عوامل نظریه پخش و تأثیر انقلاب اسلامی بر عربستان

نظریه پخش یا «اشاعه» یکی از نظریه های رایج در باب توضیح چگونگی انتشار پدیده ها و گسترش ایده ها و اندیشه هاست که در حوزه های متعدد مطالعاتی مطمح نظر پژوهندگان است. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن بررسی نظریه پخش و مؤلفه های مختلف این نظریه، بر اساس این نظریه نشان داده شود که آیا انقلاب اسلامی ایران تأثیری بر عربستان داشته است یا خیر؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ به این سؤال، این تأثیرگذاری به چه میزان و به چه شکل بوده است؟

نتیجه پژوهش حاضر حاکی از آن است که انقلاب اسلامی ایران بر عربستان سعودی و به ویژه بر شیعیان این کشور، تأثیر قابل توجهی داشته است و نظریه پخش به عنوان چارچوب نظری این تحقیق می تواند این تأثیرگذاری را به خوبی نشان دهد.

وقوع انقلاب اسلامی در کشور ایران یک اتفاق عظیم و به قول رابین رایت تحلیل گر آمریکایی انقلاب کبیر بوده است. (Wright, 2000: 20) این انقلاب با توجه به بعد مذهبی و دینی خود که رنگ و صبغه فرهنگی به آن داده است، بازتاب وسیعی در جهان، به ویژه کشورهای اسلامی و حتی کشورهای غیر اسلامی داشته است. بررسی میزان تأثیر انقلاب اسلامی ایران در کشورهای دیگر، همواره یکی از دغدغه های مهم اندیشمندان سیاسی بوده است. تأثیر این انقلاب بر کشور عربستان سعودی موضوع این نوشتار می باشد. از آنجا که هر نوع بررسی و تحلیل نظری اگر در قالب و چارچوب یک تئوری و نظریه متقن انجام پذیرد فایده مندی دراز مدت آن تحلیل را به دنبال خواهد داشت، این نوشتار بر آن است که توانمندی «نظریه پخش» را از باب تطبیق نظریه بر مورد، در تحلیل بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر عربستان سعودی مورد آزمون قرار دهد.

سؤال این پژوهش آن است که آیا انقلاب اسلامی در ایران تأثیری بر مسلمانان عربستان داشته است یا خیر؟ و چنانچه پاسخ به این سؤال مثبت است، آیا براساس نظریه پخش می توان این تأثیر را نشان داد. فرضیه پژوهش هم این است که اولاً، انقلاب اسلامی ایران بر مسلمانان عربستان اثرگذار بوده است و ثانیاً نظریه پخش، چارچوب نظری مناسبی برای بررسی میزان و نحوه تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر مسلمانان عربستان است و به خوبی می تواند این مسئله را تبیین کند.

چیستی نظریه پخش

نظریه پخش نخستین بار در سال 1953، توسط «تورستن هاگر استرند» جغرافی دان سوئدی و استاد دانشگاه «لاند» مطرح شد. او برای اولین بار، با کمک همکاران خود موفق به بررسی و ارائه نظریه پخش در زمینه گسترش نوآوری ها و پدیده های کشاورزی شد و نتایج و اصول مربوط به این نظریه را به طور قطعی در سال 1968 بیان ساخت.

نتایج مطالعات هاگر استرند در کشورهای اروپایی و به ویژه آمریکا، نظر بسیاری از جغرافی دانان و اندیشمندان را به خود معطوف داشت و این نظریه برای تبیین چرایی رخداد گسترش پدیده ها در حوزه ها و رشته های مختلف به کار گرفته شد. (شکویی، 1364: 111 و 112)

نظریه پخش در واقع به تبیین و تشریح کیفیت و چگونگی گسترش یک پدیده یا نوآوری در طول زمان و در گستره یک فضای جغرافیایی می پردازد تا از این طریق، علل و دلایل پخش و گسترش یک رویداد یا پدیده را از منطقه ای به مناطق دیگر کشف کند. اصول و قواعدی که هاگر استرند در نظریه خود بیان ساخت، در مورد تبیین علت پخش بسیاری از موضوعات و رویدادها مورد استفاده قرار گرفت. کاربرد این تئوری در باب مسائل و موضوعات مختلف ضمن بیان دلایل آن، توانست رویکردی برای جلوگیری و ممانعت از انتشار و گسترش رویدادها ارائه دهد. (Palloni, 2007)

