اصول سیاست خارجی از نگاه امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری

مروری بر اصول و شاخص‌های جهت‌گیری سیاست خارجی از نگاه حضرت امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب می‌تواند ما را با اندیشه های ژرف و عمق نگاه های ایشان در این حوزه بیشتر آشنا می کند. در آستانه انتخابات ریاست جمهوری برنامه های کاندید های در این عرصه قابل اهمیت است و مروری بر برنامه های این افراد در این عرصه و نزدیکی راهبردهای آنها به اصول و گفتمان انقلاب اسلامی می تواند ما را در انتخاب اصلح یاری کند.

امام خمینی (ره) بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران بر اساس دین و شریعت اسلام، بسیاری از اصول و مبانی حاکم بر سیاست خارجی و روابط ایران را بنیان نهادند.

در بحبوحه انقلاب اسلامی، دو شعار استراتژیک «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» و «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» با الهام از انگاره‌ها و نظریات امام خمینی(ره) و بر اساس دین مبین اسلام، بسیاری از اصول و مبانی حاکم بر سیاست خارجی و روابط ایران را بنیان نهادند.

در واقع آنچه در میان اصول، مبانی و اهداف گفته شده از دیدگاه ایشان بارز بود و شاکله سیاست خارجی ایران را ترسیم می‌کرد، عبارت بود از «استقلال، صدور انقلاب، اتحاد امت اسلامی، احترام به حقوق متقابل، نفی ظلم، اصل نفی سبیل، روابط حسنه و مسالمت‌آمیز با دیگران، دفاع از کیان اسلام و مسلمین، سیاست نه شرقی، نه غربی، گسترش روابط بنا بر مبانی اسلامی و انسانی و کمک به نهضت‌های آزادی‌بخش.» همچنین در زمینه اصول سیاست خارجی تلاش شد تا تقدم و تاخر اصول نیز رعایت شود.

بنا بر این ارزشی‌های اخلاقی و عقل، مبانی امام (ره) را در مورد سیاست خارجی شکل می‌دهند؛امام خمینی (ره) با تاکید بر انسانی و اخلاقی بودن محتوای انقلاب می‌فرماید: محتوای این انقلاب، اسلام و اخلاق اسلامی و اخلاق انسانی و تربیت انسان‌ها بر موازین انسانیت بوده است.

در واقع این روند، اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را نیز ترسیم می‌کند که به ایجاد یک جامعه اسلامی بر اساس اسلام ناب محمدی، تعارض با اسرائیل و غرب به ویژه آمریکا، دفاع از مسلمانان و دفاع از نهضت‌های آزادی‌بخش و ... منجر می‌شود. ایشان در جای دیگری می‌فرمایند: معنا ندارد که دولت اسلامی ایران با دولتی که هیچ اعتقادی به اسلام و به اخلاق بشریت ندارد، سر میز اصلاح بنشیند.

اما اگر بخواهیم به صورت مدون، اصول سیاست خارجی را از نگاه امام خمینی (ره) بدانیم می‌توانیم این اصول را در سرفصل‌های ذیل خلاصه کنیم.

1ـ صدور انقلاب: امام (ره) درباره صدور انقلاب می‌فرمایند: ما باید با شدت هر چه بیشتر انقلاب خود را به جهان صادر کنیم و این طرز فکر را که قادر به صدور انقلاب نیستیم، کنار بگذاریم زیرا اسلام بین کشورهای اسلامی تمایز قائل نیست. ما حامی تمام محرومان هستیم. همه ابرقدرت‌ها و همه قدرت‌ها برای از بین بردن ما برخاسته‌اند. اگر ما در محیط محدودی باقی بمانیم، قطعا با شکست روبه‌رو می‌شویم.

البته ایشان برای جلوگیری از سوءاستفاده از معنای صدور انقلاب و برداشت‌های منفی از آن یادآور می‌شوند که: اینکه می‌گوییم باید انقلاب ما به همه جا صادر شود، این معنی غلط را از آن برداشت نکنند که ما می‌خواهیم کشورگشایی کنیم. همه کشورها باید در محل خودشان باشند. ما می‌خواهیم این چیزی که در ایران واقع شد و خودشان از ابرقدرت‌ها فاصله گرفتند، دست آنها را از مخازن کوتاه کردند، این در همه ملت‌ها و در همه دولت‌ها بشود. معنی صدور انقلاب این است که همه ملت‌ها و همه دولت‌ها بیدار شوند و خودشان را از این گرفتاری که دارند نجات بدهند.

