و انگلس (وبيشتر ماركس) به انتقاد از برونوبائر و هگلي هاي جوان پرداختند.
ماركس در كتاب خانواده مقدس، سيري را كه از مقالة «مقدمه اي بر نقد فلسفه حق هگل» در خصوص افسانه پردازي دربارة «پرولتاريا» آغاز كرده بود، ادامه و بسط داد. ماركس مدعي شد كه «مالكيت خصوصي» سرانجام دشمن خود يعني پرولتاريا را پديد مي آورد و پيروزي پرولتاريا موجب زوال از خودبيگانگي بشر مي گردد.
در كتاب خانوادة مقدس روايتي اجمالي از رئوس تفسير مادّي تاريخ (ماترياليسم تاريخي) ظاهر گرديده است. ماركس در اين كتاب حركتي محسوس به سمت تدوين رئوس اصلي آنچه كه پس از سال ۱۸۴۸ به نام «ماركسيسم» مي شناسيم برداشته است. او در خانوادة مقدس از منطق ديالكتيك به منظور اثبات مدعاي خود درخصوص غايت تاريخ، استفاده كرده است. سينگر مي نويسد:
بعضي از قطعات خانوادة مقدس جالب است چرا كه ماركس را درحال گذار از دست نوشته هاي اقتصادي و فلسفي به تقريرهاي بعدي برداشت مادّي تاريخ نشان مي دهد.
نگارش و انتشار خانوادة مقدس نشان دهندة فاصله گيري مشخص ماركس از هگلي هاي جوان و ايده آليسم هگلي و حركت در مسيري است كه سرانجام در مانيفست و آثار پس از آن به تاسيس ايدئولوژي «ماركسيسم» انجاميد.
۳ «ايدئولوژي آلماني» (۱۸۴۶)
ماركس و انگلس ايدئولوژي آلماني را در سال ۱۸۴۶ به پايان رساندند، اما نتوانستند منتشر كنند. بخش هايي از متن گم شد. باقيمانده را برنشتاين، به شكلي ناقص به سال ۱۹۰۳ منتشر كرد و متن كامل سرانجام در سال ۱۹۳۲ در مجموعه آثار ماركس و انگلس (MEGA) به چاپ رسيد. كتاب اساساً حمله اي بود به فوئرباخ، «ماكس اشتيرنر» و به اصطلاح «سوسياليسم حقيقي» و گه گاه هم اشاراتي به برونوبائر داشت. از نظرگاه فلسفي، مهم ترين بخش هاي كتاب آنهايي است كه در آن «انسان نوعي» فويرباخ و مفهوم وجودي اشتيرنر از انسان نقد شده است. در همين بخش ها مي توان مستقيم ترين بيان نظرات خود نويسندگان را نيز سراغ گرفت. در حقيقت آنها با شرح نظرات خود، به طور غيرمستقيم از فوئرباخ انتقاد مي كردند. در مقابل انسان شناسي فويرباخ، انديشة انسانيت به عنوان يك مقولة تاريخي را قرار مي دادند. در برابر مفهوم خودآگاهي مطلق فرد نزد اشتيرنر، اين انديشه را طرح مي كردند كه انسان در سرشت فردي و منحصر به فرد خود، ذات اجتماعي خويش را متحقّق مي كند. انديشه هاي اصلي ايدئولوژي آلماني يا دست كم آنهايي كه در تحولات بعدي ماركسيسم منشا پرشورترين مباحثات شدند، انديشه هايي بودند راجع به رابطة انديشه انسان با شرايط زندگي اش، در همين انديشه ها، مي توان شالودة تفسير مادّي از تاريخ را كه بعد ها تكامل بيشتري يافت، سراغ گرفت.
