۰
سه شنبه ۳۱ فروردين ۱۳۹۵ ساعت ۰۸:۴۲
بسیاری از تحلیل گران جهان اسلام جماعت اخوان المسلمین را که ابتدا در مصر و سپس در سایر کشورهای اسلامی و حتی اروپایی و آمریکایی ریشه دواند، منسجم ترین و تشکیلاتی ترین گروه اسلامی در میان اهل تسنن می دانند. این جماعت در سال 1928م توسط عده ای از جوانان مسلمان و مذهبی مصر با محوریت «شیخ حسن البناء» که در یک خانواده صوفی مسلک رشد یافته بود، با هدف ترویج ارزش های اسلامی و مبارزه با استعمار غرب تاسیس و بتدریج دامنه نفوذ خود را در درون و بیرون از مرزهای مصر گسترش بخشید.
تقریباً در تمام متونی که پیرامون اخوان المسلمین به رشته تحریر در آمده از حسن البناء به عنوان شخصیت محوری و موسس این جماعت یاد شده است حال آنکه با اندکی تعمق و تامل در تاریخچه شکل گیری و تحولات جماعت اخوان می توان به اسامی دیگری دست یافت که دارای تاثیرات گسترده ای در روند رو به رشد این جماعت بوده اند. افرادی همچون احمد السکری ، صلاح شادی ، البهی الخولی ، توفیق الشاوی و ... که از ابتدا در کنار حسن البناء حضور داشته و هر کدام مسئولیت خاصی را در تشکیلات اخوان بر عهده داشتند. لذا نباید این میراث عظیم تشکیلاتی و فکری که در بالغ بر 70 کشور دارای دفاتر فعال است را صرفاً مرهون فعالیت شیخ حسن البنا دانست. از این رو، این نوشتار در تلاش است تا مهمترین یاران تشکیلاتی حسن البنا را که دارای تاثیر شگرفی بر جماعت بوده اند، معرفی نماید.
احمد السکری: رقیب یا رفیق؟
یکی از مهمترین و چالشی ترین چهره های اخوانی در تاریخ این جماعت احمد السکری است که مدتی وکیل حسن البناء بود و بعدها بنا به دلایلی از جماعت فاصله گرفت. برخی از منابع تاریخی روابط میان البناء و السکری را مربوط به فعالیت این دو در انجمن تبلیغی و خیریه «اخوان الحصافیه» می دانند که با ریاست آن را السکری بر عهده داشت و حسن البناء در آن برهه از زمان دستیار وی محسوب می شد. تا اینکه در سال 1928م حسن البناء اقدام به تاسیس جماعت اخوان المسلمین در اسماعیلیه نمود و از السکری دعوت بعمل آورد تا در مجلس شورای اخوان عضویت یافته و سردبیری مجله «اخوان المسلمون» و «النذیر» را بر عهده گیرد. لذا برخی بر این باورند که السکری اولین موسس اخوان به شمار می آید!.
اما این روابط چندان پایدار نماند و شرایط بگونه ای رقم خورد که احمد السکری در سال 1947م ترجیح داد از جماعت اخوان کناره گیری کرده و به حزب «مصر الفتاة» بپیوندد. به اعتقاد بسیاری از اعضای اخوان و از جمله السکری حسن البناء از مسیر اصلی خود انحراف یافته و با تشکیل مجموعه های سرّی و بها دادن بیش از حد به برخی از نزدیکان خود در تلاش برای کسب قدرت و حکومت بوده و از اهداف اولیه خود فاصله گرفته است. در این میان، ماجرای تهمت فساد اخلاقی به «عبدالحکیم عابدین» شوهر خواهر حسن البنا و دفاع وی برای تبرئه عابدین باعث بروز انتقادات شدیدی به عملکرد حسن البناء گردید و باعث خروج افراد زیادی از اعضای جماعت از جمله احمد السکری گردید. لازم به ذکر است که این اخوانی کهنه کار بعد از خروج از جماعت به بیان انحرافات حسن البناء و عبدالحکیم عابدین در روزنامه های «صوت الامه» و «مصر الفتاة» نمود و جو روانی خاصی را علیه اخوان المسلمین ایجاد کرد.
صلاح شادی: فرمانده مرموز
سرلشگر صلاح شادی از فرماندهان ارشد پلیس در دوران جمال عبدالناصر بود که به دلیل داشتن روابط دوستی با برخی اعضای جماعت اخوان به ویژه احمد السکری به این جماعت پیوست و مسئولیت گردانهای ویژه امنیتی اخوان را بر عهده گرفت. ماموریت اصلی این گردانها مقابله با اشغالگری انگلستان در مصر و صهیونیست ها در فلسطین بود و اعضای آن عمدتاً از آموزش های نظامی و امنیتی و کار با اسحله برخوردار بودند. از جمله اقدامات اعضای این تشکیلات سری در جماعت اخوان المسلمین می توان به ترور نقراشی پاشا و انور سادات اشاره نمود.
«علی العشماوی» از افسران عضو گردانهای ویژه و نویسنده کتاب «تاریخ سری جماعت اخوان المسلمین» در رابطه با شخصیت صلاح شادی چنین می گوید: او یکی از رهبران برجسته اخوان در تشکیلات سری جماعت موسوم به گردانها بود که عناصر پلیس را برای انجام اقدامات خرابکارانه سازماندهی می کرد.
