شبکه‌های اجتماعی چگونه نوجوانان را فریب می‌دهند؟!

نوجوانی برهه‌ای طوفانی است. فردی که نه کودک است و نه بزرگسال، درگیر دست و پنجه نرم کردن با هویت خویش است. تصویر روشنی از خود و جنسیتش ندارد. هویت‌یابی یکی از مراحلی است که نوجوان باید از آن گذر کند. مرحله‌ای که فرد باید رشته‌های عاطفه و عقل خود را از کودکی بگسلد و همین انقطاع سبب نخستین تکانش‌های روانی در فرد می‌شود. علاوه بر مسئله هویت‌یابی که خود دارای مراحل مختلف است و در این مقال نمی‌گنجد؛ طوفان‌ها و انقلاب‌های دیگری نیز در زندگی نوجوان در حال وقوع است؛ «انقلاب هورمونی و تحول زیست‌شناختی، انقلاب عقلانی و یا پدیدآیی تفکر انتزاعی، انقلاب عاطفی و یا ظهور عواطف و هیجانات متنوع (به ویژه پدیده عشق)، انقلاب ارزشی ـ اخلاقی و دست یافتن به استقلال اخلاقی و یا خود پیروی اخلاقی (بلوغ اخلاقی)».واضح است فردی که درگیر این طوفان‌ها و بحران‌هاست در حالت تعادل به سر نمی‌برد، گاه خشمگین است و پرخاشگر، گاه گوشه‌گیر و منزوی، گاه عاشق‌پیشه است و گاه خبیث و بی‌تفاوت و ... این فرد غالبا در روابط اجتماعی خود دارای زاویه دید روشنی نیست. یا به اصطلاح بزرگ‌ترها به درستی «راه را از چاه» بازنمی‌شناسد.نوجوان بلوغ‌های متفاوتی را تجربه می‌کند؛ بلوغ جسمی، بلوغ عاطفی، بلوغ اجتماعی و ... چه بسا افرادی که سال‌ها از نوجوانی‌شان گذشته اما هنوز به بلوغ اجتماعی درست و درمانی دست نیافته‌اند.

طبق نظر کارشناسان «اغلب انحراف‌های اخلاقی و اجتماعی و ظهور آسیب‌های عاطفی و رفتاری به واسطه نارسایی در بلوغ عاطفی است و بلوغ واقعی در نوجوانی زمانی رخ می‌دهد که او بتواند ضمن کسب مهارت‌های اجتماعی و عاطفی، نیازهای واقعی را از نیازهای کاذب تشخیص دهد، این تشخیص متضمن عبور از مراحل پیچیده رشد عاطفی است که با ارضای نیازهای سطح پایین و راه یافتن به نیازهای سطح بالاتر رخ می‌دهد.»

نوجوان و ارتباط

با مقدمه مختصری که در باب نوجوانی و بلوغ گفته شد، بهتر می‌‌توان درباره ارتباطات نوجوانی فکر و صحبت کرد. نوجوان نیاز به ارتباط دارد؛ بلوغ اجتماعی او از رهگذر همین روابط اتفاق می‌افتد. البته که او به واسطه شرایط و سن و سالی که در آن به سر می‌برد به ارتباط با دوستان و همسالان علاقه بیشتری نشان می‌دهد و به دلیل میل به کسب استقلال سعی می‌کند که رشته‌های ارتباطی خود با والدین را یکی یکی قطع کند. این آغاز استقلال‌یابی است! در این میان وسایل ارتباطی چه نقشی در ارتباطات نوجوان بازی خواهند کرد؟ به واسطه حضور تکنولوژی در زندگی بشر مدرن، ارتباط شکل و گستره‌ متفاوتی نسبت به گذشته دارد. دو دهه قبل، کمتر نوجوانی بود که در کشور خود، در شهر و خانه و پشت رایانه شخصی‌اش نشسته و بتواند با یک نفر در آن سر دنیا ارتباط برقرار کند. این روزها که ارتباط از این هم ساده‌تر شده، کافی است یک گوشی موبایل داشته باشید و یک خط نه چندان پرسرعت اینترنت و یک اپلیکیشن ارتباطی تا بتوانید با هر کسی در هر جای جهان به سادگی ارتباط برقرار کنید!

آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان

نوجوان ما در حالی درگیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی است که هنوز فرهنگ و بسترسازی مناسبی در کشور ما جهت استفاده از این شبکه‌ها اتفاق نیفتاده است و مثل هر تکنولوژی دیگری قبل از فرهنگ استفاده، فناوری آن به زندگی‌ها وارد شده است. در حالی که این شبکه‌ها این روزها وسیله‌ای شده‌اند برای ایجاد شبهه، شایعه‌پراکنی و ارتباطات ناسالم؛ والدین نگرانی‌های عمیقی از باب در اختیار قرار دادن یا ندادن این تکنولوژی به نوجوانان خود دارند.

دکتر مجید ابهری؛ آسیب‌شناس اجتماعی می‌گوید: 95 درصد از کاربران شبکه‌های اجتماعی و نرم‌افزارهای تلفن همراه استفاده غیرمنطقی و غیراصولی از آن دارند.

الف: ارتباطات خارج از چارچوب و بی‌نظارت

تا پیش از این، یعنی قبل از ورود تکنولوژی به زندگی، امکان نظارت و کنترل دوستی‌ها و ارتباطات فرزندان توسط والدین، بیشتر بود. اما با امکاناتی که اپلیکیشن‌های ارتباطی همانند واتساپ، وایبر، لاین، تلگرام و ... در اختیار کاربران خود قرار می‌­دهند و مختصاتی که این تکنولوژی‌ها با خود دارند، امکان کنترل ارتباطات بسیار کاهش یافته است. نوجوان فناوری‌ای با خود به همراه دارد که در هر زمان از شبانه روز می‌تواند با هر کسی در هر موردی به گفت‌وگو بنشیند و به دلیل همان انقلاب‌های هورمونی و روحی که در ابتدای بحث از آن یاد شد و کنجکاوی‌ای که خاص این برهه ‌سنی است، اغلب این روابط، با جنس مخالف است که نوجوان در آن بسیار نابلد است و خیلی زود به دام مسائل و مشکلات جدی می‌افتد. ارتباط با افرادی که هویت نامعلومی ‌دارند و نوجوان هیچ شناختی از آنها ندارد، سبب بروز گاه فجایع گسترده‌ای می‌شود.

علاوه بر این، دلبستگی‌ها و وابستگی‌های عاطفی کاذب که نوجوان، خاصه دختران نوجوان به آن دچار می‌شوند، آنها را در بحران‌های بلوغ دچار پسرفت و مشکل می‌کند. بلوغ به خودی خود، حدی از انزوا، گوشه‌گیری، پرخاشگری و بی‌قراری را با خود به همراه دارد، حال اگر با روابط خارج از محدوده و دلبستگی‌های عاطفی بی‌سرانجام و زودهنگام همراه شود، اغلب مشکل افسردگی را به دنبال خواهد داشت. افسردگی ِ نوجوانان یکی از اتفاقات دوره نوجوانی است که حل این بحران گاه نیاز به حضور مشاور و پزشک دارد.

ب: کودک‌ربایی و سوءاستفاده جنسی

بسیاری از کارشناسان استفاده از تکنولوژی، خاصه شبکه اجتماعی را برای افراد زیر 18 سال مضر می‌دانند، این کارشناسان معتقدند که چون کودک و نوجوان با مهارت‌های عاطفی و ارتباطی آشنا نیستند و معیارهای اخلاقی و شخصیتی هنوز به خوبی در آنها شکل نگرفته، ممکن است که آنها را در معرض سوءاستفاده‌های مجرمان خطرناک قرار دهد. کودک‌ربایی یکی از اتفاقاتی است که به دلیل در اختیار قرار دادن اطلاعات شخصی و در نظر نگرفتن حریم خصوصی توسط کودک و نوجوان در شبکه‌های اجتماعی، به راحتی اتفاق می‌افتد. مجرمان می‌‌توانند به سادگی به اطلاعات شخصی افراد به واسطه عدم رعایت نکات امنیتی، دسترسی پیدا کنند و کودک و نوجوان آسیب‌پذیرترین کاربران این شبکه‌ها هستند.

