مصر در آستانه قیامی دیگر

روز دوشنبه، همزمان با سالروز آزادسازی صحرای سینای مصر، مردم این کشور در شهرهای مختلف از جمله قاهره، در اعتراض به واگذاری 2 جزیره مصری به عربستان، علیه حکومت ژنرال عبدالفتاح سیسی تظاهرات کردند. این شروع دور جدیدی از اعتراضات از زمان کودتای نظامی 3 جولای 2013 است، لیکن هنوز به لحاظ شمار شرکت‌کنندگان و نوع شعارها و میزان پلاکاردها و بنرهای اعتراضی، قابل مقایسه با تظاهرات طرفداران اخوان‌المسلمین در روزهای بعد از انجام کودتا نیست. تفاوت اصلی دور جدید اعتراضات خیابانی علیه حکومت با تظاهرات ضد کودتا در این است که در آن مقطع اعتراضات محدود به محلات مذهبی اسلامگرای طرفدار محمد مرسی و اخوان‌المسلمین بود؛ بر عکس در تظاهرات این روزهای اخیر، اقشار مختلف جامعه مصر حضور داشتند، حتی گروه‌هایی که خود در ابتدا طرفدار کودتا بودند و آگاهانه یا ناآگاهانه، راه را برای حاکم شدن نظامیان هموار کردند. این یک مواجهه واقعی میان مردم مصر و رهبران پساکودتا است، مواجهه‌ای که ظرف این 3 سال، دولت مصر سعی داشت به هر طریق و با هر ابزاری جلوی آن را بگیرد. حکومت فعلی برای ایجاد یک مشروعیت پایدار در 3 سال گذشته، شکست خورده است. حتی بسیاری از رسانه‌های غربی، به‌رغم مصلحت‌سنجی‌های رهبران‌شان برای سکوت در برابر کودتای نظامی در مصر، هیچ‌گاه در توصیف عبدالفتاح سیسی به عنوان «رهبر کودتا» درنگ نکرده‌اند. کشته شدن یک دانشجوی ایتالیایی در مصر توسط نیروهای امنیتی مصر در ماه ژانویه، به میزان انتقادات و حملات رسانه‌های غربی علیه او افزود و مشروعیت و اعتبار او را در این کشورها با چالش بیشتر مواجه کرد. تردیدی نیست که رهبری مصر پس از کودتای جولای 2013 که یک حکومت قانونی را (با همه معایب و اشتباهات آن) از طریق کودتا سرنگون کرده بود، در این 3 سال نتوانسته است یک مشروعیت نوین برای خود ایجاد کند. از همین رو، تنها ابزار موجود در دست سیسی برای حفظ موجودیت حکومت خود، ابزار سلطه و سرکوب و کاشتن تخم وحشت در ذهن و دل مردم است. حکومتی که در یک روز برای 149 نفر از طرفداران رئیس‌جمهور برکنار شده حکم اعدام صادر می‌کند، تظاهراتی مانند روزهای جمعه و دوشنبه اهمیت خود را نشان می‌دهد. شرکت‌کنندگان در این اعتراضات‌ها، هم توسط احزاب و گروه‌های اسلامی و هم سکولار به میدان فراخوانده شدند تا به توافق ویژه میان سیسی و سلمان بن عبدالعزیز برای انتقال مالکیت 2 جزیره تیران و صنافیر به عربستان، خشم و اعتراض خود را ابراز کنند. جزایری کوچک ولی با اهمیت و استراتژیک که در مدخل جنوبی خلیج عقبه دریای سرخ قرار دارد. ولی حکومت، روز گذشته در آستانه تظاهرات سراسری، دستگیری‌های گسترده را آغاز کرد. همزمان نیروهای امنیتی و ارتش مصر نیز با هدف مقابله با هرگونه حادثه‌ای در تمام خیابان‌ها و میدان‌های اصلی این کشور از جمله میدان التحریر مستقر شده‌اند. سخنگوی نیروهای مسلح مصر در بیانیه‌ای اعلام کرد نیروهای مصری در تامین امنیت در میدان‌های بزرگ برای برگزاری مراسم روز آزادسازی سینا شرکت می‌کنند و گشت‌های امنیتی ثابت و متحرکی نیز در استان‌های مختلف انجام خواهد شد. استدلال حکومت این است که جزایر عنوان شده در اصل متعلق به عربستان بودند و 2 کشور در 1950 توافق کردند به دلیل اینکه عربستان نیروی دریایی نداشت، دولت مصر اداره جزایر را در دست بگیرد و از آن در برابر تهدید اسرائیل محافظت کند (در آن زمان هم عربستان و هم مصر موضع ضداسرائیلی شدیدی داشتند). به‌رغم ارائه این توجیه از سوی دولت، واضح است که اکثریت مردم مصر به این توافق به چشم بخشی از یک توافق بزرگ‌تر می‌نگرند که طبق آن قرار است سعودی‌ها کمک‌های مالی خود را همچنان به حلقه فاسد نخبگان حاکم ادامه دهند، حلقه‌ای که در اداره امور جاریه مصر ناتوان مانده است. وخامت اوضاع در مصر بعد از 3 جولای 2013، با نزول در شاخص‌های اقتصادی و مالی و همچنین امنیت، استمرار داشته است. وضع آزادی‌ها و حقوق شهروندی به مانند جایگاه منطقه‌ای مصر، افول بی‌سابقه‌ای را تجربه می‌کند. مصر که زمانی با عربستان رقابت شانه به شانه‌ در ادعای رهبری جهان عرب داشت، اکنون به دنباله‌رو ریاض تبدیل شده است. در برهه یک سال و نیم بعد از وقوع کودتا، سیل عظیم کمک‌های مالی کشورهای عرب خلیج‌فارس و کارزار تبلیغات ضداخوانی، بخشی از ضعف‌ها و ناکارآمدی‌ها در اداره مملکت را پوشش می‌داد و کم‌کم نخبگان سیاسی- اقتصادی- نظامی دوره مبارک که با انقلاب موقتا به حاشیه رفته بودند، دوباره به متن حکومت بازگشتند. اما حمایت کشورهای خلیج‌فارس در سال گذشته افت چشمگیری پیدا کرد و جامعه مصر دوباره فشارهای اقتصادی و مالی را بر دوش خود احساس کرد. می‌توان گفت عامل اصلی صعود نظامیان به رأس قدرت، یا دست‌کم عدم مقاومت بخش بزرگی از جامعه مصر در برابر انتخاب یک ژنرال به عنوان رئیس‌جمهور، انتظار از ارتش برای حفظ ثبات و امنیت بود. اما اوضاع امنیتی مصر هم چندان اوضاع مطلوبی نیست. صحرای سینا به صحنه جنگ و مرگ روزانه اعضای ارتش و نیروهای امنیتی تبدیل شده است. سینا اکنون عرصه‌ای برای جولان گروه‌های تروریستی شده است. از سوی دیگر دایره کاربرد بازداشت‌های خودسرانه بدون احکام قضایی، سرکوب و شکنجه چنان گسترش یافته است که اکنون حتی طرفداران پیشین کودتا و حتی اتباع خارجی را هم در برمی‌گیرد.