كتاب ايدئولوژي آلماني به ويژه به جهت تعريفي كه از «ايدئولوژي به مثابه آگاهي كاذب» ارائه داده مورد توجه قرارگرفته است. ماركس و انگلس در اين اثر، ايدئولوژي را به عنوان صورت تغيير شكل يافتة بيان منافع اقتصادي طبقه سرمايه دار تعريف مي كنند. همچنين در اين اثر ماركس با دقت بيشتري فرمول تئوريك خود در خصوص نسبت «نيروهاي مولّده» و «مناسبات توليدي» را بازگو مي كند. در واقع در ايدئولوژي آلماني، نگاه ماترياليستي ماركس در بيان رابطة عينيت اقتصادي (مادّي) و قلمرو مباحث حقوقي و اخلاقي و سياسي، صورت منسجم و متعيّني پيدا مي كند. ماركس در ايدئولوژي آلماني مي كوشد تا تفسيري مقوّم سوژه انگاري نفساني فردي از سوسياليسم (كمونيسم) مدنظر خود ارائه دهد.
ماركس در آثاري چون دست نوشته هاي فلسفي- اقتصادي، خانواده مقدس و ايدئولوژي آلماني، سوسياليسم راديكال اومانيستي مدنظر خود را «كمونيسم» مي نامد. ظاهراً اصطلاح كمونيسم در قرن نوزدهم به عنوان معادلي براي انديشه هاي راديكال سوسياليستي مخالف مالكيت خصوصي (پس از آراء سوسياليست هايي چون سن سيمون و فوريه و اوئن) به كار مي رفته و رايج بوده است.
اقتباسات ماركس و انگلس از سوسياليست هاي پيش از خود
ماركس و انگلس به عنوان بانيان ايدئولوژي ماركسيسم (كه به طور دقيق تر بايد آن را «ماركسيسم كلاسيك» ناميد) به مثابه صورت اصلي و غالب انديشة كمونيستي در نيمه دوم قرن نوزدهم و سراسر قرن بيستم، از سوسياليست هاي پيش از خود تاثيرپذيري هاي بسياري داشته اند و حتي برخي مفاهيم و مقولات ايدئولوژي ماركسيستي را از آنها اقتباس كرده و در يك چينش و ساختار جديد (و گاه با ايجاد تغييراتي در مفهوم اقتباس شده) در يك نظام تاليفي متفاوت و مستقل به نام ماركسيسم ارائه نمودند. آندره پي يتر در خصوص اين تاثيرپذيري هاي ماركس و انگلس از ديگر سوسياليست ها چنين مي نويسد:
از سيسموندي انديشه هاي اساسي مربوط به تضادهاي دروني سرمايه داري يعني هرج و مرج، بحران، تمركز ثروت و فقر عمومي فزاينده، از آثار سن سيمون نظرية جبر اجتماعي و به ويژه انديشه ضد دولت گرايي را كه مطابق آن حكومت بايد تسليم «سازمان» اقتصادي شود، از فوريه انتقاد خود را در زمينه مبادلات به ارمغان آورد. از پرودون، ناجي گرايي پرولتري را، از بلانكي انتظار شورآميز در مورد وقوع يك انقلاب قهرآميز.
نكته مهم و قابل تامل اين است كه ماركس حتي مقولاتي چون «تحليل تاريخ به مثابه روند مبارزه ميان طبقات، تعريف سياست برپاية تطور و بسط نيروهاي مولّد، قائل شدن به نقش منجي براي پرولتاريا را نيز از اقتصاددانان و مورخان ليبرال و يا سوسياليست پيش از خودش آموخته است و عنوان كردن هيچ يك از اين مقولات، ابداع او نبوده است:
در اينجا فقط به ذكر چند مورد از خوشه چيني هاي ماركس و انگلس بسنده مي كنيم: از آثار سن سيمون، ماركس وانگلس اين درس را آموخته اند كه سياست نوين در واقع همان سياست سازماندهي نيروهاي مولّد در يك كشور است، از فوريه بي اعتمادي و حتي نفرت از مالكان وسايل توليد متعلق به طبقه متوسط را يادگرفته اند، از رابرت اوئن اين فكر و انديشه را آموختند كه محيط داخلي يك كارخانه بايد كانون انقلاب اجتماعي باشد، از تاريخ نگاران فرانسوي به نام هاي آگوستين تي يري و فرانسوا گيزو اين درس را گرفتند كه تاريخ صحنة مبارزه طبقاتي است، از تئودور دزا مي آموختند كه اهميت پرولتاريا در يك جامعه سرمايه داري، به لحاظ منزلت ناجي [منجي] بودن آن است. كارل ماركس بعداً ادعا كرد كه اين برداشت و بينش او از مفهوم طبقه كارگر (پرولتاريا) به عنوان آنتي تز جامعه سرمايه داري، تنها كمك اصلي او به نظريه سوسياليسم بود.