بنابراین سوءاستفاده سایبری و سوءاستفاده جنسی (به صورت کلامی یا تصویری) از جمله آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی برای کودک و نوجوان است.

ج: حجم گسترده اطلاعات بی‌سانسور

مشخصه اینترنت این است که همه امکانات دیگر تکنولوژی‌ها را در خود یکجا دارد؛ صوت، تصویر، فیلم، تکست و همه این‌ها به صورت یکجا در اختیار کاربران قرار می‌گیرند. یک شبهه اعتقادی، یک موضوع علمی مربوط به روابط زناشویی، یک کلیپ اروتیک و هزاران هزار اطلاعات دیگر بدون شناخت از فردی که پشت این حساب کاربری نشسته است برای او ارسال می‌شود و در این میان نوجوان را تصور کنید که در معرض سیل گسترده‌ای از اطلاعات راست و دروغ و بی‌نظارت قرار خواهد گرفت.

شبکه‌های اجتماعی همانند فیس‌بوک، اینستاگرام، توییتر و ... کاربران بسیار زیادی از سراسر دنیا دارد که روزانه اطلاعات زیادی در مورد خود به اشتراک می‌گذارند، هیچ کدام به این فکر نمی‌کنند که مخاطب آنها ممکن است یک کودک یا نوجوان باشد، بنابراین خطر قرار گرفتن در معرض اطلاعات بدون نظارت و کنترل بسیار زیاد است.

د: علم سطحی

این خطر کودک و نوجوان و بزرگسال نمی‌شناسد؛ همه در معرض آن هستند. حجم بسیار زیاد اطلاعاتی که در فضای مجازی جابه‌جا می‌شود، اخبار، مطالب مثلا علمی و اعتقادی و ... که گاه بسیاری از آنها ریشه در واقعیت ندارد، به فرد نوعی حس «عالمیت کاذب» می‌دهد. در حالی که علمی که از این طریق به دست می‌آید بسیار سطحی است. افراد به سادگی خطوط نه چندان مستند یادداشت‌های وبلاگی را به خواندن کتاب ترجیح می‌دهند و دارای اطلاعاتی سطحی و گاه نادرست می‌شوند.

بلوغ زودرس ناشی از تماشای محتوای غیراخلاقی، اثرات منفی مشاهده محتوای خشونت‌آمیز که این روزها نیز زیاد در اینترنت یافت می‌شود، شکل گرفتن هویت دوم در اثر زندگی در فضای مجازی برای کودک و نوجوان، آسیب‌های جسمی بر اثر استفاده زیاد از موبایل و تبلت، افزایش اضطراب، از بین رفتن تمرکز، اختلال در خواب، روابط با جنس مخالف و مواردی از این دست از جمله آسیب‌های جدی است که فضای مجازی به دنبال خود دارد.در این میان اما شکل‌گیری هویت دوم خطری مهم است. کودک و نوجوان در فضای مجازی فعالیت نمی‌کنند بلکه زندگی می‌کنند، دوستانی از نقاط مختلف با فرهنگ و عقاید مختلف پیدا می‌کنند، هیچ مرزی در دسترسی اطلاعات و محتوا برای آن‌ها وجود ندارد، آن‌ها همانند بسیاری از کاربران دیگر این فضا، به دلیل این ویژگی فضای مجازی که حیات افراد مساوی با فعالیت کردن‌شان است، باید شب و روز وقت بگذارند و طبیعتا بخشی از خودشان را در این فضا به اشتراک می‌گذارند که بقیه علاقه دارند ببینند و به بیانی دیگر هیچ کس از عیب و نقص‌های خود چیزی نمی‌گوید و به این ترتیب هویت دومی ساخته می‌شود که مطلوب سایرین نیز هست و کم‌کم به خود نوجوان القا می‌شود که خیلی فرد بی‌عیب و نقصی است! به این ترتیب نیمی از زندگی‌اش در اوهام و توهم پیش می‌رود، از جمع‌های بیرونی و ارتباطات بیرون بازمی‌ماند، مهارت‌های اجتماعی‌اش رشد نمی‌کند، در همان فضای مجازی دلبسته می‌شود و ممکن است انتخاب همسرش را نیز به همان فضا بسپارد! انتخاب فردی که او نیز یقینا آن قسمتی از خود را به اشتراک گذاشته است که مورد پسند بقیه است و در نتیجه بسیاری از عیوب و نواقص از چشم‌ها پنهان می‌‌ماند و سرانجام در مقطعی ناچارند با واقعیت رو به رو شوند و هزینه رو به رو شدن با این حقیقت ممکن است طلاق و جدایی یا ضربه‌های عاطفی باشد.