پایگاه الکترونیکی «اخوان ویکی» در بخش زندگی نامه صلاح شادی به بیان برخی مبانی فکری و اعتقادی وی پرداخته است. وی در خصوص جهان بینی وی می گوید: "اسلام در بطن خود دارای قدرت است و کسب قدرت سیاسی فی النفسه یک هدف اصلی است. برخورداری از قدرت نظامی برای تحقق امر به معروف و نهی از منکر امری واجب است که کلیه مسلمانان بایستی به آن اهتمام داشته باشند. زیرا خداوند مومن قوی را بیشتر از مومن ضعیف دوست می دارد. از جمله خصایص دعوت اخوان المسلمین در طول سالها فعالیت خود همین توجه به کسب قدرت سیاسی و نظامی بوده است. [1]
البهی الخولی: دست نامرئی اخوان
البهی الخولی اندیشمند و نویسنده مشهور مصری بود که همراه با حسن البناء اقدام به راه اندازی جماعت اخوان المسلمین و عضویت در دفتر ارشاد جماعت نمود. الخولی که در خانواده ای متدین، اهل علم و ثروتمند در استان الغربیه متولد شده بود برای تحصیل به دارالعلوم قاهره نقل مکان کرد و بعد از فراغت از تحصیل در مدارس وابسته به دانشگاه الازهر مشغول به تدریس و تبلیغ دین شد. وی همزمان در وزارت اوقاف نیز مشغول به کار شد و تا عالیترین سطوح مدیریتی در این وزارتخانه پیش رفت. اما علاقه وی به امور علمی و تبلیغی همواره باعث شده بود که فعالیت در قالب تشکیلات اخوان را بر دیگر امور ترجیح دهد.
الخولی به دلیل جایگاه علمی و فرهنگی برجسته ای که در جامعه مصر داشت بعد از کودتای افسران آزاد مورد توجه بسیاری از مقامات دولتی کودتا به ویژه جمال عبدالناصر قرار گرفت، اما جالب اینکه در حادثه معروف به «المنشیه» که به موجب آن جمال عبدالناصر مورد سوء قصد قرار گرفت، وی نیز در شمار متهمان ردیف اول بود و به همراه دیگر اعضای دفتر ارشاد جماعت اخوان به زندان افکنده شد.
یکی از ویژگی های الخولی تبحر و مهارت مثال زدنی آن در تربیت شاگرد بود تا جائیکه برخی از چهره های شاخص اخوانی همچون شیخ یوسف القرضاوی و سعید رمضان که در سطح بین المللی شهرت دارند از شاگردان مستقیم او هستند و سرمایه فکری خود را مدیون وی می دانند. علاوه براین کتب متعددی نیز توسط وی به رشته تحریر در آمده است که از جمله مهترین آنها می توان به « تذکرة الدعاة » اشاره نمود. همچنین از نامبرده کتب دیگری نیز به یادگار مانده است که برخی از آنها عبارتند از:
ثروت در سایه سار اسلام[2]
اسلام و مسئله زنان معاصر[3]
بنی اسرائیل در نگاه قرآن[4]
اندیشه اسلامی معاصر و ارتباط آن با استعمار غربی[5]
امام ممتحن: احمد بن حنبل[6]
امام محمد عبده
شیخ الاسلام ابن تیمیه
توفیق الشاوی: سفیر اخوان در اروپا
«توفیق محمد إبراهیم الشاوی » از دوستان نزدیک حسن البناء بود که مدتی را برای اخذ مدرک دکتری به فرانسه مهاجرت کرد. وی بعد از بازگشت در دانشکده حقوق قاهره مشغول به تدریس شد اما در سال 1954م بنا به دلایلی عازم مراکش شد و در دانشگاه «محمد پنجم» به فعالیت خود ادامه داد. گفتنی است که الشاوی در تمام طول این دوران ارتباط تنگاتنگی با تشکیلات اخوان داشت و حتی یکی از دلایل مهاجرت های وی نیز دعوت و تبلیغ برای اخوان المسلمین بود. در این راستا، در خاطرات خود می نویسد: « بورسیه تحصیلی من ابتدا برای آمریکا بود ولی هنگامی برای مشورت در این خصوص نزد حسن البنا رفتم با پیشنهاد او راهی فرانسه شدم و در آنجا مسئولیت کمیته ارتباطات اسلامی تشکیلات اخوان را بر عهده گرفتم ».
الشاوی حتی مدتی را در پارلمان مراکش حضور داشت و بعد از آن به سازمان ملل متحد دعوت شد. وی همچنین مدتی را در دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده عربستان به تدریس پرداخت و توسط ملک فیصل به عنوان عضو شورای عالی دانشگاه ریاض و مشاور حقوقی وزارت نفت عربستان بکار گیری شد. در این برهه از زمان دولت جمال عبدالناصر به دلیل فعالیت های تبلیغی الشاوی در خارج از مصر تابعیت وی را ملغی نمود و لذا عربستان از وی برای صدور تابعیت دعوت بعمل آورد. الشاوی در دوران انور سادات مجددا به مصر بازگشت و در دانشگاه قاهره مشغول به تدریس شد ولی همچنان ارتباط عمیقی با دولت عربستان داشت.
توفیق الشاوی را به جرات می توان از اقتصاددانان برجسته اخوانی به شمار آورد که سالها در حوزه تئوری و عملی اقتصادی فعالیت کرد و از نتایج اقدامات آن می توان به تاسیس دهها بانک اسلامی از جمله بانک اسلامی فیصل اشاره نمود. وی همچنین کتب و مقالات متعددی را به رشته تحریر درآورده است که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
شورا بالاترین مرتبه دموکراسی[7]
فقه شورا و مشاوره[8]
داستان بانک های اسلامی؛ بانک های اسلامی برای توسعه[9]
ایستادگی الازهر در دفاع از ارزشها و مقدسات اسلامی[10]
کمین در بیروت (رمان)[11]
نیم قرن فعالیت اسلامی[12]
و ...
این اندیشمند و عضو عالی رتبه اخوان عاقبت در سال 2009م و در 91 سالگی چشم از جهان فرو بست.