ويژگي اصلي متفاوت كار ماركس و انگلس (والبته بيشتر و عمدتاً، ماركس) اين است كه توانست باتكيه بر حفظ روح راديكال كمونيسم و ميراث انديشه هاي سوسياليستي مدرن، از برخي مفاهيم و مقولاتي كه اقتصاددانان و مورخان و فيلسوفان ليبرال و يا سوسياليست مدرنيست در قرن هيجده و نيمه اول قرن نوزده عنوان كرده بودند، صورت بندي و سنتزي به صورت يك هيات تاليفي (سيستم) فكري سياسي («ايدئولوژي ماركسيسم كلاسيك») ارائه دهد. البته در اين سيستم فكري كه ايدئولوژي ماركسيسم ناميده مي شود وجوهي از برخي ابداعات تئوريك ماركس نيز وجود دارد.
ويژگي هاي اصلي ايدئولوژي ماركسيسم
ماركسيسم كلاسيك به عنوان اصلي ترين و مهم ترين ايدئولوژي سوسياليستي راديكال (كمونيستي) نيمه دوم قرن نوزدهم و قرن بيستم داراي ويژگي هايي است كه رئوس ويژگي هاي اصلي ماركسيسم را مي توان اين گونه فهرست كرد:
* اومانيسم
* سكولاريسم اومانيستي
* ماترياليسم ديالكتيك
* تفسير مادّي تاريخ (ماترياليسم تاريخي)
* انسان به مثابه حيوان ابزارساز اقتصادي
* تاكيد بر مفهوم مدرنيستي «طبقه» به عنوان مبنايي براي تفسير تاريخ بشر
* تكيه بر مفهوم تكنيكي كار
* اعتقاد به سوسياليسم مدرن تكنيكي به عنوان اجتماع ايده آل
* تفسير سرمايه داري برپاية تئوري ارزش اضافي
* اعتقاد به پرولتارياي صنعتي نجات بخش
* تاكيد بر صورت سوسياليستي دموكراسي مدرن
ماركسيسم يك ايدئولوژي ماترياليستي سكولار- اومانيستي است. ماركسيسم به عنوان يك ايدئولوژي مثل تمامي صور ايدئولوژي هاي مدرن در ذيل دموكراسي اومانيستي و صورت مثالي بشر مدرن («انسان بورژوا») تعريف گرديده و تحقّق مي يابد. ماركسيسم به مثابه يك ايدئولوژي اومانيستي بر تفسير سوژه انگارانه نفساني از انسان تاكيد دارد. در واقع ماركسيسم و ليبراليسم و نئوليبراليسم و فاشيسم و فمينيسم و ناسيوناليسم و همة ديگر ايدئولوژي هاي سكولار- اومانيستي عالم مدرن، در تكيه و تاكيد بر تعريف «بشر به مثابه سوژة نفساني»، اشتراك دارند. تفاوت ميان ماركسيسم با ايدئولوژي هاي ليبرال- دمكراتيكي مثل ليبراليسم كلاسيك و نئوليبراليسم و سوسيال- دموكراسي در مبحث تعريف و تفسير انسان، در اين است كه ايدئولوژي هاي حوزة ليبرال- دموكراسي، صورت فردي سوژه نفساني مدرن را مبنا و ميزان و دائرمدار امور قرار مي دهد. به عبارت ديگر، ايدئولوژي هاي حوزة ليبرال- دموكراسي به صورت فردي نفس امّاره اصالت مي دهند، حال آن كه ماركسيسم به صورت جمعي نفس امّاره اصالت مي دهد. تمامي ايدئولوژي هاي مدرن به نحوي و به صورتي در ذيل صورت بندي «انسان به مثابه نفس امّاره» (حقيقت بشر مدرن، نفس امّاره است) تعريف مي شوند و تحقّق مي يابند. بشر مدرن، حقيقت و ماهيتي جز نفس امّاره ندارد و همة ايدئولوژي هاي مدرن به نحوي، تجسّم و بياني از اين امّارگي نفسانيت بشر مدرن اند.