این نظریه در بسیاری از مسائل سیاسی، اجتماعی، پزشکی، اقتصادی و فرهنگی چون گسترش محبوبیت یک نماینده انتخاباتی در بین مردم، چگونگی پخش انواع مد لباس و رفتار در مکان های شهری و روستایی، دلایل گسترش یک نوع موسیقی و ترانه در بین مردم، پخش بیماری های واگیر در بین چندین کشور و ناحیه و گسترش استفاده از تلویزیون رنگی از شهرهای بزرگ به مناطق روستایی به کار گرفته شده است. (Ibid: 8 & 9)

اصول و مؤلفه های نظریه پخش

از دیدگاه استراند از شش اصل به عنوان اصول و مؤلفه های اساسی این نظریه می توان نام برد:

1. حوزه و محیط اولیه پدیده: اولین عامل، حوزه و محیطی است که در آن پدیده پخش ایجاد می شود. این محیط به لحاظ طبیعی یا محیطی، انسانی یا اجتماعی دارای خصوصیات خاصی است.

2. زمان پخش: دومین عامل، زمان است. یک پدیده در طول زمان به مناطق دیگر گسترش می یابد. زمان می تواند روزها و سال ها و به صورت دوره های جدا از هم باشد.

3. موضوع یا پدیده پخش: عامل سوم در نظریه پخش به موضوع و پدیده باز می گردد. مسئله و رویدادی که از یک حوزه به دیگر مناطق نشر می یابد، می تواند نوآوری های فنی و علمی، یافته های جدید کشاورزی و تولیدی، پدیده های اجتماعی چون رفتار، گویش و مد لباس و امراض و بیماری های واگیر و یا فعالیت های فرهنگی و سیاسی نظیر انقلاب ها باشد.

4. مبدأ پخش: پدیده هایی چون نوآوری و امراض از مکان های خاص و مبدأ خاصی به دیگر حوزه های جغرافیایی انتشار می یابند. مبدأ پخش دارای خصوصیات و شرایط خاصی برای ایجاد و تشکیل پدیده هستند که به دلیل مقبولیت مردمی به دیگر مناطق گسترش می یابد.

5. مقصد پخش: حوزه ها و مکان هایی که موضوع و پدیده پخش در طول زمان در آن گسترش یافته و بین مردم این مناطق پخش می شود.

6 . مسیر حرکت پدیده: موضوع پخش در مسیر های خاصی جریان می یابد و این مسیر ها به دلیل داشتن شرایط خاص، پدیده پخش را به مقصد می رسانند. (برزگر، 1381: 31؛ Palloni, 2007)

عربستان سعودی و جایگاه آن در جهان اسلام

عربستان سعودی با 2149 میلیون کیلومتر مساحت، بزرگ ترین کشور غرب آسیا و دومین کشور بزرگ عرب نشین (از نظر مساحت) پس از الجزایر است. این کشور بیش از 27 میلیون جمعیت دارد که فقط 16 میلیون آنها شهروند این کشور و بقیه از اتباع خارجی هستند. عربستان سعودی از بعد اقتصادی شدیداً وابسته به نفت است. این کشور از بزرگ ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت دنیا است. صادرات نفت خام تقریباً 95 ـ 90 درصد درآمدهای صادراتی و 80 ـ 70 درصد درآمد دولت عربستان سعودی را تشکیل می دهد. علی رغم این درآمدهای سرشار نفتی، عربستان با چالش های جدی اقتصادی روبه رو است. نرخ بالای بیکاری (نزدیک 13 درصد از اتباع این کشور)، رشد بالای جمعیت و نیاز شدید به افزایش مخارج دولت از جمله این مشکلات به حساب می آید. (Lehr Wagner, 2008, 18)

از بعد اجتماعی و فرهنگی باید به این مسئله اشاره کرد که جامعه عربستان همچنان بر پایه روابط قبیله ای استوار است. در این کشور وجود تعصب و علقه های نیرومند قبیله ای به علاوه علایق مذهبی، شکل دهنده کلی فرهنگ جامعه می باشد. این ساختار جامعه عربستان، مانع از به وجود آمدن فرهنگ یگانه شده است. (عظیمی، 1374: 37) در این کشور شکاف های اجتماعی و فرهنگی عدیده ای وجود دارد که مهم ترین آن شکاف بین زنان و مردان است. در این کشور زنان از بسیاری از حقوق فرهنگی و اجتماعی محرومند و در جایگاه بسیار پایین تری از مردان قرار دارند. (Bradley, 2005: 29) در این کشور چهار ملیت و قبیله با سنت های متفاوت حضور دارند که عبارتند از:

1. نجدی ها که در مرکز عربستان قرار دارند و خاندان سعودی هم از همین منطقه هستند.