سعید رمضان: مغز متفکر اخوان در غرب
سعید رمضان یکی از مرموزترین رهبران تشکیلات اخوان المسلمین است که مراتب رشد و ترقی را به سرعت پیمود. وی در سال 1940م عضو جماعت اخوان گردید و در سال 1948م با خانم «وفاء حسن البناء» دختر دبیرکل اخوان ازدواج نمود. یک نویسنده غربی در کتاب خود تحت عنوان «دلارهایی برای حمایت از تروریسم» پیرامون شخصیت سعید رمضان می نویسد:
"او در سال 1948م فرماندهی گردان داوطلب اخوان در جنگ با اسرائیل را بر عهده داشت. سپس به دلیل سیاست های خصمانه جمال عبدالناصر علیه اخوان به عربستان سعودی رفت و از آنجا به پاکستان و بعد سوئیس و آلمان مهاجرت نمود. در اروپا با حمایت عربستان به تحصیل در مقطع دکترای الهیات در دانشگاه کلونی آلمان پرداخت و در سال 1961م اقدام به تاسیس یک مرکز اسلامی به نام «جامعه اسلامی آلمان» در شهر مونیخ نمود . وی همچنین با کمک عربستان یک مرکز اسلامی در ژنو سوئیس راه اندازی نمود. اما در سال 1988م که برای شرکت در کنفرانسی به ایران سفر کرده بود مورد غضب مقامات سعودی قرار گرفت و کلیه کمک های سعودی به مرکز اسلامی قطع شد. لذا مرکز دیگری به نام به نام «جمعیت فرهنگ اسلامی» را در همان شهر راه اندازی نمود".
رمضان مدتی سردبیر مجله اسلامی «الشهاب» بود که توسط جماعت اخوان در غزه منتشر می گردید. از این رو، توسط حسن البناء به فلسطین اعزام شد تا شاخه فلسطینی اخوان در غزه را راه اندازی نماید. او با کمک حاج امین الحسینی فرمانده گردان نظامی قدس موفق به تشکیل هسته اولیه اخوان المسلمین در فلسطین شد ولی دو ماه بعد غزه را به مقصد قاهره ترک کرد. وی در سالهای بعد به نمایندگی از جماعت اخوان در بسیاری از کنفرانس های اسلامی در کشورهای مختلف شرکت نمود و با تعداد زیادی از رؤسای جمهور و رهبران کشورهای اسلامی دیدار و گفتکو نمود که از جمله آنها می توان به دیدار با معمر قذافی و برهان الدین ربانی اشاره نمود.
شخصیت سعید رمضان بگونه ای بود که بیشتر دوست داشت در خفا فعالیت کند و عمده نفوذ آن در خارج از مرزهای مصر به ویژه اروپا و آمریکا بود. تا جائیکه برخی او را مغر متفکر و تصمیم گیرنده نهایی فعالیتهای جهانی اخوان در زمان حیات وی می دانند. از این رو با همکاری چند تن از فعالان اخوانی در اروپا همچون « یوسف ندا » ، «علی غالب همت » و «احمد هوبر » اقدام به راه اندازی بانک اسلامی «التقوی» در شهر مونیخ سوئیس نمود. سرویس های اطلاعاتی کشورهای اروپایی به شدت برفعالیت این بانک و مجموعه های تابعه آن در سوئیس، لیختن اشتاین و باهاماس نظارت دارند زیرا معتقدند که درآمدهای ناشی از آن صرف امور تروریستی در سرتاسر دنیا می گردد. در حال حاضر، طارق رمضان برادر سعید رمضان مهمترین عضو هیات مدیره این بانک اسلامی است.
رمضان بعد از آنکه دولت مصر به اتهام اقدام علیه امنیت ملی سه مرتبه حکم حبس ابد برای او صادر کرد، تابعیت مصری خود را از دست داد و تا پایان عمر خود در اروپا زندگی کرد. اگرچه بعد از مرگ جنازه او به مصر منتقل و در آنجا دفن گردید.
مصطفی مشهور: احیاگر تفکرات سید قطب
مصطفی مشهور از دوران نوجوانی به جماعت اخوان المسلمین پیوست و در مجالس وعظ و خطابه حسن البناء شرکت می کرد. پس از مدتی به تشکیلات سری اخوان پیوست و دروه های متعدد نظامی و امنیتی را پشت سر گذاشت تا جائیکه به یکی از موثرترین اعضای عملیاتی اخوان تبدیل شد و در سال 1948م به اتهام شرکت در اقدام تروریستی به سه سال حبس محکوم شد. مشهور در سالهای بعد نیز به کرات روانه زندان شد تا اینکه در سال 1981م بعد از ماجرای ترور انور سادات به کویت و از آنجا آلمان فرار کرد. وی مدت 5 سال در شهر فرانکفورت اقامت داشت و در طول این مدت سازمان جهانی اخوان المسلمین (التنظیم العالمی لجماعة الإخوان المسلمین) را پایه گذاری کرد.
مصطفی مشهور از سال 1996 تا 2002م مرشدکل اخوان بود و اعضای اخوان با او بیعت کردند. معروف است که مصطفی مشهور کسی بود که بعد از عمر تلمسانی دوباره تفکرات سید قطب را جماعت اخوان احیا نمود و افرادی همچون محمد بدیع، ومحمود عزت وخیرت الشاطر ادامه دهندگان راه او محسوب می شوند. اگرچه در دوران رهبری مشهور بر تشکیلات اخوان سیاست دیگری نیز مبنی بر همکاری و ائتلاف با برخی احزاب سیاسی مثل الوفد و العمل پی ریزی شد و اعضای جماعت اخوان برای اولین بار در انتخابات سندیکاهای کارگری و پارلمانی حضور یافته و به مجالس نمایندگی راه یافتند. لذا در این دوره که مصادف با دوره ریاست جمهوری حسنی مبارک بود بر تلاش جهت نزدیک سازی جماعت اخوان به دولت قرار گرفته بود.
وی در مصاحبه ای که در 15 نوامبر 1996 م با روزنامه "المسلمون" انجام داد اذعان نمود که بیشتر علاقه دارد در خفا فعالیت کند و بر تصمیمات تاثیر بگذارد. مصطفی مشهور در این مصاحبه از لزوم بیعت برای عضویت در جماعت اخوان سخن گفته و هدف اخوان را مقابله با انحرافات فکری گروههای تکفیری و فعالیت گروههایی همچون جماعت اسلامی و الجهاد در مصر بیان می کند. وی همچنین ضمن لزوم همراهی دین و سیاست در اسلام ، مسلمانان جهان را دعوت به اتحاد و تشکیل حکومت واحد جهانی و مطالعه آرای سید قطب در این خصوص می نماید.
