جـاهلیت مدرن

مقدّمه
عبارت «جاهلیّت»، خواننده را بلافاصله هزار و چهار سال به عقب می‌کشد. به عصری و در میان نسلی که به دلیل دارا بودن پاره‌ای از صفات و اقدام به برخی اعمال در نزد اهل فرهنگ و تمدّن «جاهل» شناخته شده‌اند.

«جاهل»، گاه مترادف با «بی‌خبر»، «بدوی»، «فاقد فرهنگ و ادب» و آنکه مبتلای تعصّب، پستی طبع و قتل و غارت شناخته شده است و در خود مفهومی از «مذمّت» و سرزنش را پوشیده دارد.

نویسندگان کتب آموزشی، مورّخان و عالمان علوم اجتماعی، گذار از پاره‌ای از صفات یاد شده و دوری گزیدن از برخی اعمال مذموم، همچون «زنده به گور کردن دختران» را فصل ممیّز دو عصر یا دو دوره معرفی می‌کنند. عصری که در سرلوحه خود عنوان «عصر جاهلی» را داشت و عصر بعد از آن، که هماره با صفاتی چون علم، ادب، خویشتن‌داری نفس و دوری از آلودگی‌ها و رذایل، از ما قبل خود بازشناخته می‌شود.

در روزگاری که اعراب و مسلمانان به تازگی «عصر جاهلی» را پشت سر گذاشته بودند، بزرگمردی همچون پیامبر اکرم(ص) فرمودند:

«من بین دو جاهلیّت مبعوث شدم که دومین آن مخرّب‌تر از اوّلی است.»

امام المتّقین، علیّ بن ابی طالب، در اثر نفیس نهج البلاغه نیز در توصیف عصر پیش از بعثت نبیّ مکرّم اسلام(ص) فرمود:

«بَعَثَهُ وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِي حَيْرَةٍ وَ حَاطِبُونَ فِي فِتْنَةٍ قَدِ اسْتَهْوَتْهُمُ الْأَهْوَاءُ وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْكِبْرِيَاءُ وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجَاهِلِيَّةُ الْجَهْلَاءُ حَيَارَى فِي زَلْزَالٍ مِنَ الْأَمْرِ وَ بَلَاءٍ مِنَ الْجَهْلِ فَبَالَغَ ص فِي النَّصِيحَةِ وَ مَضَى عَلَى الطَّرِيقَةِ وَ دَعَا إِلَى الْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَه»

جای آن دارد که سؤال شود: به راستی بشر، عصر جاهلی را پشت سر گذارده و به تمامی صفاتی را واجد و متصف شده که می‌توان از آن، چنان‌که ادّعا می‌شود، به عنوان عصر علم، دانش و معرفت و خویشتن‌داری یاد کرد؟

امروزه ابتلای ساکنان عصر جاهلی به اعمالی چون، قتل و غارت، شرب خمر، تعصّب مذموم، زنده به گور کردن دختران، پرستش اصنام و تبرّج و خودآرایی، را متصف به صفت جاهلیّت می‌شناسند و در مقابل، به بشر عصر مدرن مدال افتخار پیشرفت و گریز از اعمال و اوصاف عصر جاهلی اهدا می‌کنند؛ امّا به راستی در جهان پیرامون ما، می‌توان مستنداتی حقیقی را بر شمرد و بشر معاصر را از اتّهام جاهلیّت وا رهاند؟

پیامبر نور و رحمت(ص) از آغازین روزهای بعثت، مسلمانان را از تجربه دوباره جاهلیّت ثانوی با خبر ساخته و یادآور شدند که آن جاهلیّت به مراتب از جاهلیّت نخست و اوّلی سخت‌تر و مخرّب‌تر خواهد بود. پس از ایشان نیز، مردانی مرد از خاندان عترت و طهارت، مسلمانان را یادآور «جاهلیّت ثانوی» شده و درباره‌اش سخن گفتند؛ چنان‌که امام صادق(ع) در تفسیر قول خدای متعال که فرمود: «وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏» فرمودند: «جاهلیّت دیگری وجود خواهد داشت.»