2. حجازی ها که اهالی شهرهای مکه، مدینه و جده را شامل می شوند. به اعتقاد خاندان آل سعود حجازی ها به لحاظ اینکه بازمانده های زواره عتبات عالیات هستند، شایستگی پذیرش مسئولیت های دولتی را ندارند و به همین علت کمتر در ارگان دولتی صاحب مقام و منصب هستند.

3. شیعیان که بیشتر در مناطق شرقی و مراکز تولید و صدور نفت مثل قطیف سکونت دارند. این گروه [به رغم اینکه در اقلیت هستند] همیشه خطری جدی برای حکومت سعودی بوده اند.

4. آسوری ها که اقلیتی ناچیز را تشکیل می دهند و بیشتر در حوالی مرز یمن و در منطقه کوهستانی جنوب غربی سکونت دارند. (آقایی، 1368: 68)

در بعد سیاسی، عربستان را باید دارای یک سیستم سیاسی کاملاً بسته دانست. قدرت سیاسی در این کشور در دست یک گروه کوچک از نخبگان سیاسی قرار دارد و انتقال قدرت به شیوه ای کاملاً غیر دموکراتیک صورت می گیرد. در این کشور، شهروندان از تمامی حقوق و آزادی های سیاسی و مدنی محرومند و قدرت سیاسی و منافع حاصل از آن به گونه ای به شدت نابرابر تقسیم گشته است. به عبارت دیگر، گروه بسیار کوچک نخبگان سیاسی حاکم تمامی قدرت سیاسی کشور را به خود اختصاص داده اند و شهروندان هیچ بهره ای از آن ندارند.

در این کشور قدرت سیاسی در اختیار قبیله آل سعود و قدرت مذهبی در اختیار آل وهاب است. اشخاص خارج از خاندان آل سعود اجازه دریافت مناصب حکومتی را ندارند. در عین حال هر نوع مخالفت با نظام سیاسی حاکم ممنوع بوده و به شدت از سوی رژیم سرکوب می گردد. مطبوعات در این کشور به طور کامل زیر نظر دولت است و آنان در حقیقت، بازگوکننده خط فکری و سیاست حاکم بر کشور هستند و خط مشی دولت را تبلیغ می کنند. (Bradley, 2005: 25) شیعیان در این کشور از کلیه حقوق سیاسی، مدنی و اقتصادی محروم هستند. به عنوان نمونه، علی رغم اینکه منطقه شرقی (محل زندگی اکثریت شیعیان عربستان) بر روی یکی از عظیم ترین ذخایر نفتی جهان قرار دارد اما وضع زندگی شیعیان ساکن آنجا با وضع زندگی سایر ساکنان و قبایل عربستان قابل مقایسه نیست. گراهام فولر در این زمینه می نویسد:

ایالت شرقی با داشتن گنجینه ای از منابع طبیعی، یکی از فقیرترین مناطق عربستان سعودی است. دولت در مقایسه با دیگر مناطق عربستان سعودی هزینه بسیار اندکی را به پروژه های ساختمانی، جاده ها، بهداشت و تعلیم و تربیت در منطقه شرقی اختصاص داده است. (فولر و رندرحیم، 1384: 356)

شرایط اقتصادی، فرهنگی، و به ویژه سیاسی موجود در عربستان باعث شده است که کشور عربستان تبدیل به یک کشور مستعد تغییر گردد.