مصطفی مشهور به رغم اینکه ذاتاً انسانی عملگرا و تشکیلاتی بود، اما در حوزه تئوری پردازی نیز بسیار فعال بود و از او کتاب های متعددی به شرح زیر به یادگار مانده است:
جهاد تنها راه است[13]
سوالاتی در مورد تبلیغ[14]
مباحثی در مورد تبلیغ[15]
مسائل بنیادین در مورد تبلیغ[16]
فقه تبلیغ (2 جلد)[17]
دعوت فردی[18]
بین فرماندهی و سربازی[19]
جماعت اخوان المسلمین[20]
و ...
در نهایت این رهبر اخوان در سال 2002م دار فانی را وداع گفت و در مسجد سیده رابعه العدویه شهر قاهره به خاک سپرده شد و به این ترتیب، ناگفته های زیادی را در مورد تشکیلات سری، سازمان جهانی اخوان و ... با خود به ابدیت برد.
عبدالمعز عبدالستار: اخوانی مصری - قطری
عبدالمعز عبدالستار از بزرگترین خطبای اخوانی است که تقریبا 10 سال بعد از تاسیس جماعت اخوان المسلمین به واسطه محمد البنا برادر موسس جماعت با حسن البناء آشنا شد و به توصیه وی در یکی از مساجد اطراف شهر قاهره به تبلیغ دینی و دعوت به اخوان مشغول گردید. اندکی بعد عبدالستار که هنوز دانشجوی دانشکده حقوق الازهر بود به همراه تنی از چند از اعضای اخوان برای اولین بار به فلسطین مهاجرت کرد تا فعالیت های تبلیغی خود را در شهرهای حیفا و قدس ادامه دهد. اما تبلیغ صرف نمی توانست روحیه ماجراجوی وی را اقناع کند لذا به سمت مناطقی شمالی فلسطین رفت و در گردانهای عزالدین قسام به مبارزه مسلحانه با نیروهای اسرائیلی پرداخت.
اگرچه همزمان فعالیت های تبلیغی خود را پیگیری می کرد و در سال 1946 موفق شد به همراه فردی فلسطینی به نام جمال الحسینی با استفاده از کمک های مردمی دفاتر اخوان المسلمین را در شهرهای حیفا ، اللد ، یافا و طولکرم راه اندازی نماید. همچنین دو گروه اسلامی فلسطینی به نام های « الاعتصام » و « الفضیله » را راضی به ائتلاف و ادغام در جماعت نمود. بعد از فوت حسن البنا و اعلام رهبری حسن الهضیبی برای جماعت اخوان وی همچنان به عنوان یکی از اعضای اصلی دفتر تبلیغی اخوان به فعالیت خود ادامه داد. تا اینکه در سال 1949م به اتهام تبلیغ علیه دولت بازداشت شد و در آنجا بود که با شیخ یوسف القرضاوی آشنا شد. این مسئله به عنوان یکی از نقاط عطف زندگی وی محسوب می شد زیرا بعد از آزادی از زندان در سال 1956م بلافاصله به قطر عزیمت کرد.
شیخ عبدالستار بعد از استقرار در قطر مورد احترام پادشاه قرر گرفت و در وزارت اوقاف مشغول به کار شد و کلیه امکانات رفاهی بعلاوه تابعیت قطری به وی اعطا شد. این مبلغ اخوانی که تا سال 2011م در قید حیات بود بعد از 50 سال اقامت در قطر به یکی از شخصیت های برجسته قطری تبدیل شده بود بگونه ای که مرکز دینی « عبدالستار الشاکوشی » در قطر توسط وی راه اندازی شد و بالغ بر هزاران جلسه سخنرانی با محوریت موضوع جهاد به ویژه جهاد در افغانستان و تعداد 20 کتاب در حوزه علوم اسلامی از وی به یادگار مانده است. از جمله کتاب های شیخ می توان به کتب الجهاد ، نظام حکومتی در اسلام ، العروبه و الاسلام و ... اشاره نمود.
نتیجه گیری
جماعت اخوان المسلمین که بعد از بیداری اسلامی در برخی از کشورهای منطقه قدرت را در اختیار گرفت و اکنون دارای شعبات مختلف در سرتاسر دنیا است، میراث فعالیت حلقه ای از یاران حسن البناء است که در دوران حیات وی و بعد از آن هریک گوشه ای از فعالیت های این تشکیلات را بر عهده داشتند. همانگونه که در سطور فوق بدان اشاره شد این افراد هر یک با توجه به توانمدیهای خود در حوزه های مختلف نظامی امنیتی، سیاسی، تشکیلاتی، تبلیغی، اقتصادی فعال بوده و نقش عظیمی در تبدیل کردن تشکیلات مذهبی تبلیغی اخوان به یک تشکیلات مذهبی - سیاسی گسترده و جهانی ایفا نمودند.