ماركس و انگلس درپي اين آشنايي و همراهي، حركتي را آغاز كردند كه به طور مشخص در سال ۱۸۴۸ با انتشار مانيفست كمونيست و آثار و فعاليت هاي انفرادي و تشكيلاتي اي كه به سركردگي اين دو انجام گرفت، منجر به پديداري ايدئولوژي ماركسيسم گرديد. (ماركسيسم حاصل آموزه هاي ماركس و انگلس را در قياس با آنچه كه بعد ها تحت عنوان حوزه هاي متنوع ماركسيستي به ويژه گرايش هاي نئوماركسيستي ظهور كرد، مي توان «ماركسيسم كلاسيك» نيز ناميد). ماركسيسم از زمان تكوين، بَدَل به اصلي ترين صورت ايدئولوژي سوسياليستي را ديكال اومانيستي گرديد. چنان كه در پيش نيز اشاره كرديم در تكوين ماركسيسم به مثابه يك ايدئولوژي، نقش اصلي و محوري برعهدة كارل ماركس بود و فردريش انگلس نقشي تكميلي و حاشيه اي داشت و پس از مرگ ماركس در سال ۱۸۸۳ در مقام شارح ماركسيسم ظاهر گرديد. درعين حال و باتوجه به اين كه ماركس به ويژه از سال ۱۸۴۴ به بعد عمدتاً معطوف به مباحث و موضوعات اقتصادي- اجتماعي و تاريخي گرديده بود، انگلس نقش مكمّل در پرداختن به پاره اي از مباحث فلسفي- منطقي مربوط به ايدئولوژي ماركسيسم را برعهده گرفت و در اين خصوص به نگارش آثار كم مايه و ضعيفي چون ديالكتيك طبيعت و اصول عام ديالكتيك پرداخت. آن گونه كه مك للان و برخي مورخان ديگر مي نويسند، فردريش انگلس مردي عشرت طلب و زن باره بود. انگلس به دليل همين شهرتي كه به عنوان شخصي بي بندوبار داشت، يك بار مسئوليت فرزند نامشروعي را كه ماركس از مستخدمه خانه شان («هلن دموث») صاحب گرديده بود، برعهده گرفت تا بحران بي آبرويي اي را كه براي ماركس پديد آمده بود رفع و رجوع نمايد.
ترل كارور درباره نقش انگلس در تكوين ماركسيسم و رابطه ماركس و انگلس چنين مي نويسد:
«انگلس نخستين ماركسيست بود و تاثير به سزايي بر اصول ماركسيسم داشت. او از سال ۱۸۴۹ تا زمان مرگش در سال ۱۸۹۵ خود را وقف نگارش تعداد بي شماري مقاله، رساله و مجله و ميزاني قابل توجه كتاب كرد. او در بسياري از اين متون مي كوشيد فرضيات و ديدگاه هاي ماركس را كه خود نيز در شكل گيري آنها نقشي عمده داشت، تفسير كند. او هم چنين، وظيفة نقد و تدوين آثار ماركس را برعهده گرفت و پس از مرگ شريك قديمي اش در سال ۱۸۸۳، براي چاپ جديد آثار او (وآثار مشترك خودشان) مقدمه مي نوشت و دست نوشته هاي ماركس را براي انتشار آماده مي كرد.... شيوة انگلس در نگارش تاريخ، استفاده از مدارك موجود در منابع براي نشان دادن درستي!!؟ آراي ماركس بود كه عقيده داشت وجود طبقات در جامعه، وابسته به مراحل رشد توليد است و تنها پرولتارياي مدرن در وضعيتي قراردارد كه بتواند جامعه اي عاري از طبقات ايجاد كند.»