مبلّغان و مروّجان فرهنگ و تمدّن عصر مدرن و قوام دهندگان مدنیّت تکنولوژیک غربی، در حالی خود و بشر عصر جدید را مبرّا از هر گونه جاهلیّت و اوصاف عصر جاهلی معرفی می‌کنند که بشر، در ازدحام قتل و غارت، جنگ و خونریزی، فساد و تباهی کمر خم کرده است.

قرن بیستم، به عنوان شاخص‌ترین قرن پس از شکل‌گیری فرهنگ و تمدّن غربی، در حالی سپری شد که آمار مجموع جرائم و جنایات رفته بر رنج‌دیدگان و درماندگان شرق و غرب عالم، از مجموع جرائم و جنایات تاریخ چند هزار ساله زندگی انسان بر زمین بیشتر و سنگین‌تر است.

ـ این قرن در حالی سپری شد که جنگ‌های فرامنطقه‌ای حادث شده، بیش از یکصد میلیون کشته روی دست بشر گذاشت.

در حالی که گمان می‌رفت پس از جنگ جهانی دوم و تأسیس سازمان‌های جهانی، بشر روی آرامش و امنیّت و صلح را تجربه خواهد کرد، یکصد و پنجاه جنگ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، از کشته‌ها پشته ساخت و بیش از بیست و سه میلیون نفر را به خاک و خون کشید. به جز این، خودکامگان و حاکمان ستمگر در هر سال بیش از 900 میلیارد تا یک تریلیون دلار صرف آتش‌افروزی خود کردند؛ چنان‌که حسب آمار جهانی، در سال‌های جاری، در هر دقیقه از جیب محرومان و مستضعفان، دو میلیون دلار هزینه شده است و هیچ کس هم اعتراف نکرده که هزینه تنها یک فروند موشک اسپارو مساوی با هزینه غذای یک هزار نفر در یک مدرسه بزرگ شبانه‌روزی طیّ مدّت پنجاه سال است. به همان سان که هیچ کس به گرسنگی یک میلیارد نفر از ساکنان زمین در سال 2009 م. توجّه نشان نداد.

در کدامین سال از میان همه ‌سال‌های رفته بر بشر عصر جاهلی، این همه قتل و غارت بر انسان‌ها روا داشته شد و چگونه می‌توان عصر مدرن را عصر دانش و معرفت و آگاهی نامید و انگشت اشاره به سوی عصر جاهلی دراز کرد؟

باید پرسید: کدامین پژوهشگر غربی یا مسلمان شرقی تعداد دختران زنده به گور شده عصر جاهلی را احصاء کرده است؟ در تمامی آن سال‌ها چه تعداد دختر به دست پدرانشان کشته یا زنده به گور شدند؟ آیا این تعداد با آمار جهانی پنجاه میلیون زنده به گور کردن سالانه دختران و پسران از طریق «سقط جنین» در قرن بیستم میلادی برابری می‌کند؟ در حالی که «انگلستان»، «فرانسه»، «روسیه» و «آمریکا» به ترتیب حائز بالاترین رتبه در سقط جنین سالانه شناسایی شده‌اند.

این اعداد را در کنار آمار یکصد تا سیصد هزار کودک بگذارید که سالانه قربانی روسپیگری کودکان در ایالات متّحده آمریکا می‌شوند.

چنان‌که پیامبر رحمت(ص) پیش‌بینی فرموده بودند، بشر به تجربه جاهلیّت ثانوی رسید. همان که از آن به عنوان جاهلیّت مدرن یاد کرده‌ام.

این اثر، مجموعه‌ای است که همه سعی خود را مصروف نشان دادن بازگشت جاهلیّت ثانوی در عصری و در میان تمدّنی می‌کند که خود را وارسته از جهل معرفی کرده و به خود مدال افتخار اهدا می‌کند.

به قول شاعر، چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید.