[1] http://www.ikhwanwiki.com/index.php?title=صلاح_شادی
[2] الثروة فی ظلال الاسلام
[3] الاسلام و القضایا المراة المعاصرة
[4] بنو اسرائیل فی میزان القرآن
[5] الفکر الاسلامی المعاصر و علاقته بالاستعمار الغربی
[6] "الإمام الممتحن" أحمد بن حنبل
[7] الشورى أعلى مراتب الدیمقراطیة
[8] فقه الشورى والاستشارة
[9] قصص البنوک الإسلامیة "البنک الإسلامی للتنمیة
[10] صمود الأزهر فی الدفاع عن قیم الإسلام ومقدساته
[11] کمین فی بیروت
[12] نصف قرن من العمل الإسلامی
[13] الجهاد هو السبیل
[14] تساؤلات على طریق الدعوة
[15] مناجاة على الطریق
[16] قضایا أساسیة على طریق الدعوة
[17] من فقه الدعوة 1 - 2
[18] الدعوة الفردیة
[19] بین القیادة و الجندیة
[20] جماعة الإخوان المسلمین
تقریباً در تمام متونی که پیرامون اخوان المسلمین به رشته تحریر در آمده از حسن البناء به عنوان شخصیت محوری و موسس این جماعت یاد شده است حال آنکه با اندکی تعمق و تامل در تاریخچه شکل گیری و تحولات جماعت اخوان می توان به اسامی دیگری دست یافت که دارای تاثیرات گسترده ای در روند رو به رشد این جماعت بوده اند. افرادی همچون احمد السکری ، صلاح شادی ، البهی الخولی ، توفیق الشاوی و ... که از ابتدا در کنار حسن البناء حضور داشته و هر کدام مسئولیت خاصی را در تشکیلات اخوان بر عهده داشتند. لذا نباید این میراث عظیم تشکیلاتی و فکری که در بالغ بر 70 کشور دارای دفاتر فعال است را صرفاً مرهون فعالیت شیخ حسن البنا دانست. از این رو، این نوشتار در تلاش است تا مهمترین یاران تشکیلاتی حسن البنا را که دارای تاثیر شگرفی بر جماعت بوده اند، معرفی نماید.
احمد السکری: رقیب یا رفیق؟
یکی از مهمترین و چالشی ترین چهره های اخوانی در تاریخ این جماعت احمد السکری است که مدتی وکیل حسن البناء بود و بعدها بنا به دلایلی از جماعت فاصله گرفت. برخی از منابع تاریخی روابط میان البناء و السکری را مربوط به فعالیت این دو در انجمن تبلیغی و خیریه «اخوان الحصافیه» می دانند که با ریاست آن را السکری بر عهده داشت و حسن البناء در آن برهه از زمان دستیار وی محسوب می شد. تا اینکه در سال 1928م حسن البناء اقدام به تاسیس جماعت اخوان المسلمین در اسماعیلیه نمود و از السکری دعوت بعمل آورد تا در مجلس شورای اخوان عضویت یافته و سردبیری مجله «اخوان المسلمون» و «النذیر» را بر عهده گیرد. لذا برخی بر این باورند که السکری اولین موسس اخوان به شمار می آید!.
اما این روابط چندان پایدار نماند و شرایط بگونه ای رقم خورد که احمد السکری در سال 1947م ترجیح داد از جماعت اخوان کناره گیری کرده و به حزب «مصر الفتاة» بپیوندد. به اعتقاد بسیاری از اعضای اخوان و از جمله السکری حسن البناء از مسیر اصلی خود انحراف یافته و با تشکیل مجموعه های سرّی و بها دادن بیش از حد به برخی از نزدیکان خود در تلاش برای کسب قدرت و حکومت بوده و از اهداف اولیه خود فاصله گرفته است. در این میان، ماجرای تهمت فساد اخلاقی به «عبدالحکیم عابدین» شوهر خواهر حسن البنا و دفاع وی برای تبرئه عابدین باعث بروز انتقادات شدیدی به عملکرد حسن البناء گردید و باعث خروج افراد زیادی از اعضای جماعت از جمله احمد السکری گردید. لازم به ذکر است که این اخوانی کهنه کار بعد از خروج از جماعت به بیان انحرافات حسن البناء و عبدالحکیم عابدین در روزنامه های «صوت الامه» و «مصر الفتاة» نمود و جو روانی خاصی را علیه اخوان المسلمین ایجاد کرد.
صلاح شادی: فرمانده مرموز
سرلشگر صلاح شادی از فرماندهان ارشد پلیس در دوران جمال عبدالناصر بود که به دلیل داشتن روابط دوستی با برخی اعضای جماعت اخوان به ویژه احمد السکری به این جماعت پیوست و مسئولیت گردانهای ویژه امنیتی اخوان را بر عهده گرفت. ماموریت اصلی این گردانها مقابله با اشغالگری انگلستان در مصر و صهیونیست ها در فلسطین بود و اعضای آن عمدتاً از آموزش های نظامی و امنیتی و کار با اسحله برخوردار بودند. از جمله اقدامات اعضای این تشکیلات سری در جماعت اخوان المسلمین می توان به ترور نقراشی پاشا و انور سادات اشاره نمود.
«علی العشماوی» از افسران عضو گردانهای ویژه و نویسنده کتاب «تاریخ سری جماعت اخوان المسلمین» در رابطه با شخصیت صلاح شادی چنین می گوید: او یکی از رهبران برجسته اخوان در تشکیلات سری جماعت موسوم به گردانها بود که عناصر پلیس را برای انجام اقدامات خرابکارانه سازماندهی می کرد.
پایگاه الکترونیکی «اخوان ویکی» در بخش زندگی نامه صلاح شادی به بیان برخی مبانی فکری و اعتقادی وی پرداخته است. وی در خصوص جهان بینی وی می گوید: "اسلام در بطن خود دارای قدرت است و کسب قدرت سیاسی فی النفسه یک هدف اصلی است. برخورداری از قدرت نظامی برای تحقق امر به معروف و نهی از منکر امری واجب است که کلیه مسلمانان بایستی به آن اهتمام داشته باشند. زیرا خداوند مومن قوی را بیشتر از مومن ضعیف دوست می دارد. از جمله خصایص دعوت اخوان المسلمین در طول سالها فعالیت خود همین توجه به کسب قدرت سیاسی و نظامی بوده است. [1]
البهی الخولی: دست نامرئی اخوان
البهی الخولی اندیشمند و نویسنده مشهور مصری بود که همراه با حسن البناء اقدام به راه اندازی جماعت اخوان المسلمین و عضویت در دفتر ارشاد جماعت نمود. الخولی که در خانواده ای متدین، اهل علم و ثروتمند در استان الغربیه متولد شده بود برای تحصیل به دارالعلوم قاهره نقل مکان کرد و بعد از فراغت از تحصیل در مدارس وابسته به دانشگاه الازهر مشغول به تدریس و تبلیغ دین شد. وی همزمان در وزارت اوقاف نیز مشغول به کار شد و تا عالیترین سطوح مدیریتی در این وزارتخانه پیش رفت. اما علاقه وی به امور علمی و تبلیغی همواره باعث شده بود که فعالیت در قالب تشکیلات اخوان را بر دیگر امور ترجیح دهد.