در حد فاصل سال هاي ۱۸۴۴ تا ۱۸۴۸ (سال نگارش و انتشار مانيفست كمونيست)، ماركس و انگلس (در واقع عمدتاً ماركس) آثاري نوشتند كه هريك مرحله اي در سير تكوين ايدئولوژي ماركسيسم كلاسيك را به نوعي نشان مي دهد:
۱ دستنوشته هاي فلسفي- اقتصادي ۱۸۴۴ اثر كارل ماركس
اين كتاب در واقع مجموعه اي از يادداشت هاي تئوريك ماركس در مقولاتي چون كار، سرمايه، اجاره، مالكيت، پول، دستمزد، طبيعت انساني، بيگانگي و از خودبيگانگي از منظري فلسفي است. كتاب دستنوشته هاي فلسفي- اقتصادي، اثري تمام است و در زمان حيات ماركس هرگز انتشار نيافت. دستنوشته هاي اقتصادي- فلسفي براي اولين بار در سال ۱۹۳۲ منتشر گرديد.
ماركس در اين اثر كوشيده است تا «سوسياليسم راديكال» را به مثابه يك ايدئولوژي ترسيم نمايد و براي آن بنيان هاي نظري در فلسفه و اقتصاد و تاريخ و تفسيري از طبيعت انساني تبيين نمايد. برخي عناصر مفهومي اصلي اي كه بعد از سال ۱۸۴۸ و در آثار اصلي ماركس، مولفه هاي بنيادين ايدئولوژي ماركسيسم را رقم زدند، در صورت اجمالي و اوليه شان ودر هيات حياتي جنيني در كتاب دستنوشته هاي فلسفي- اقتصادي ظاهر گرديده اند. شايد بتوان گفت نطفة آنچه كه بعد ها وجوه اصلي ايدئولوژي ماركسيسم را تشكيل دادند، در اين كتاب ديده مي شود.
«بي شك خطاست اگر گمان كنيم كه دست نوشته هاي پاريس، عصارة كل «سرمايه» را دربرمي گيرد. با اين همه، آنها نخستين تحرير از كتابي هستند كه ماركس تمام طول زندگي خود را صرف نوشتنش كرد و «سرمايه» تحرير آخرش بود. به علاوه با تكيه به شواهد محكمي، مي توان گفت كه تحرير نهايي در حكم تكميل تحريرهاي پيشين بوده و نه عدول از آنها. درست است كه در دست نوشته ها ذكري از نظريه ارزش و ارزش اضافي در ميان نيست، و درست است كه اين نظريه ها را شالودة ماركسيسم «پخته» مي دانند، اما نظريه ارزش خاص ماركسيسم، يعني آن نظريه كه ميان كار مجرد و كار مشخص تمايز قائل است و نيروي كار را كالامي شمرد، چيزي جز روايت قطعي و نهايي نظرية كار از خودبيگانه نيست.
در دست نوشته هاي فلسفي- اقتصادي، ماركس توجه ويژه اي به «بيگانگي» و «از خودبيگانگي» انسان و مقولة «كار از خودبيگانه» نشان مي دهد كه بعد ها و در آثار پس از سال ۱۸۴۸ او، از ميزان اين توجه و پرداختن به اين مقولات بسيار كاسته مي شود. ماركس در دستنوشته ها از مفهوم «طبيعت انساني» ياد مي كند و دربارة آن سخن مي گويد، اما به نظر مي آيد كه در آثار متاخر عمرش، تعريفي متفاوت از طبيعت انساني ارائه مي دهد و در تعريف انسان، نوعاً به نحوة ارتباط بشر با ابزار توليد و نقش و جايگاه او در پروسة توليد و مناسبات توليدي به عنوان عنصر تعيين كننده در شكل گيري طبيعت انساني توجه مي نمايد. وجهه نظر عمدة ماركس در دستنوشته ها، صبغه اي فلسفي دارد، حال آن كه آثار اصلي دهه هاي ۱۸۵۰ و ۱۸۶۰ و ۱۸۷۰ او بيشتر صبغة اقتصادي- سياسي و تاريخي پيدا مي كنند و وجه فلسفي كمتري دارند.
۲ «خانواده مقدس» ۱۸۴۴
بخش عمدة كتاب خانواده مقدس را ماركس نوشته است. اين كتاب پس از آشنايي ماركس و انگلس، در اواخر سال ۱۸۴۴ نوشته شد، اما در فوريه سال ۱۸۴۵م در فرانكفورت منتشر شد. در اين اثر، ماركس و انگلس (وبيشتر ماركس) به انتقاد از برونوبائر و هگلي هاي جوان پرداختند.