2ـ نفی سبیل: از دیگر اصول سیاست خارجی امام خمینی (ره)، نفی سلطه‌گری و سلطه‌‌پذیری است و در این ارتباط فرموده اند: ما منطقمان، منطق اسلام، این است که سلطه نباید از غیر بر شما باشد. نباید شما تحت سلطه غیر بروید. ما هم می‌خواهیم نرویم زیر سلطه.

3ـ دفاع از کیان اسلام و مسلمانان: ایشان برنامه سیاست خارجی ایران را برنامه اسلام ذکر می‌کنند و می‌فرمایند: ما برای دفاع از اسلام و ممالک اسلامی و استقلال ممالک اسلامی در هر حال مهیا هستیم.ما دفاع از همه مسلمین را لازم می‌دانیم.

4ـ احترام متقابل و عدم دخالت در امور یکدیگر: امام (ره) در این مورد قائل به این است ما همه تابع اسلام و دلسوز برای بشر هستیم. حضرت امام (ره) در موارد متعدد به این مساله یعنی روابط حسنه و متقابل در سیاست خارجی اشاره کرده‌اند. وقتی خبرنگار مجله آمریکایی تایم از ایشان می‌پرسد «در جمهوری اسلامی به طور کلی سیاست خارجی شما چگونه خواهد بود؟»، امام (ره) پاسخ می‌دهند: جمهوری اسلامی ما با تمام ممالک روابط حسنه دارد و به احترام متقابل، قائل است؛ در صورتی که آنها هم به احترام متقابل قائل باشند.

5ـ نفی ظلم و حمایت از مظلوم: امام خمینی (ره) با استناد به سیره انبیاء، ملت اسلام را پیرو مکتبی می‌دانست که برنامه آن در دو کلمه «نه ستم کنید، نه مورد ستم قرار گیرید؛ لا تَظلمون و لا تُظلمون» خلاصه می‌شود.

6ـ نه شرقی ـ نه غربی: این اصل در واقع یکی از شعارهای اساسی مردم در دوران انقلاب و برگرفته از سخنان امام خمینی (ره) بود که در موارد متعددی به این مسئله اشاره کرده‌اند: ملت ایران بدون اتکا به غرب و شرق می‌خواهد روی پای خود بایستد و بر سرمایه‌های مذهبی و ملی خود استوار باشد.

7ـ کمک به نهضت‌های آزادی‌بخش: از دیدگاه امام خمینی (ره) برای رهایی مستضعفان از شر فساد و برخورداری از یک زندگی شرافتمندانه انسانی، باید مستضعفان دست در دست یکدیگر داده و قدرت مستکبران را محدود کنند و در این راه سیاست ایران بر حمایت از آنهاست: جمهوری اسلامی ایران هم در کنار شما و هم در کنار همه مسلمانان، بلکه در کنار همه مستضعفان جهان خواهد بود.

اصول سیاست خارجی از نگاه رهبر معظم انقلاب


مطالب زیر برگرفته از بیانات رهبر معظم انقلاب در جمع سفرا و کارداران جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور است که ما را با راهبردها و اصول سیاست خارجی ایشان بیش از پیش آشنا می سازد.

با اسرائیل هرگز معامله نمی‌کنیم : شاخصه عمده این است که ما الگوهای تحمیلی دنیا ـ که باید گفت الگوهای تحمیلی غرب ـ را در مورد نظام سیاسی، در مورد نوع ارتباطات دیپلماییک، در مورد نوع تعامل با مسائل جاری عالم حاضر نشدیم قبول کنیم. چند تا شاخص اصلی دارد: مسأله ی اسرائیل است؛ مسأله ملتها و بعضی نهضتهاست؛ خودِ مسأله آمریکاست.25/ 5/ 1378

خط امام (ره) در سیاست خارجی: خط امام (ره) در سیاست خارجی ما عبارت است از روابط سالم و منطقی به خصوص با کشورهای مسلمان، به خصوص با کشورهای جهان سوم، به خصوص با کشورهای همسایه. 15/ 5/ 1363

سرعت عمل در مسائل جهان: سرعت عمل بسیار مهم است. در مسائل جهانی هر تصمیمی گرفته می‌شود، باید با سرعت عمل باشد. توقف، تردید و درنگ بی دلیل به هیچ وجه جایز نیست. 27/ 5/ 1382

اصل نه شرقی و نه غربی غیر قابل خدشه و تغییر است: بر اساس این اصل، سیاست ما تابع هیچ رکنی ـ نه شرق و نه غرب ـ نخواهد شد و این جزو اصول و مبانی ماست و هیچ شکی هم در این نیست و تغییرپذیر نیست. این، اصلاً سیاست نیست؛ بلکه مبنا و پایه نظام است و منافاتی هم با ارتباط ندارد.