الخولی به دلیل جایگاه علمی و فرهنگی برجسته ای که در جامعه مصر داشت بعد از کودتای افسران آزاد مورد توجه بسیاری از مقامات دولتی کودتا به ویژه جمال عبدالناصر قرار گرفت، اما جالب اینکه در حادثه معروف به «المنشیه» که به موجب آن جمال عبدالناصر مورد سوء قصد قرار گرفت، وی نیز در شمار متهمان ردیف اول بود و به همراه دیگر اعضای دفتر ارشاد جماعت اخوان به زندان افکنده شد.
یکی از ویژگی های الخولی تبحر و مهارت مثال زدنی آن در تربیت شاگرد بود تا جائیکه برخی از چهره های شاخص اخوانی همچون شیخ یوسف القرضاوی و سعید رمضان که در سطح بین المللی شهرت دارند از شاگردان مستقیم او هستند و سرمایه فکری خود را مدیون وی می دانند. علاوه براین کتب متعددی نیز توسط وی به رشته تحریر در آمده است که از جمله مهترین آنها می توان به « تذکرة الدعاة » اشاره نمود. همچنین از نامبرده کتب دیگری نیز به یادگار مانده است که برخی از آنها عبارتند از:
ثروت در سایه سار اسلام[2]
اسلام و مسئله زنان معاصر[3]
بنی اسرائیل در نگاه قرآن[4]
اندیشه اسلامی معاصر و ارتباط آن با استعمار غربی[5]
امام ممتحن: احمد بن حنبل[6]
امام محمد عبده
شیخ الاسلام ابن تیمیه
توفیق الشاوی: سفیر اخوان در اروپا
«توفیق محمد إبراهیم الشاوی » از دوستان نزدیک حسن البناء بود که مدتی را برای اخذ مدرک دکتری به فرانسه مهاجرت کرد. وی بعد از بازگشت در دانشکده حقوق قاهره مشغول به تدریس شد اما در سال 1954م بنا به دلایلی عازم مراکش شد و در دانشگاه «محمد پنجم» به فعالیت خود ادامه داد. گفتنی است که الشاوی در تمام طول این دوران ارتباط تنگاتنگی با تشکیلات اخوان داشت و حتی یکی از دلایل مهاجرت های وی نیز دعوت و تبلیغ برای اخوان المسلمین بود. در این راستا، در خاطرات خود می نویسد: « بورسیه تحصیلی من ابتدا برای آمریکا بود ولی هنگامی برای مشورت در این خصوص نزد حسن البنا رفتم با پیشنهاد او راهی فرانسه شدم و در آنجا مسئولیت کمیته ارتباطات اسلامی تشکیلات اخوان را بر عهده گرفتم ».
الشاوی حتی مدتی را در پارلمان مراکش حضور داشت و بعد از آن به سازمان ملل متحد دعوت شد. وی همچنین مدتی را در دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده عربستان به تدریس پرداخت و توسط ملک فیصل به عنوان عضو شورای عالی دانشگاه ریاض و مشاور حقوقی وزارت نفت عربستان بکار گیری شد. در این برهه از زمان دولت جمال عبدالناصر به دلیل فعالیت های تبلیغی الشاوی در خارج از مصر تابعیت وی را ملغی نمود و لذا عربستان از وی برای صدور تابعیت دعوت بعمل آورد. الشاوی در دوران انور سادات مجددا به مصر بازگشت و در دانشگاه قاهره مشغول به تدریس شد ولی همچنان ارتباط عمیقی با دولت عربستان داشت.
توفیق الشاوی را به جرات می توان از اقتصاددانان برجسته اخوانی به شمار آورد که سالها در حوزه تئوری و عملی اقتصادی فعالیت کرد و از نتایج اقدامات آن می توان به تاسیس دهها بانک اسلامی از جمله بانک اسلامی فیصل اشاره نمود. وی همچنین کتب و مقالات متعددی را به رشته تحریر درآورده است که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
شورا بالاترین مرتبه دموکراسی[7]
فقه شورا و مشاوره[8]
داستان بانک های اسلامی؛ بانک های اسلامی برای توسعه[9]
ایستادگی الازهر در دفاع از ارزشها و مقدسات اسلامی[10]
کمین در بیروت (رمان)[11]
نیم قرن فعالیت اسلامی[12]
و ...
این اندیشمند و عضو عالی رتبه اخوان عاقبت در سال 2009م و در 91 سالگی چشم از جهان فرو بست.
سعید رمضان: مغز متفکر اخوان در غرب
سعید رمضان یکی از مرموزترین رهبران تشکیلات اخوان المسلمین است که مراتب رشد و ترقی را به سرعت پیمود. وی در سال 1940م عضو جماعت اخوان گردید و در سال 1948م با خانم «وفاء حسن البناء» دختر دبیرکل اخوان ازدواج نمود. یک نویسنده غربی در کتاب خود تحت عنوان «دلارهایی برای حمایت از تروریسم» پیرامون شخصیت سعید رمضان می نویسد:
"او در سال 1948م فرماندهی گردان داوطلب اخوان در جنگ با اسرائیل را بر عهده داشت. سپس به دلیل سیاست های خصمانه جمال عبدالناصر علیه اخوان به عربستان سعودی رفت و از آنجا به پاکستان و بعد سوئیس و آلمان مهاجرت نمود. در اروپا با حمایت عربستان به تحصیل در مقطع دکترای الهیات در دانشگاه کلونی آلمان پرداخت و در سال 1961م اقدام به تاسیس یک مرکز اسلامی به نام «جامعه اسلامی آلمان» در شهر مونیخ نمود . وی همچنین با کمک عربستان یک مرکز اسلامی در ژنو سوئیس راه اندازی نمود. اما در سال 1988م که برای شرکت در کنفرانسی به ایران سفر کرده بود مورد غضب مقامات سعودی قرار گرفت و کلیه کمک های سعودی به مرکز اسلامی قطع شد. لذا مرکز دیگری به نام به نام «جمعیت فرهنگ اسلامی» را در همان شهر راه اندازی نمود".
