سیاست خارجی ترکیه و انتخابات؛ تغییری که محسوس نخواهد بود

انتخابات ترکیه روز یکشنبه سرانجام برگزار شد و حزب عدالت و توسعه، اگرچه بازهم حزب پیروز نام گرفت اما نتوانست اکثریتی را که می‌خواست به کف آورد، اکثریتی که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه برای تغییر قانون اساسی به آن نیاز داشت؛ تغییری که صدالبته اکنون در پیچ و تاب ابهام است.

اکثریت نسبی ۴۱ درصدی حزب آقای اردوغان احتمالا باز هم خواهد توانست به تشکیل یک دولت ائتلافی یا شکل‌دهی یک دولت اقلیت موفق شود؛ البته این احتمال هم هست که ترکیه شاهد یک انتخابات زودهنگام دیگر هم باشد. با این حال، باید دید در شرایط کنونی آیا احتمال آن می‌رود که تغییری جدی در سیاست خارجی ترکیه رخ دهد یا خیر؟

اگر بتوان منابع سیاست خارجی را در یک دسته‌بندی کلان به «منابع داخلی، راهبردی و ژئوپلتیک» تقسیم‌بندی کرد، شاید اکنون این انتظار در برخی شکل گرفته باشد که سیاست خارجی ترکیه، با تزلزل جایگاه حزب عدالت و توسعه به عنوان منبع داخلی اصلی، تغییری قابل توجه یابد اما به‌هرحال، سطور بعدی به این بحث خواهند پرداخت که این انتظار نمی‌تواند چندان با مر واقعیت انطباق یابد.

الف – رقابت‌های انتخاباتی در ترکیه بیش از آنکه ناظر بر سیاست خارجی این کشور باشد، بر سیاست داخلی دلالت داشت. به عبارت دیگر، مباحث سیاست خارجی در انتخابات اخیر، فرع بر سیاست داخلی بودند. بر این اساس، موضوع مهم مورد انتظار از نتیجه انتخابات نیز، تغییر در سیاست خارجی ترکیه نخواهد بود که از سوی افکار عمومی پیگیری شود.

ب – همچنان منبع داخلی اصلی سیاست خارجی در ترکیه پس از این انتخابات نیز، حزب عدالت و توسعه است. اگرچه جایگاه این حزب به استحکام سابق نیست اما این نکته قابل انکار نیست که اختلاف حزب عدالت و توسعه با هر یک از احزاب رقیب، همچنان اختلاف قابل ملاحظه‌ای است. این اختلاف قابل ملاحظه باعث می‌شود که همچنان صدای بلندتر در سیاست خارجی، از آن اردوغان و یارانش باشد.

با این حال، این نکته هم قابل توجه خواهد بود که تزلزل در جایگاه داخلی حزب حاکم، دست‌کم می‌تواند ماجراجویی را در سیاست خارجی کاهش دهد که البته در خصوص ترکیه، این خبری خوب برای کل منطقه است؛ اما از سوی دیگر، از آنجا که ماجراجویی‌های منطقه‌ای ترکیه غالبا توسط «نواب» (Proxies) اجرایی می‌شود و نقش آنکارا عموما در نقش لجستیکی و هدایتی خلاصه می‌شود، تغییر قابل ملاحظه‌ای نمی‌توان در ماجراجویی‌های نیابتی ترکیه تصور کرد.

ج – نمی‌توان تصور کرد که حتی تغییر در دولت ترکیه، تغییر شگرفی در راهبردهای این کشور ایجاد کند. حرکت ترکیه به‌سوی «چیره‌گی منطقه‌ای»، حرکتی نیست که عدالت و توسعه آن را ابداع کرده باشد بلکه ریشه در گفتمانی دارد که هنوز خاطره دوران چیره‌گی عثمانی را فراموش نکرده است و همین قابلیت را در دوران کنونی می‌جوید. چنین نگاهی باعث می‌شود در شرایط بحرانی منطقه، ترکیه نقش خود را به‌عنوان بازیگری فعال و الگو متصور شود. این انتظار از نقش، هویتی کلان را در عرصه سیاست خارجی شکل می‌دهد که فراتر از نتایج یک انتخابات است.

در کنار این ثبات راهبردی، واقعیات ژئوپلتیکی قرار دارند که ترکیه را به هر روی در همان مسیر سابق حفظ خواهند کرد. مهم‌ترین عامل اساسی در این بین، رقابت شدید ترکیه و روسیه است که به دوران عثمانی و بالاخص جنگ کریمه و وقایع پیش از آن بازمی‌گردد. در کنار این رقابت، رقابت منطقه‌ای با ایران و عربستان سعودی را نیز باید ملاحظه نمود. چنین رقابت‌هایی مواضع ترکیه در تقابل با دولت بشار اسد (متحد ایران و روسیه) را تثبیت خواهد کرد.

د – ناگفته پیداست که بخشی از سیاست خارجی هرکشوری با منافع اقتصادی تعریف می‌شود. این منافع همواره در تعامل با همسایگان، نقش تعدیل‌کننده ماجراجویی‌ها را دارد. منافع اقتصادی ترکیه در ایران همواره باعث شده است که ترک‌ها در تعامل با ایران، به آن منافع اقتصادی هم فکر کنند. این روند باز هم ادامه خواهد داشت، چه حزب عدالت و توسعه بر سر کار باشد و چه نباشد.

ه – عضویت ترکیه در ناتو و اتحاد این کشور با غرب از بدو تاسیس، یکی دیگر از عوامل ثابت تاثیرگذار بر سیاست خارجی ترکیه است. این عامل نیز در دوران دولت آتی این کشور تغییری نخواهد کرد و با توجه به اینکه از منابع راهبردی بسیار تاثیرگذار بر سیاست خارجی ترکیه است، در مواقع مختلف سیاست خارجی این کشور را قابل پیش‌بینی می‌سازد. البته در دوران آغازین حکومت حزب عدالت و توسعه، این قاعده تا حدودی بر هم خورده بود اما به نظر می‌رسد، باز هم به جایگاه سابق خود بازگشته است.

نظر به فاکت‌های فوق، نمی‌توان تغییر چندانی در سیاست خارجی «دولت احتمالی آینده حزب عدالت و توسعه» متصور شد که در ترکیه حاکم خواهد شد. البته این نکته را هم باید متذکر شد که عدم پیش‌بینی تغییرات کلان در سیاست خارجی ترکیه به معنای آن نیست که تغییرات تاکتیکی در آن محتمل نباشد. تغییر در تاکتیک‌ها هم ممکن است و هم مورد انتظار.

علیرضا کریمی