نمیتوانیم از مواضع نظام عدول کنیم: ما به عنوان یک نظام، فرق‌های عنصری و جوهری با تقریباً همه نظام‌های دنیا داریم که کاریش هم نمی‌شود کرد. ما نباید از حرفهای‌مان عدول کنیم در غیر این صورت آن زمان، جمهوری اسلامی فقط یک اسم خواهد بود. 1/ 5/ 1373

نفی شرق و غرب بیت الغزل انقلاب است: عدم وابستگی به قدرت‌های بزرگ شرق و غرب. این انگیزه سیاسی و اعتقاد سیاسی در ما در این جا افتادگی سیاست خارجی ما مؤثر بوده، اگر این را ما از دست بدهیم خیلی چیزها را از دست خواهیم داد. 12/ 7/ 1362

نکته‌ای اصلی که باید در ذهن دیپلمات‌ها باشد: اهداف راهبردی و قواره کلی سیاست خارجی امروز ما با ساعت اول انقلاب هیچ تفاوتی نکرده؛ این، آن نکته اساسی و اصلی است که در ذهن همه کارگزاران سیاست خارجی ما بایستی وجود داشته باشد.25/ 5/ 1383

دیپلماسی یک جنگ است: دیپلماسی یک جنگ است. در جنگ، زد و خورد و دعوا هست؛ اگر کسی غفلت کرد، کتک می خورد. ما هیچ خلاف انتظارمان نبود که در یک ماجرای جنگ دیپلماسی، به خاطر غفلت خودمان ضربه ای بخوریم.27/8/1376

دوستیابی برای ایران: امروز اگر چنانچه جمهوری اسلامی دوستان قابل اطمینانی پیدا نکند در دنیای سیاست قطعا سیاستمداران دنیا با ضربات سخت سیاسی جمهوری اسلامی را زیر فشار قرار خواهند داد و او را خواهند شکست، در این شکی نیست و هیچ چیزی نمی تواند مانع بشود، ما مجبوریم که این را داشته باشیم. 15/ 5/ 1363

مجموعه‌سازی در سیاست خارجی: یکی از کارهای اساسی برای ما مجموعه سازی است. کار سختی هم هست؛ لیکن بسیار کار موفقی است. ایجاد مجموعه های متناسب به بهانه‌های گوناگون؛ از قبیل اکو ـ که یک مجموعه اقتصادی است ـ و از این قبیل چندتای دیگر هم به وجود آمده بود. 25/ 5/ 1379

آسیب‌پذیری در صورت عدم تعمیق جبهه سیاسی در جهان اسلام و منطقه: ما با ارتباط با کشورهای این منطقه، منطقه عربی و اسلامی خودمان را در مقابل ضربات جهانی مصونیت می توانیم ببخشیم. اگر فکر کنیم ما یک دو سال دیگر، پنج سال دیگر، پانزده سال دیگر، به وضعی خواهیم رسید که دیگر علیه ما توطئه ای در دنیا نخواهد شد و استکبار جهانی علیه چیزی به نام انقلاب اسلامی با همان هویت در حقیقت انقلابی معارضه نخواهد داشت این حرف تصور ساده لوحانه ای است. 30/ 11/ 1363

استفاده از ظرفیت‌های جهان اسلام: یکی از راهکارهای استفاده ظرفیت بالای جهان اسلام، این است که ما دنیای اسلام را به اتحاد ممکن اسلامی ـ همان مقدار که ممکن است ـ دعوت کنیم. 27/ 5/ 1381

نقش‌آفرینی برای اسلام: نقش اسلام را در دنیا هر چه می توانید، پررنگتر کنید. بگردید با ابتکار، ببینید کجاها می توان برای اسلام نقش آفرینی کرد؛ نه فقط برای ایران اسلامی، بلکه برای اسلام. 25/ 5/ 1379