رمضان مدتی سردبیر مجله اسلامی «الشهاب» بود که توسط جماعت اخوان در غزه منتشر می گردید. از این رو، توسط حسن البناء به فلسطین اعزام شد تا شاخه فلسطینی اخوان در غزه را راه اندازی نماید. او با کمک حاج امین الحسینی فرمانده گردان نظامی قدس موفق به تشکیل هسته اولیه اخوان المسلمین در فلسطین شد ولی دو ماه بعد غزه را به مقصد قاهره ترک کرد. وی در سالهای بعد به نمایندگی از جماعت اخوان در بسیاری از کنفرانس های اسلامی در کشورهای مختلف شرکت نمود و با تعداد زیادی از رؤسای جمهور و رهبران کشورهای اسلامی دیدار و گفتکو نمود که از جمله آنها می توان به دیدار با معمر قذافی و برهان الدین ربانی اشاره نمود.
شخصیت سعید رمضان بگونه ای بود که بیشتر دوست داشت در خفا فعالیت کند و عمده نفوذ آن در خارج از مرزهای مصر به ویژه اروپا و آمریکا بود. تا جائیکه برخی او را مغر متفکر و تصمیم گیرنده نهایی فعالیتهای جهانی اخوان در زمان حیات وی می دانند. از این رو با همکاری چند تن از فعالان اخوانی در اروپا همچون « یوسف ندا » ، «علی غالب همت » و «احمد هوبر » اقدام به راه اندازی بانک اسلامی «التقوی» در شهر مونیخ سوئیس نمود. سرویس های اطلاعاتی کشورهای اروپایی به شدت برفعالیت این بانک و مجموعه های تابعه آن در سوئیس، لیختن اشتاین و باهاماس نظارت دارند زیرا معتقدند که درآمدهای ناشی از آن صرف امور تروریستی در سرتاسر دنیا می گردد. در حال حاضر، طارق رمضان برادر سعید رمضان مهمترین عضو هیات مدیره این بانک اسلامی است.
رمضان بعد از آنکه دولت مصر به اتهام اقدام علیه امنیت ملی سه مرتبه حکم حبس ابد برای او صادر کرد، تابعیت مصری خود را از دست داد و تا پایان عمر خود در اروپا زندگی کرد. اگرچه بعد از مرگ جنازه او به مصر منتقل و در آنجا دفن گردید.
مصطفی مشهور: احیاگر تفکرات سید قطب
مصطفی مشهور از دوران نوجوانی به جماعت اخوان المسلمین پیوست و در مجالس وعظ و خطابه حسن البناء شرکت می کرد. پس از مدتی به تشکیلات سری اخوان پیوست و دروه های متعدد نظامی و امنیتی را پشت سر گذاشت تا جائیکه به یکی از موثرترین اعضای عملیاتی اخوان تبدیل شد و در سال 1948م به اتهام شرکت در اقدام تروریستی به سه سال حبس محکوم شد. مشهور در سالهای بعد نیز به کرات روانه زندان شد تا اینکه در سال 1981م بعد از ماجرای ترور انور سادات به کویت و از آنجا آلمان فرار کرد. وی مدت 5 سال در شهر فرانکفورت اقامت داشت و در طول این مدت سازمان جهانی اخوان المسلمین (التنظیم العالمی لجماعة الإخوان المسلمین) را پایه گذاری کرد.
مصطفی مشهور از سال 1996 تا 2002م مرشدکل اخوان بود و اعضای اخوان با او بیعت کردند. معروف است که مصطفی مشهور کسی بود که بعد از عمر تلمسانی دوباره تفکرات سید قطب را جماعت اخوان احیا نمود و افرادی همچون محمد بدیع، ومحمود عزت وخیرت الشاطر ادامه دهندگان راه او محسوب می شوند. اگرچه در دوران رهبری مشهور بر تشکیلات اخوان سیاست دیگری نیز مبنی بر همکاری و ائتلاف با برخی احزاب سیاسی مثل الوفد و العمل پی ریزی شد و اعضای جماعت اخوان برای اولین بار در انتخابات سندیکاهای کارگری و پارلمانی حضور یافته و به مجالس نمایندگی راه یافتند. لذا در این دوره که مصادف با دوره ریاست جمهوری حسنی مبارک بود بر تلاش جهت نزدیک سازی جماعت اخوان به دولت قرار گرفته بود.
وی در مصاحبه ای که در 15 نوامبر 1996 م با روزنامه "المسلمون" انجام داد اذعان نمود که بیشتر علاقه دارد در خفا فعالیت کند و بر تصمیمات تاثیر بگذارد. مصطفی مشهور در این مصاحبه از لزوم بیعت برای عضویت در جماعت اخوان سخن گفته و هدف اخوان را مقابله با انحرافات فکری گروههای تکفیری و فعالیت گروههایی همچون جماعت اسلامی و الجهاد در مصر بیان می کند. وی همچنین ضمن لزوم همراهی دین و سیاست در اسلام ، مسلمانان جهان را دعوت به اتحاد و تشکیل حکومت واحد جهانی و مطالعه آرای سید قطب در این خصوص می نماید.
