داعش در یمن؛ پایان یک حضور

گذشته حضور نیروهای تندرو در یمن

بعد از بازگشت نیروهای سلفی از افغانستان ، یمن جزء اولین مناطقی بود که این نیروها در آن جا حضور یافتند. یکی از افرادی که برای جانشینی مظاهری مطرح بود یک یمنی به نام اولقی بود. نیروهای تندرو القاعده در یمن معمولا در بخش های کویری یمن چون استان حضرموت، استان ابین ، زنجبار، مکلا و شبوه استقرار داشتند.

در نظام سیاسی یمن دوره ی علی عبدالله صالح، به نوعی چشم پوشی نسبت به این حضور صورت می گرفت. نظام قبلی در چارچوب یک توافق با عربستان سعی کرده بود کانالی برای حضور آنها در این مناطق ایجاد کند تا این نیروها بتوانند از عربستان به سمت یمن گسیل داشته شوند. از طرف دیگر، نظام سیاسی قبلی یمن از تهدید این عناصر برای باج گیری از دولت سعودی استفاده می کرد. در دوره منصور هادی نیروهای القاعده چندین استان یمن را در اختیار گرفتند، در مقابل دولت در کنترل این نیروها ناکارآمد بود.

علل حضور نیروهای تندرو در یمن

ناکارآمدی دولت یمن مهم ترین علت حضور نیروهای سلفی، تندرو در خاک یمن بع شمار می آید. هرچند ترکیب 95 درصدی جامعه یمن سنی شافعی و شیعه زیدی هستند، ولیکن برخی افراد یمنی در کنار بیگانگان در یمن پایگاه اصلی نیروها رادیکال را فراهم می کردند . ناکارآمدی دولت آزادی عمل زیادی به این نیروها داده بود. هر چند در دوره علی عبدالله صالح حضور میدانی نیروهای سلفی تندرو محدود بود اما ضعف دولت مرکزی در دوران انتقال قدرت به منصور هادی باعث تکثیر این نیروها شد.

جریان های سلفی یمن

نیروهای تکفیری حضرموت عمدتا وابستگان به القاعده هستند. القاعده ی یمن تقریبا دیدگاه مستقلی دارد. در این حال بخش وسیعی از این نیروها سعودی بوده،از عربستان سعودی به یمن کوچ کرده و در این سازمان آموزش دیده اند و اینک در یمن حضور دارند. جریان کنونی داعش در یمن قبلا بخشی از نیروی القاعده بود است، اما در چند ماه گذشته با داعش اعلام بیعت کرده اند؛ در نتیجه عملا از القاعده جدا شده ند و یک سازمان مجزا برای خود تعریف کردند.

اگر به ماهیت داعش در یمن بنگریم میتوان گفت بخشی از نیروهای داعش در یمن، نیروهای داخلی یمنی هستند و بخشی دیگر نیروهای خارجی از عربستان یا دیگر کشورها. آنها از امکانات مهمی برخوردار هستند.

علاوه بر این جریان، یک بخش از نیروهای رادیکال سلفی هم در تعز حضور دارند که عمدتا در چارچوب حزب اصلاح عمل میکنند. اگر چه این حزب ماهیتی اخوانی داشت، ولیکن این نیروها در حال حاضر با القاعده هماهنگی تشکیلاتی دارند. در این میان اگر بخواهیم به دامنه اختلافات و اشتراکات نیروهای سلفی، تندرو و القاعده و داعش نگاه کنیم، باید بگوئیم از لحاظ کارکردی عملا آنها در یک جبهه و در کنار هم در حال جنگیدن علیه دولت هستند. چنانچه نیروهای اخوانی (که اساسا جهاد را مبنای حرکتی خود نمی داند) سلاح به دست گرفته اند.

در حال حاضر مرزبندی ها تا حد زیادی تغییر پیدا کرده است، در بسیاری از مناطق آنها در مقابل دولت و انصارالله قرار گرفته اند. با این وجود این گروه ها قطعا با هم اختلاف نظر دارند. چنانچه جریانات القاعده در حال حاضر بر اساس یک نوع وفاداری تشکیلاتی به سازمان القاعده عمل می کند. در حالی که داعش به عنوان بخشی از دولت به اصطلاح اسلامی (که با بغدادی بیعت کرده و خود را بخشی از دولت خلافت می داند) عمل میکند. حزب اصلاح هم اساسا یک تشکل سیاسی است که دو تفکر القاعده و داعش را قبول ندارد و عمده وفاداری آن ها به آل احمر است . بخشی از این تعهد قبیله ای و بقیه تشکیلاتی می باشد.

در وضعیت کنونی حجم نیروهای القاعده، داعش و جریان های سلفی مثل اصلاح و ... در یمن مشخص نیست. چرا که آمار مستندی در این باره وجود ندار، اما برخی از برآوردها حاکی از آن است که این نیروها بیش از ده هزار نفر هستند.