اضطراب و تشویش نیز از پیامدهای شبکه‌های اجتماعی و محتوا و رابطی است که در این فضا دیده می‌شود. حتی بازی‌های آنلاین نیز در تزریق این اضطراب در فکر و روح کودک موثر است. هیجان منفی و اضطراب سبب بروز مشکلات روحی و رفتاری در کودک و نوجوان می‌شود. محتوای غیراخلاقی و خشونت‌آمیز در این فضا، ارتباط با جنس مخالف، بازی‌های آنلاین و تلاش برای دیده شدن از جمله عوامل تشدید اضطراب است که فضای مجازی پدیدآورنده آن محسوب می‌شود.

طبیعتا آسان‌ترین راه محدود کردن حضور نوجوانان در چنین فضای بی‌در و پیکری است که امکانات کنترلی برای والدین را به حداقل ممکن رسانده است. فراموش نکنیم مدیران کشورهای ابداع‌کننده فضای مجازی، اجازه فعالیت در شبکه‌های اجتماعی همچون فیس‌بوک را به فرزندان خود نمی‌دهند! در آمریکا پس از اعلام ممنوع بودن استفاده فرزندان رئیس جمهور آمریکا به حکم پدری از شبکه‌های اجتماعی، بیش از 13 میلیون نوجوان شناسه‌های کاربری خود را تحت تاثیر محبوبیت باراک اوباما و خانواده‌اش تعطیل کردند. اما در کشور ما ایران، با وجود فیلتر بودن شبکه‌ای همچون فیس‌بوک، بعضا تحریک مضاعف به عضویت توسط برخی از دولتمردان صورت می‌گیرد که با هیچ کدام از شاخصه‌های مدیریت اجتماعی همخوانی ندارد.

اگر برای ممنوع کردن و تشویق نوجوان به تعطیل کردن شناسه‌های کاربری عضویت در شبکه‌های اجتماعی به واسطه اعتیاد و همه‌گیری همسالان و اعضای خانواده، دیر شده است؛ دست‌کم به عنوان والدین وظیفه‌شناس موظفیم راهکارهای صحیح استفاده محدود و امن از چنین ابزارهای ارتباطی را به فرزندان آموزش دهیم و نظارت کافی بر رفتارهای آنها داشته باشیم تا خطرات را به حداقل برسانیم.در این میان جای خالی رفتارهای مسئولانه دولتی در ارائه اینترنت ویژه کودک و نوجوان به خانواده‌ها با محدودیت‌های اخلاقی ویژه و دسترسی به محتوای خاص مناسب سن نیز حقیقتا خالی است. تا زمان هوشیار شدن مدیران اجتماعی و ارتباطی جامعه، والدین ناچارند وظیفه کنترل و نظارت بر فرزندان در فضای اینترنت و شبکه‌های موبایلی و بازی‌های رایانه‌ای را به تنهایی به دوش بکشند.