مصطفی مشهور به رغم اینکه ذاتاً انسانی عملگرا و تشکیلاتی بود، اما در حوزه تئوری پردازی نیز بسیار فعال بود و از او کتاب های متعددی به شرح زیر به یادگار مانده است:
جهاد تنها راه است[13]
سوالاتی در مورد تبلیغ[14]
مباحثی در مورد تبلیغ[15]
مسائل بنیادین در مورد تبلیغ[16]
فقه تبلیغ (2 جلد)[17]
دعوت فردی[18]
بین فرماندهی و سربازی[19]
جماعت اخوان المسلمین[20]
و ...
در نهایت این رهبر اخوان در سال 2002م دار فانی را وداع گفت و در مسجد سیده رابعه العدویه شهر قاهره به خاک سپرده شد و به این ترتیب، ناگفته های زیادی را در مورد تشکیلات سری، سازمان جهانی اخوان و ... با خود به ابدیت برد.
عبدالمعز عبدالستار: اخوانی مصری - قطری
عبدالمعز عبدالستار از بزرگترین خطبای اخوانی است که تقریبا 10 سال بعد از تاسیس جماعت اخوان المسلمین به واسطه محمد البنا برادر موسس جماعت با حسن البناء آشنا شد و به توصیه وی در یکی از مساجد اطراف شهر قاهره به تبلیغ دینی و دعوت به اخوان مشغول گردید. اندکی بعد عبدالستار که هنوز دانشجوی دانشکده حقوق الازهر بود به همراه تنی از چند از اعضای اخوان برای اولین بار به فلسطین مهاجرت کرد تا فعالیت های تبلیغی خود را در شهرهای حیفا و قدس ادامه دهد. اما تبلیغ صرف نمی توانست روحیه ماجراجوی وی را اقناع کند لذا به سمت مناطقی شمالی فلسطین رفت و در گردانهای عزالدین قسام به مبارزه مسلحانه با نیروهای اسرائیلی پرداخت.
اگرچه همزمان فعالیت های تبلیغی خود را پیگیری می کرد و در سال 1946 موفق شد به همراه فردی فلسطینی به نام جمال الحسینی با استفاده از کمک های مردمی دفاتر اخوان المسلمین را در شهرهای حیفا ، اللد ، یافا و طولکرم راه اندازی نماید. همچنین دو گروه اسلامی فلسطینی به نام های « الاعتصام » و « الفضیله » را راضی به ائتلاف و ادغام در جماعت نمود. بعد از فوت حسن البنا و اعلام رهبری حسن الهضیبی برای جماعت اخوان وی همچنان به عنوان یکی از اعضای اصلی دفتر تبلیغی اخوان به فعالیت خود ادامه داد. تا اینکه در سال 1949م به اتهام تبلیغ علیه دولت بازداشت شد و در آنجا بود که با شیخ یوسف القرضاوی آشنا شد. این مسئله به عنوان یکی از نقاط عطف زندگی وی محسوب می شد زیرا بعد از آزادی از زندان در سال 1956م بلافاصله به قطر عزیمت کرد.
شیخ عبدالستار بعد از استقرار در قطر مورد احترام پادشاه قرر گرفت و در وزارت اوقاف مشغول به کار شد و کلیه امکانات رفاهی بعلاوه تابعیت قطری به وی اعطا شد. این مبلغ اخوانی که تا سال 2011م در قید حیات بود بعد از 50 سال اقامت در قطر به یکی از شخصیت های برجسته قطری تبدیل شده بود بگونه ای که مرکز دینی « عبدالستار الشاکوشی » در قطر توسط وی راه اندازی شد و بالغ بر هزاران جلسه سخنرانی با محوریت موضوع جهاد به ویژه جهاد در افغانستان و تعداد 20 کتاب در حوزه علوم اسلامی از وی به یادگار مانده است. از جمله کتاب های شیخ می توان به کتب الجهاد ، نظام حکومتی در اسلام ، العروبه و الاسلام و ... اشاره نمود.
نتیجه گیری
جماعت اخوان المسلمین که بعد از بیداری اسلامی در برخی از کشورهای منطقه قدرت را در اختیار گرفت و اکنون دارای شعبات مختلف در سرتاسر دنیا است، میراث فعالیت حلقه ای از یاران حسن البناء است که در دوران حیات وی و بعد از آن هریک گوشه ای از فعالیت های این تشکیلات را بر عهده داشتند. همانگونه که در سطور فوق بدان اشاره شد این افراد هر یک با توجه به توانمدیهای خود در حوزه های مختلف نظامی امنیتی، سیاسی، تشکیلاتی، تبلیغی، اقتصادی فعال بوده و نقش عظیمی در تبدیل کردن تشکیلات مذهبی تبلیغی اخوان به یک تشکیلات مذهبی - سیاسی گسترده و جهانی ایفا نمودند.
[1] http://www.ikhwanwiki.com/index.php?title=صلاح_شادی
[2] الثروة فی ظلال الاسلام
[3] الاسلام و القضایا المراة المعاصرة
[4] بنو اسرائیل فی میزان القرآن
[5] الفکر الاسلامی المعاصر و علاقته بالاستعمار الغربی
[6] "الإمام الممتحن" أحمد بن حنبل
[7] الشورى أعلى مراتب الدیمقراطیة
[8] فقه الشورى والاستشارة
[9] قصص البنوک الإسلامیة "البنک الإسلامی للتنمیة
[10] صمود الأزهر فی الدفاع عن قیم الإسلام ومقدساته
[11] کمین فی بیروت
[12] نصف قرن من العمل الإسلامی
[13] الجهاد هو السبیل
[14] تساؤلات على طریق الدعوة
[15] مناجاة على الطریق
[16] قضایا أساسیة على طریق الدعوة
[17] من فقه الدعوة 1 - 2
[18] الدعوة الفردیة
[19] بین القیادة و الجندیة
[20] جماعة الإخوان المسلمین
مرجع : دیدبان
کد مطلب : ۵۳۴۱۶۷
منتخب
۳۰ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۸ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۵ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