نکته دیگری که حایز اهمیت است آنکه عربستان سعودی به چند دلیل همواره از جایگاه ویژه و پراهمیتی در جهان اسلام بهره مند بوده است. ظهور دین مبین اسلام در شبه جزیره عربستان و قرار داشتن مقدس ترین اماکن مذهبی مسلمانان، از جمله بیت الله الحرام در مکه و مرقد مطهر حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) در مدینه، جایگاه برجسته ای به عربستان در میان کشورهای اسلامی داده است. این کشور می تواند از این بزرگترین عامل ژئوپلتیکی به عنوان یک منبع تمام نشدنی تبلیغی به هر شکل بخواهد بهره برداری کند. (عزتی، 1378: 97) یکی دیگر از عواملی که به عربستان جایگاه ویژه ای بخشیده است، بهره مندی این کشور از منابع عظیم نفت می باشد. ذخایر ثابت شده نفت عربستان سعودی حدود 262 میلیارد بشکه (بیش از یک چهارم ذخایر کل جهان) و تولید نفت این کشور در سال 2011، 8800000 بشکه در روز (10.06 تولید نفت جهان) بوده است. (IEA, 2000: 1) وجود این ذخایر عظیم نفتی و درآمدهای کلان حاصل از آن و همچنین درآمد حاصل از مراسم حج عمره، امکانات اقتصادی گسترده ای در اختیار رژیم عربستان قرار داده است. علاوه بر دو عامل مذکور، این کشور به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود و نیز قدرت و نفوذش در سایر کشورهای عرب همواره مورد توجه کشورهای دیگر قرار داشته است. (آشتی، 1366: 11 ـ 7)

آشنایی مختصر با شرایط اقتصادی، فرهنگی و به ویژه سیاسی موجود در عربستان که این کشور را به یک کشور مستعد تغییر تبدیل کرده و نیز جایگاه پراهمیت عربستان و نفوذ سیاسی، اقتصادی و مذهبی گسترده این کشور بر کشورهای منطقه و جهان اسلام، مبیّن اهمیت چرایی پرداختن به موضوع تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر عربستان است. در ادامه تلاش خواهد شد با به کارگیری نظریه پخش، این مسئله تبیین گردد که آیا وقوع انقلاب اسلامی در ایران تأثیری بر عربستان سعودی به عنوان یک کشور محوری در جهان اسلام داشته است یا خیر؟ و چنانچه پاسخ به این سؤال مثبت است، این تأثیرگذاری به چه میزان و به چه نحو بوده است. برای انجام این مهم، عوامل و مؤلفه های نظریه پخش که به آنها اشاره شد یک به یک مطرح شده و بر اساس آن، تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر عربستان سعودی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

عوامل نظریه پخش و تأثیر انقلاب اسلامی بر عربستان سعودی

1. مبدأ پخش نوآوری فرهنگی و سیاسی

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357، ایران و انقلاب اسلامی ایران با شعارها و گفتمان هایی نظیر تلاش در جهت برقراری حکومت جهانی اسلام، نفی سلطه و سلطه جویی، حمایت از مستضعفان و نهضت های آزادی بخش، تبلیغ اسلام و دعوت به مذهب شیعه و شروع تفکر ام القری بودن ایران برای جهان اسلام، کانون پخش و تراوش در منطقه شد و چنان تأثیرات قوی در منطقه داشت که کسانی هم که علاقه ای به انقلاب اسلامی نداشتند تحت تأثیر آن قرار گرفتند. (نجاتی، 1390: 1 و 2)

این تأثیرگذاری ناشی از قدرت سلبی یا نفی کنندگی انقلاب و گسترش این باور بود که «آیت الله» باید درست عمل کرده باشد که توانسته است شاه را با تمام قدرتش و حمایت آمریکا، سرنگون کند. از نظر آنان، امام خمینی(رحمه الله علیه) به دلیل موفقیتش یک الگوی اجتناب ناپذیر ایدئولوژی و انقلاب است. (فولر، 1373: 100 ـ 93) در واقع، انقلاب اسلامی ایران از همان ابتدای شکل گیری خود اهداف، آرمان ها و شعارهایی جهانی داشت و به همین دلیل نیز بود که از همان آغاز شکل گیری و پیروزی این انقلاب دشمنی ها در سطح منطقه ای و جهانی با آن شروع شد.

2. مقصد پخش

در نگاه کلی 57 کشور اسلامی و حتی کشورهای تحت ستم غیراسلامی و در حوزه محدودتر، 20 کشور عربی خاورمیانه و به طور خاص که مطالعه موردی ما در این پژوهش می باشد، کشور عربستان سعودی مقصد پخش انقلاب اسلامی به حساب می آید.