توجه به معنای بیداری اسلامی: بیداری اسلامی به معنی این نیست که همه ملت‌ها و همه آحادی که در این بیداری سهیم‌اند، به صورت منطقی و استدلالی مبانی فکری یک نظام اسلامی را شناخته اند، بلکه به این معناست که احساس هویت اسلامی در میان توده‌های مسلمان، در همه جا، به وجود آمده است. 25/ 5/ 1383

ارتباط با کشورهای آفریقایی: از روابط اقتصادی برای کیفیت دادن به روابط سیاسی باید استفاده بشود. 1/ 10/ 1362

آنچه باعث دشمنی با ما شده است: همان چیزی که موجب دشمنیها با ماست، همان چیز موجب پیشرفت دیپلماسی ماست. یعنی همین روحیه اسلامی، تمسک اسلامی، توسل و تمسک به اصول اسلامی و طراحی یک راه و فرهنگ و تمدن نو برای بشریت که این کشور و این انقلاب و این نظام، این کارها را انجام داده است، موجب دشمنیها با ماست. 16/ 5/ 1375

خط درست دیپلماسی: اگر ما برای جامعه انقلابی و اسلامی، به دیپلماسی انقلابی و اسلامی قائل هستیم، باید در درجه اول جهت گیری اسلامی حفظ شد و گستاخی و شجاعت در مقابل تهدیدهای دشمنان و قدرتهای بزرگ و نیز حاکمیت عقل و منطق بر تصمیم گیریها و حرکات، مورد توجه قرار بگیرد. این، خط درست دیپلماسی است. 31/ 5/ 1368

معنای درست انقلابی‌گری در دیپلماسی: انقلابی‌گری به آن است که ما مواضع اسلامی و انقلابی را قاطعانه و بدون رودربایستی و مرعوب شدن و خام شدن درمقابل برخی از چهره های امیدبخش کاذب، حفظ کنیم. 31/ 5/ 1368

لزوم بیان صریح مواضع: مواضعتان را در عرصه‌های دیپلماسی، صراحتاً بگویید؛ البته در مکان و زمان مناسب. خجالت نکشید از این که بگویید «جمهوری اسلامی، یک نظام مترقی و پیشرفته است» که البته هم هست. 2/ 5/ 1374

عقل دیپلماسی: همیشه باید یک عقل دیپلماسی بر کارهای دیپلماسی ما حکومت کند. عقل دیپلماسی یعنی همان چیزی که بین این هدف و این مبارزه اصولی و ظرافت‌های دیپلماسی که نیاز ما را برآورده خواهد کرد، جمع می کند. 2/ 5/ 1374

ایران اسلامی؛ یکی از قویترین کشورها در دیپلماسی: ایران در صحنه دیپلماسی، امروز یکی از قویترین کشورهای دنیاست. چه قبول بکنند و چه نکنند، واقعیت قضیه این است. ایران کشوری است که این اقتدار و این توانایی و جوهر را در درون خودش دارد که در مقابل بزرگترین قدرت جهان ـ که کشورهای اروپایی حتی با احتیاط در مقابلش حرف می زنند ـ بایستد و صریحاً حرف‌های او را رد کند. 27/ 8/ 1376

بدترین نوع دیپلماسی: ابتکار عمل در مسأله ارتباطات خارجی، بسیار مهم است. این که کشوری با دیپلماسی منفعل منتظر باشد دیگران چه می گویند و چه می کنند و بر اساس آن و به مقتضای ضرورت و موقعیت تصمیم بگیرد، بدترین شکل دیپلماسی است؛ باید از این به شدت پرهیز کنیم مراقب باشیم این طور پیش نیاید. 27/ 5/ 1382

کیفیت مهم‌تر از کمیت: اگر چه کمیت در کار دیپلماسی مهم است ـ سفرهای زیاد، ملاقاتهای زیاد، گفت‌وگوهای زیاد ـ اما کیفیت، اهمیتش بیشتر است. هر ملاقات دیپلماسی، هر حرکت دیپلماسی، هر جوله دیپلماسی به کشورها، اینجا، آنجا، بایستی سنجیده، حساب شده و متکی بر پیش بینی‌های درست باشد تا بتواند اثر خودش را ببخشد؛ یعنی دیپلماسی کیفی. 9/ 12/ 1388