ماركس در كتاب خانواده مقدس، سيري را كه از مقالة «مقدمه اي بر نقد فلسفه حق هگل» در خصوص افسانه پردازي دربارة «پرولتاريا» آغاز كرده بود، ادامه و بسط داد. ماركس مدعي شد كه «مالكيت خصوصي» سرانجام دشمن خود يعني پرولتاريا را پديد مي آورد و پيروزي پرولتاريا موجب زوال از خودبيگانگي بشر مي گردد.
در كتاب خانوادة مقدس روايتي اجمالي از رئوس تفسير مادّي تاريخ (ماترياليسم تاريخي) ظاهر گرديده است. ماركس در اين كتاب حركتي محسوس به سمت تدوين رئوس اصلي آنچه كه پس از سال ۱۸۴۸ به نام «ماركسيسم» مي شناسيم برداشته است. او در خانوادة مقدس از منطق ديالكتيك به منظور اثبات مدعاي خود درخصوص غايت تاريخ، استفاده كرده است. سينگر مي نويسد:
بعضي از قطعات خانوادة مقدس جالب است چرا كه ماركس را درحال گذار از دست نوشته هاي اقتصادي و فلسفي به تقريرهاي بعدي برداشت مادّي تاريخ نشان مي دهد.
نگارش و انتشار خانوادة مقدس نشان دهندة فاصله گيري مشخص ماركس از هگلي هاي جوان و ايده آليسم هگلي و حركت در مسيري است كه سرانجام در مانيفست و آثار پس از آن به تاسيس ايدئولوژي «ماركسيسم» انجاميد.
۳ «ايدئولوژي آلماني» (۱۸۴۶)
ماركس و انگلس ايدئولوژي آلماني را در سال ۱۸۴۶ به پايان رساندند، اما نتوانستند منتشر كنند. بخش هايي از متن گم شد. باقيمانده را برنشتاين، به شكلي ناقص به سال ۱۹۰۳ منتشر كرد و متن كامل سرانجام در سال ۱۹۳۲ در مجموعه آثار ماركس و انگلس (MEGA) به چاپ رسيد. كتاب اساساً حمله اي بود به فوئرباخ، «ماكس اشتيرنر» و به اصطلاح «سوسياليسم حقيقي» و گه گاه هم اشاراتي به برونوبائر داشت. از نظرگاه فلسفي، مهم ترين بخش هاي كتاب آنهايي است كه در آن «انسان نوعي» فويرباخ و مفهوم وجودي اشتيرنر از انسان نقد شده است. در همين بخش ها مي توان مستقيم ترين بيان نظرات خود نويسندگان را نيز سراغ گرفت. در حقيقت آنها با شرح نظرات خود، به طور غيرمستقيم از فوئرباخ انتقاد مي كردند. در مقابل انسان شناسي فويرباخ، انديشة انسانيت به عنوان يك مقولة تاريخي را قرار مي دادند. در برابر مفهوم خودآگاهي مطلق فرد نزد اشتيرنر، اين انديشه را طرح مي كردند كه انسان در سرشت فردي و منحصر به فرد خود، ذات اجتماعي خويش را متحقّق مي كند. انديشه هاي اصلي ايدئولوژي آلماني يا دست كم آنهايي كه در تحولات بعدي ماركسيسم منشا پرشورترين مباحثات شدند، انديشه هايي بودند راجع به رابطة انديشه انسان با شرايط زندگي اش، در همين انديشه ها، مي توان شالودة تفسير مادّي از تاريخ را كه بعد ها تكامل بيشتري يافت، سراغ گرفت.
كتاب ايدئولوژي آلماني به ويژه به جهت تعريفي كه از «ايدئولوژي به مثابه آگاهي كاذب» ارائه داده مورد توجه قرارگرفته است. ماركس و انگلس در اين اثر، ايدئولوژي را به عنوان صورت تغيير شكل يافتة بيان منافع اقتصادي طبقه سرمايه دار تعريف مي كنند. همچنين در اين اثر ماركس با دقت بيشتري فرمول تئوريك خود در خصوص نسبت «نيروهاي مولّده» و «مناسبات توليدي» را بازگو مي كند. در واقع در ايدئولوژي آلماني، نگاه ماترياليستي ماركس در بيان رابطة عينيت اقتصادي (مادّي) و قلمرو مباحث حقوقي و اخلاقي و سياسي، صورت منسجم و متعيّني پيدا مي كند. ماركس در ايدئولوژي آلماني مي كوشد تا تفسيري مقوّم سوژه انگاري نفساني فردي از سوسياليسم (كمونيسم) مدنظر خود ارائه دهد.