تحولات صنعا و قدرت گیری انصار الله در مقابل جریان سلفی

کی از مهم ترین ویژگی های نیروهای سلفی نفی دولت مرکزی و ایجاد ساختارهای خاص خود است . در این چارچوب در هر منطقه ای که تحت سلطه جریان سلفی، تندرو، نیروهای القاعده و تکفیری قرار می گرفت، آنها جایگزین دولت می شدند . این امر در سرتاسر استان ابین ، حضرموت، مکلا ، بیضا و تا حدودی حتی در خود عدن اتفاق افتاد . اما در چند ماه اخیر بعد از ورود ارتش و انصارالله و آغاز پاکسازی وسیع، حضور این نیروها محدود شد. در واقع نیروهای ارتش و انصارالله در چند ماه اخیر با پیش روی در استان های مختلف، مناطق بسیاری را از وجود نیروهای تکفیری پاکسازی کردند.

نگاه بازیگران منطقه ای و بین المللی به وضعیت موجود یمن

کشورهای عربی:به ظاهر بیشتر کشورهای عربی مخالف نیروهای تندرو در یمن هستند. حتی عربستان نیز به ظاهر آنها را تروریست می داند، اما در بمباران های دو ماه هیچ گونه آسیبی به این نیروها وارد نکرده است. این امر نشان می دهد عربستان هر چند به ظاهر با این نیروها مخالف است ولیکن بر خلاف رویکرد اعلانی برای این نیروها فرصت سازی می کند و نیروهای مقابل آن ها را تضعیف می کند . این رویکرد نشان دهنده آن است که در موضع گیری سیاسی، همه کشورهای منطقه مخالف نیروهای القاعده و تکفیری و داعش هستند، اما در عمل هیچ گونه اقدامی علیه آن ها انجام نمی دهند

نگاه ترکیه :رویکرد ترکیه فرقی با کشورهای عربی نمی کند. ترکیه هم در مقابل نیروهای تکفیری موضع گیری منفی دارد و اعلام می کند که با این نیروهای تکفیری مقابله می شود. ولی شاهد آنیم که در منطقه استان ادلب عملا ترکیه حمایت از آن ها را استمرار بخشیده است و به آن ها تحت نام دیگری کمک می کند.

بازیگران بین المللی و نیروهای تندرو

آمریکا گاهی عملیات علیه القاعده در یمن را صورت میداد ، اما از زمانی که عربستان به یمن حمله کرد، آمریکا این حملات را قطع کرد و عملا موضعش با عربستان همگون شد. از سوی دیگر اتحادیه اروپا نیز هر چند در مواضع سیاسی خود مخالف گروه های تندرو و تکفیری را آشکار میدارد، ولی اقدام جدی و عملی علیه این گروه ها انجام نداده است. در بعدی دیگر، روسیه و چین با این نیروها شدیدا مخالف هستند. دلیل مخالفت آن ها این واقعیت است که بخشی از نیروهای چچنی روسی و بخشی از اویغورهای چینی در میان نیروهای القاعده وجود دارند؛ و عملا چین و روسیه این نیروها را تهدیدی برای امنیت خود می دانند.

آینده جریان های سلفی و تکفیری در یمن

به نظر نگارنده سیاست راهبردی که دولت یمن در پیش گرفته است، پاک سازی یمن از نیروهای تندرو تکفیری است؛ تا به حال نیز شواهد نشان داده است که این سیاست امکان پذیر است، و توان لازم برای عملیاتی کردن این سیاست وجود دارد. در یمن، جریان استقلال طلبی، پایگاه اجتماعی گسترده ای پیدا کرده است، و چون نیروها و جریان هایی مثل داعش، القاعده و جریان های سلفی و تکفیری ، نمود نیروهای بیگانه هستند، مردم یمن در پی راندن و تاراندن آن ها هستند.

عربستان سعودی تصور میکرد زمانی که جنگ را شروع می کند برخی از نیروهای داخلی یمن به کمک عربستان می آیند و عملا یک جنگ داخلی در یمن (که یک طرف آن طرفدار سعودی و طرف دیگر مخالف عربستان هستند) رخ خواهد داد. در این سناریو بعد از مدتی ، عربستان پشت نیروهای تندرو سلفی و تکفیری پنهان می شد و جنگ را به صورت رسمی متوقف می کرد؛ و جنگ داخلی یمن ادامه می یافت.

باید گفت هر چند بهترین سناریوی مطلوب گروه های سلفی و تکفیری در یمن ناامنی و جنگ داخلی در یمن است اما در چنین شرایطی آن ها نمی توانند محیط مناسبی برای گسترش نفوذ خود پیدا کنند. چرا انصارالله به ارتش کمک می کند تا این نیروها را پاکسازی کنند.


دکتر حسین رویوران