کلام خود را با توصیف جاهلیّت ثانوی از زبان مولای متّقیان علیّ بن ابی طالب(ع) ختم می‌کنم. ایشان فرمودند:
«رَايَةُ ضَلَالٍ قَدْ قَامَتْ عَلَى قُطْبِهَا وَ تَفَرَّقَتْ بِشُعَبِهَا تَكِيلُكُمْ بِصَاعِهَا وَ تَخْبِطُكُمْ بِبَاعِهَا قَائِدُهَا خَارِجٌ مِنَ الْمِلَّةِ قَائِمٌ عَلَى الضِّلَّةِ [الضَّلَّةِ] فَلَا يَبْقَى يَوْمَئِذٍ مِنْكُمْ إِلَّا ثُفَالَةٌ كَثُفَالَةِ الْقِدْرِ أَوْ نُفَاضَةٌ كَنُفَاضَةِ الْعِكْمِ‏ تَعْرُكُكُمْ عَرْكَ الْأَدِيمِ‏ وَ تَدُوسُكُمْ دَوْسَ الْحَصِيدِ وَ تَسْتَخْلِصُ الْمُؤْمِنَ مِنْ بَيْنِكُمُ اسْتِخْلَاصَ الطَّيْرِ الْحَبَّةَ الْبَطِينَةَ مِنْ بَيْنِ هَزِيلِ الْحَبِ‏ أَيْنَ تَذْهَبُ بِكُمُ الْمَذَاهِبُ‏ وَ تَتِيهُ بِكُمُ الْغَيَاهِبُ‏ وَ تَخْدَعُكُمُ الْكَوَاذِبُ‏ وَ مِنْ أَيْنَ تُؤْتَوْنَ‏ وَ أَنَّى تُؤْفَكُونَ‏ فَ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ‏ وَ لِكُلِّ غَيْبَةٍ إِيَابٌ‏ فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِيِّكُمْ‏ وَ أَحْضِرُوهُ قُلُوبَكُمْ‏ وَ اسْتَيْقِظُوا إِنْ هَتَفَ بِكُمْ‏- وَ لْيَصْدُقْ رَائِدٌإ أَهْلَهُ‏ وَ لْيَجْمَعْ شَمْلَهُ‏ وَ لْيُحْضِرْ ذِهْنَهُ‏ فَلَقَدْ فَلَقَ لَكُمُ الْأَمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَةِ وَ قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَه فَعِنْدَ ذَلِكَ أَخَذَ الْبَاطِلُ مَآخِذَهُ‏ وَ رَكِبَ الْجَهْلُ مَرَاكِبَهُ‏ وَ عَظُمَتِ الطَّاغِيَةُ وَ قَلَّتِ الدَّاعِيَةُ وَ صَالَ الدَّهْرُ صِيَالَ السَّبُعِ الْعَقُورِ وَ هَدَرَ فَنِيقُ‏ الْبَاطِلِ بَعْدَ كُظُومٍ‏ وَ تَوَاخَى النَّاسُ عَلَى الْفُجُورِ وَ تَهَاجَرُوا عَلَى الدِّينِ‏ وَ تَحَابُّوا عَلَى الْكَذِبِ‏ وَ تَبَاغَضُوا عَلَى الصِّدْق‏ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ كَانَ الْوَلَدُ غَيْظاً وَ الْمَطَرُ قَيْظاً وَ تَفِيضُ اللِّئَامُ فَيْضاً وَ تَغِيضُ الْكِرَامُ غَيْضاً وَ كَانَ أَهْلُ ذَلِكَ الزَّمَانِ ذِئَاباً وَ سَلَاطِينُهُ سِبَاعاً وَ أَوْسَاطُهُ أُكَّالًا [أَكَالًا] وَ فُقَرَاؤُهُ أَمْوَاتاً وَ غَارَ الصِّدْقُ‏ وَ فَاضَ الْكَذِبُ‏ وَ اسْتُعْمِلَتِ الْمَوَدَّةُ بِاللِّسَانِ‏ وَ تَشَاجَرَ النَّاسُ بِالْقُلُوبِ‏ وَ صَارَ الْفُسُوقُ نَسَباً وَ الْعَفَافُ عَجَباً وَ لُبِسَ‏ الْإِسْلَامُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلُوبا»
والسّلام

اسماعیل شفیعی سروستانی