ماركس در آثاري چون دست نوشته هاي فلسفي- اقتصادي، خانواده مقدس و ايدئولوژي آلماني، سوسياليسم راديكال اومانيستي مدنظر خود را «كمونيسم» مي نامد. ظاهراً اصطلاح كمونيسم در قرن نوزدهم به عنوان معادلي براي انديشه هاي راديكال سوسياليستي مخالف مالكيت خصوصي (پس از آراء سوسياليست هايي چون سن سيمون و فوريه و اوئن) به كار مي رفته و رايج بوده است.
اقتباسات ماركس و انگلس از سوسياليست هاي پيش از خود
ماركس و انگلس به عنوان بانيان ايدئولوژي ماركسيسم (كه به طور دقيق تر بايد آن را «ماركسيسم كلاسيك» ناميد) به مثابه صورت اصلي و غالب انديشة كمونيستي در نيمه دوم قرن نوزدهم و سراسر قرن بيستم، از سوسياليست هاي پيش از خود تاثيرپذيري هاي بسياري داشته اند و حتي برخي مفاهيم و مقولات ايدئولوژي ماركسيستي را از آنها اقتباس كرده و در يك چينش و ساختار جديد (و گاه با ايجاد تغييراتي در مفهوم اقتباس شده) در يك نظام تاليفي متفاوت و مستقل به نام ماركسيسم ارائه نمودند. آندره پي يتر در خصوص اين تاثيرپذيري هاي ماركس و انگلس از ديگر سوسياليست ها چنين مي نويسد:
از سيسموندي انديشه هاي اساسي مربوط به تضادهاي دروني سرمايه داري يعني هرج و مرج، بحران، تمركز ثروت و فقر عمومي فزاينده، از آثار سن سيمون نظرية جبر اجتماعي و به ويژه انديشه ضد دولت گرايي را كه مطابق آن حكومت بايد تسليم «سازمان» اقتصادي شود، از فوريه انتقاد خود را در زمينه مبادلات به ارمغان آورد. از پرودون، ناجي گرايي پرولتري را، از بلانكي انتظار شورآميز در مورد وقوع يك انقلاب قهرآميز.
نكته مهم و قابل تامل اين است كه ماركس حتي مقولاتي چون «تحليل تاريخ به مثابه روند مبارزه ميان طبقات، تعريف سياست برپاية تطور و بسط نيروهاي مولّد، قائل شدن به نقش منجي براي پرولتاريا را نيز از اقتصاددانان و مورخان ليبرال و يا سوسياليست پيش از خودش آموخته است و عنوان كردن هيچ يك از اين مقولات، ابداع او نبوده است:
در اينجا فقط به ذكر چند مورد از خوشه چيني هاي ماركس و انگلس بسنده مي كنيم: از آثار سن سيمون، ماركس وانگلس اين درس را آموخته اند كه سياست نوين در واقع همان سياست سازماندهي نيروهاي مولّد در يك كشور است، از فوريه بي اعتمادي و حتي نفرت از مالكان وسايل توليد متعلق به طبقه متوسط را يادگرفته اند، از رابرت اوئن اين فكر و انديشه را آموختند كه محيط داخلي يك كارخانه بايد كانون انقلاب اجتماعي باشد، از تاريخ نگاران فرانسوي به نام هاي آگوستين تي يري و فرانسوا گيزو اين درس را گرفتند كه تاريخ صحنة مبارزه طبقاتي است، از تئودور دزا مي آموختند كه اهميت پرولتاريا در يك جامعه سرمايه داري، به لحاظ منزلت ناجي [منجي] بودن آن است. كارل ماركس بعداً ادعا كرد كه اين برداشت و بينش او از مفهوم طبقه كارگر (پرولتاريا) به عنوان آنتي تز جامعه سرمايه داري، تنها كمك اصلي او به نظريه سوسياليسم بود.