در ارتباط با مقصد و محیط پخش توجه به پذیرا یا ناپذیرا بودن محیط مهم است. منظور از محیط پذیرا، تجانس فکری، فرهنگی، دینی، اجتماعی و اقتصادی است. منظور از محیط ناپذیرا، محیطی است که به دلیل اختلافات و تفاوت های عمده با مبدأ پخش، امکان تأثیرپذیری اندکی از مبدأ پخش دارد. این تفاوت ها و اختلافات ممکن است تفاوت ها و اختلافات مذهبی، زبانی، نژادی و فرهنگی باشد. در مقابل، محیط پذیرا دارای ویژگی ها و شرایطی است که با ویژگی ها و شرایط مبدأ پخش بسیار شباهت دارد و ازاین رو، این ظرفیت را دارد که در صورت فراهم شدن شرایط مساعد، از مبدأ پخش تأثیرات عمیقی بپذیرد. عوامل پذیرا موجب ایجاد زمینه های مساعد و همگرایی و عوامل ناپذیرا موجب عدم تأثیرپذیری از پیام های انقلاب اسلامی و واگرایی از آن می شود. (برزگر، 1381: 39)

در ارتباط با عربستان سعودی به عنوان مقصد پخش انقلاب اسلامی ایران می توان گفت این کشور ترکیبی از یک محیط پذیرا و ناپذیرا است.

از آنجا که بافت مذهبی عربستان مبتنی بر اکثریت سنی و اقلیت شیعه می باشد و از سوی دیگر مذهب حکومتی عربستان نیز وهابیت بوده که بیشترین تعارض را با تشیع دارد، لذا می توان گفت محیط عربستان از این حیث یک محیط ناپذیرا، خصوصاً در حوزه دولت و حکومت است؛ اما در عرصه توده مردم با توجه به اکثریت سنی و اقلیت شیعه، در حوزه شیعی محیط از درصد پذیرش بالایی برخوردار است که شواهد آن بیان خواهد شد.

اهل سنت نیز با جرح و تعدیل هایی و در سطح بعضی از گرایش ها و جناح ها محیط پذیرا بوده است. قیام «جهیمان العتیبی» در 20 نوامبر 1979 و تصرف مسجدالحرام توسط وی و حامیانش از نمونه های آن است. اشغال مسجد مقدس در سال 1979 میلادی مشروعیت حاکمیت سعودی را به چالش کشاند، حاکمانی که عمدتاً حاکمیت خود را به وسیله تعهدشان به ارزش های وهابیت و خدمت به حرمین شریفین توجیه می کردند. شورش جهیمان اولین نشانه شکاف در ساختار مذهبی بود. خطرناک ترین وجه جنبش جهیمان آن بود که از ادبیات انقلاب اسلامی ایران برای محکوم ساختن رژیم مذهبی سعودی استفاده کردند. (ابراهیم، 1387: 143)

از سوی دیگر، نارضایتی هایی که از نظام سیاسی بسته و غیر دموکراتیک عربستان، هم در میان شیعیان و هم در میان اهل سنت وجود داشته است، این کشور را آماده تأثیرپذیری از انقلاب اسلامی در ایران ساخته است.

3. مسیرهای پخش

همان گونه که اشاره شد منظور از مسیرهای پخش، مجاری ای است که از طریق آنها امکان سرایت یک پدیده از مبدأ پخش به مقصد پخش فراهم می گردد. در بحث مسیرهای پخش، حداقلی از افراد لازمند که رفتاری را انجام دهند تا پس از آن، جریان اشاعه، خود به خود مانند توده برفی که به بهمن تبدیل می شود ادامه یابد. (رفیع پور، 1376: 88)

همچنین نهادها و مجاری دیگری نیز لازم است که کار پخش را صورت دهند. بنابراین ابزارها، افراد و نهادهایی به طور طبیعی و یا ارادی در این رابطه عامل شیوع اندیشه ها واقع شده اند. (مختار زاده، 1381: 96 ـ 94)

در ارتباط با مسیرهای تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر عربستان سعودی می توان به این موارد اشاره کرد:

1. راهپیمایی برائت از مشرکان در مراسم حج و پیام های امام خمینی(رحمه الله علیه) به این منظور. حاجی های ایرانی به دلیل داشتن شور انقلابی معمولاً راهپیمایی هایی علاوه بر مراسم مذهبی برگزار می کردند که حجاج غیر ایرانی نیز بعضاً در این مراسم شرکت می کردند و در عین حال اعلامیه هایی نیز پخش می کردند. (نجاتی، 1390: 1 و 2)

2. راه اندازی دفتر جبهه آزادی بخش شبه جزیره عربستان در تهران. (پیشین)

3. انتقاد مقامات جمهوری اسلامی از رهبران سعودی و روش کلی آنها در قبال مسائل منطقه و جهان اسلام و ارتباط نزدیک با آمریکا. (اخوان کاظمی، 1373: 35)

4. اجازه ورود به اتباع شیعه عربستان به ایران به منظور تحصیل در حوزه علمیه قم بدون اینکه پاسپورت آنها ممهور به مهر ورود به ایران شود. (حسینی، 1365)

5. در اختیار گذاردن بخش عربی صدای تهران به جنبش طلایه داران رسالت. (MVM) بخش عربی صدای تهران که در اختیار این گروه بود ساعت ها برنامه برای بخش های مختلف عربستان و به ویژه استان شرقی عربستان پخش می کرد. این رادیو از شیعیان می خواست تا به اعتراضات خود علیه رژیم سعودی ادامه دهند. (ابراهیم، 1387: 162)

6 . مراسم های سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران و دعوت از میهمانان خارجی.

7. مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.

8 . صدور فتوای امام خمینی(رحمه الله علیه) علیه سلمان رشدی مرتد. امام خمینی(رحمه الله علیه) با این ابتکار عمل در حقیقت موجب تحقیر عربستان سعودی که خود را بزرگ امت اسلامی می دانست شد. از سوی دیگر این فتوا که در مسیر حمایت از تمامیت کیان اسلام و نه فقط مذهب تشیع بود، شمولیت و فراگیری پیام انقلاب اسلامی ایران برای تمام جهان اسلام را نشان داد. (همان: 163)

9. مساجد و حسینیه ها: تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، مساجد شیعیان و حسینیه های عربستان دارای نقش سیاسی نبودند، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در 1357، نقش آنها به شکل عمده ای تغییر یافت و به محلی برای فعالیت های سیاسی ـ مذهبی تبدیل شدند. (همان: 158)

10. سخنرانی های علمای شیعی از جمله «حسن الصفار» عالم شیعی و «شیخ فوزی السیف»: فؤاد ابراهیم در این زمینه می نویسد:

در خلال برگزاری مراسم عاشورا، حسینیه ها به مراکز تجمع شیعیان مبدل شد که در آنها با سخنان پرشور شیخ حسن الصفار و سایر وعاظ وابسته به جنبش طلایه داران رسالت مانند شیخ فوزی السیف تظاهرات مردمی برپا می شد. (همان: 108)

11. پذیرش دیدگاه شیعه در باب نفی حکومت ظالمانه از سوی گروه هایی از اهل سنت: در واقع امروزه جنبش های اسلام گرای سنی با معکوس سازی نقش دین، عملاً به پذیرش دیدگاهی «شیعی تر» در باب حکومت ظالمانه سوق یافته اند. یعنی این اصل را پذیرفته اند که در اسلام نه تنها نمی توان حکومت ظالمانه را با عنوان «بهتر از هرج و مرج» مجاز شمرد بلکه بی تردید بر مؤمنان واجب است که در مقابل آن مقاومت کنند. (فولر، 1384: 108) امروزه تجلی این دیدگاه را می توان در قیام های کشورهای عربی با اکثریت جمعیت سنی علیه حاکمان آنها مشاهده نمود.

4. زمان پخش

تأثیرگذاری انقلاب اسلامی بر کشورهای اسلامی به طور کلی و بر عربستان سعودی به طور خاص، از همان زمان شکل گیری انقلاب اسلامی آغاز گردید. در واقع می توان گفت تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران با تولد خود انقلاب متولد شد. از سوی دیگر باید به این نکته نیز اشاره نمود که پخش و سرایت یک پدیده، از مبدأ پخش به مقصد پخش ممکن است مدت ها به طول بینجامد. انقلاب اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و تأثیرگذاری آن بر کشورهای اسلامی یک امر پایدار و دائمی بوده است.