روابط با اروپا: روابط را با اروپا، هر چه می توانیم، به آن صورت و آن قیمتی که برایمان می ارزد ـ نه به هر قیمتی تعمیق کنیم. 27/ 8/ 1376

دلیل تاثیرگذاری جمهوری اسلامی در جهان: امروز این که یک دولت، صریح و آشکار و بدون هیچ ملاحظه‌ای اعلان کند ـ و همه بدانند این اعلان درست است ـ که برای ارتباطاتش، برای قبول فلان صلح منطقه‌ای، برای قبول فلان قرار بین‌المللی نادرست به نظر او، هیچ فشاری را قبول نمی‌کند، غیر از شما کسی نیست. این در دنیا احترام برانگیز است؛ این نکته خیلی مهمی است. 25/ 5/ 1378

استقرار مخالفت با سلطه‌پذیری در سطوح دولت‌ها و ملت‌ها: ما با نظام ارباب ـ رعیتی در سطح جهان مخالفیم؛ ما با نظام سلطه مخالفیم. اساس سیاست خارجی ما این است که ما این ایده مخالفت با سلطه‌گری و سلطه‌پذیری را، به عنوان یک ستون مستحکم، در فضای سیاست بین المللی در سطح دولت‌ها و ملت‌ها استقرار دهیم. 25/ 5/ 1383

میدان سیاست خارجی میدان تلاش‌طلبی: نباید این طور باشد که اگر ما در مسأله‌ای یا در منطقه‌ای از خودمان ناتوانایی نشان دادیم و ناتوانی اثر نامطلوبی برای ما به وجودآورد، آن را به حساب تفکرات و آرمانها و اصول خودمان بگذاریم؛ نه، بلکه باید آن را به حساب ناتوانی خودمان بگذاریم. 25/ 5/ 1383

جدی گرفتن تهدیدات: تهدید را کاملا جدی بگیرید؛ یعنی به هیچ وجه در محاسبات خودتان از جدیت تهدید پایین نیایید. منتها تهدید جدی، معنایش تهدید حتمی نیست؛ هیچ حتمیتی وجود ندارد اما در جدی بودنش تردید نباید کرد. 27/ 5/ 1381

تبدیل شدن تهدیدها به فرصت‌ها با مهارت دیپلماسی: اگر مهارت دیپلماتیک به کار گرفته شود، بسیاری از تهدیدها می تواند به فرصت ها تبدیل گردد. 25/ 5/ 1379

گشایش و راحتی باید به بهایش بیرزد: یک دیپلماسی قوی و کامل و کارآمد و مسلط بر خود و غیر منفعل، دیپلماسی ای است که می نشیند محاسبه می کند؛ می گوید در مقابل این گشایش که برای من خواهد شد، من چه بهایی باید بپردازم؛ و آن گشایش را مشخص کند که چقدر گشایش است. 25/ 5/ 1379

ذلت و مرگ ملت در صورت پذیرش رابطه استکباری آمریکا: سیاست آنها بر این متکی است که نگذراند این کشور از لحاظ اقتصادی پیشرفت کند؛ البته تا آن جا که بتوانند. 25/ 5/ 1378

بنده معتقدم آن روزی که ایران بگوید خیلی خوب، آقای آمریکا ما حاضریم با شما رابطه برقرار کنیم؛ آن همان روزی است که آمریکا بگوید نه، متأسفانه نمی شود؛ شما بایستی این کارها را بکنید، این شرطها را عمل کنید تا ببینیم چه می شود. یعنی بعد از آن که شما یک بار خودتان را شکستید و رابطه را قبول کردید، آن وقت دست می گذارد پشت گردنتان، صورتتان را هم توی خاک می مالد، خوب نابودتان می کند، بعد رهایتان می سازد، رابطه هم برقرار نمی شود! در آن شرایط، رابطه برای هر ملتی که چنین رابطه ای را قبول کند، مرگ است. هیچ کس حق ندارد مرگ این ملت را، ذلت این ملت را قبول کند، هر که می خواهد باشد؛ من هم حق ندارم، مسؤولین دیگر هم حق ندارند، وزارت امور خارجه هم حق ندارد. 27/ 5/ 1381

گردآوری از خبرنگار سیاست خارجی شفاف