ويژگي اصلي متفاوت كار ماركس و انگلس (والبته بيشتر و عمدتاً، ماركس) اين است كه توانست باتكيه بر حفظ روح راديكال كمونيسم و ميراث انديشه هاي سوسياليستي مدرن، از برخي مفاهيم و مقولاتي كه اقتصاددانان و مورخان و فيلسوفان ليبرال و يا سوسياليست مدرنيست در قرن هيجده و نيمه اول قرن نوزده عنوان كرده بودند، صورت بندي و سنتزي به صورت يك هيات تاليفي (سيستم) فكري سياسي («ايدئولوژي ماركسيسم كلاسيك») ارائه دهد. البته در اين سيستم فكري كه ايدئولوژي ماركسيسم ناميده مي شود وجوهي از برخي ابداعات تئوريك ماركس نيز وجود دارد.
ويژگي هاي اصلي ايدئولوژي ماركسيسم
ماركسيسم كلاسيك به عنوان اصلي ترين و مهم ترين ايدئولوژي سوسياليستي راديكال (كمونيستي) نيمه دوم قرن نوزدهم و قرن بيستم داراي ويژگي هايي است كه رئوس ويژگي هاي اصلي ماركسيسم را مي توان اين گونه فهرست كرد:
* اومانيسم
* سكولاريسم اومانيستي
* ماترياليسم ديالكتيك
* تفسير مادّي تاريخ (ماترياليسم تاريخي)
* انسان به مثابه حيوان ابزارساز اقتصادي
* تاكيد بر مفهوم مدرنيستي «طبقه» به عنوان مبنايي براي تفسير تاريخ بشر
* تكيه بر مفهوم تكنيكي كار
* اعتقاد به سوسياليسم مدرن تكنيكي به عنوان اجتماع ايده آل
* تفسير سرمايه داري برپاية تئوري ارزش اضافي
* اعتقاد به پرولتارياي صنعتي نجات بخش
* تاكيد بر صورت سوسياليستي دموكراسي مدرن
ماركسيسم يك ايدئولوژي ماترياليستي سكولار- اومانيستي است. ماركسيسم به عنوان يك ايدئولوژي مثل تمامي صور ايدئولوژي هاي مدرن در ذيل دموكراسي اومانيستي و صورت مثالي بشر مدرن («انسان بورژوا») تعريف گرديده و تحقّق مي يابد. ماركسيسم به مثابه يك ايدئولوژي اومانيستي بر تفسير سوژه انگارانه نفساني از انسان تاكيد دارد. در واقع ماركسيسم و ليبراليسم و نئوليبراليسم و فاشيسم و فمينيسم و ناسيوناليسم و همة ديگر ايدئولوژي هاي سكولار- اومانيستي عالم مدرن، در تكيه و تاكيد بر تعريف «بشر به مثابه سوژة نفساني»، اشتراك دارند. تفاوت ميان ماركسيسم با ايدئولوژي هاي ليبرال- دمكراتيكي مثل ليبراليسم كلاسيك و نئوليبراليسم و سوسيال- دموكراسي در مبحث تعريف و تفسير انسان، در اين است كه ايدئولوژي هاي حوزة ليبرال- دموكراسي، صورت فردي سوژه نفساني مدرن را مبنا و ميزان و دائرمدار امور قرار مي دهد. به عبارت ديگر، ايدئولوژي هاي حوزة ليبرال- دموكراسي به صورت فردي نفس امّاره اصالت مي دهند، حال آن كه ماركسيسم به صورت جمعي نفس امّاره اصالت مي دهد. تمامي ايدئولوژي هاي مدرن به نحوي و به صورتي در ذيل صورت بندي «انسان به مثابه نفس امّاره» (حقيقت بشر مدرن، نفس امّاره است) تعريف مي شوند و تحقّق مي يابند. بشر مدرن، حقيقت و ماهيتي جز نفس امّاره ندارد و همة ايدئولوژي هاي مدرن به نحوي، تجسّم و بياني از اين امّارگي نفسانيت بشر مدرن اند.
مرجع : روزنامه کیهان
کد مطلب : ۴۳۱۹۱۰
منتخب
۳۰ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۸ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۵ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