به عبارت دیگر، این تأثیرگذاری از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان حاضر ادامه داشته است. البته علی رغم تأثیر مداوم انقلاب اسلامی بر کشورهای اسلامی این تأثیرگذاری دارای فراز و نشیب بوده است. به این معنا که با سرعت و قدرت یکسانی اثرگذار نبوده است.

به همین دلیل تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بر عربستان از زمان وقوع انقلاب اسلامی تاکنون را می توان به چند دوره زمانی تقسیم کرد.


سید محمد صادق حسینی: عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه آزاد خوراسگان.
ابراهیم برزگر: استاد دانشگاه علامه طباطبایی.


منابع و مآخذ:

آشتی، نصرت الله، 1366، «ساختار حکومت عربستان»، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل.
آقایی، داوود، 1368، «سیاست و حکومت در عربستان سعو ی»، تهران، نشر کتاب سیاسی وابسته به مؤسسه خدمات فرهنگی انقلاب اسلامی.
ابراهیم، فؤاد، 1378، عربستان سعودی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام).
اخوان کاظمی، بهرام، 1373، «مروری بر روابط ایران و عربستان در دهه اخیر»، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
برزگر، ابراهیم، 1381، «نظریه پخش و بازتاب انقلاب اسلامی»، پژوهش حقوق و سیاست، شماره 8 .
ـــــــــــــــ ، 1391، «نظریه پخش و بازتاب انقلاب اسلامی»، در کتاب نظریه های بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ایران، تهران، دانشگاه امام صادق(علیه السلام).
بی نا، 1995، «الشیعه فی المملکه العربیه السعودیه عن الماضی، الحاضر و المستقبل»، لندن، بی نا.
حسینی، سید محمد صادق، 1365، مصاحبه با طلاب سعودی، قم، بی نا.
دکمجیان، هرایر، 1377، اسلام در انقلاب، جنبش های اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، تهران، سازمان انتشارات کیهان.
رفیع پور، فرامرز، 1376، تضاد و توسعه، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
شقاقی، فتحی، 1375، جهاد اسلامی، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، اطلاعات.
شکویی، حسین، 1364، جغرافیای کاربردی و مکتب های جغرافیایی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
ـــــــــــــــ ، 1377، اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا، تهران، گیتاشناسی، چ نهم.
عزتی، عزت الله، 1378، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، قم، واحد تدوین کتب درسی.
عظیمی، رقیه السادات، 1374، عربستان سعودی (کتاب سبز)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل.
فولر، گراهام و فرانکه رند رحیم، 1384، شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، ترجمه خدیجه تبریزی، تهران، مؤسسه شیعه شناسی.
فولر، گراهام، 1373، قبله عالم ژئوپلتیک ایران، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مرکز.
متقی زاده، زینب، 1384، جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، تهران، مؤسسه شیعه شناسی.
مختارزاده، محمدباقر، 1381، «انقلاب اسلامی و کشورهای مسلمان»، فصلنامه اندیشه انقلاب اسلامی، سال اول، شماره اول، بهار81.
نجاتی، حمزه، 1390، «تأثیر انقلاب اسلامی بر عربستان سعودی»:

http://rasekhoon.net/article/show-9067.aspx.

نوری، عبدالله، 1378، شوکران اصلاح، تهران، طرح نو.

22. Bradley, John R., 2005, “Saudi Arabia Exposed: Inside a Kingdom in Crisis”, Palgrave Macmillan, London.

23. EIA (International Energy Statistics) 2011:

www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm.

24. Faisal bin Salman al-Saud, 2004, “Iran, Saudi Arabia and the Gulf: Power Politics in Transition”, I. B. Tauris, London.

25. Lacey, Robert 2009, “Inside the Kingdom: Kings, Clerics, Modernists, Terrorists, and the Struggle for Saudi Arabia”; Penguin Books, USA.

26. Lehr Wagner, Heather, 2008, “Saudi Arabia”, Chelsea House Publications, USA.

27. Palloni, Alberto 2007, “Theories and Models of Diffusion in Sociology”; Center for Demography and Ecology University of Wisconsin, USA.

28. Wright, robin, 2000, “The last great revolution: Turmoil and Transformation in Iran”; Knopf, New York.

فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی 33