مبانی قرآنی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)

اندیشه در لغت به معنای فکر، تأمل و تفکر است و اندیشه سیاسی مجموعه‌ای از آرا و عقایدی است که به شیوه‌ای عقلانی، منطقی و مستدل درباره چگونگی سازمان دادن زندگی سیاسی مطرح می‌گردد که می‌تواند توصیفی یا تبیینی باشد. اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) جزئی از اندیشه کلان ایشان و متأثر از ابعاد مختلف اندیشه‌های رهبر نظامی مبتنی بر اندیشه‌های اسلامی بود. بدیهی است که اندیشه سیاسی ایشان تمام مفاهیمی که در حوزه حکومت و جامعه کاربرد دارد را دربر می‌گیرد. امام خمینی متفکری بود که بر حوزه‌های مختلف علمی اشراف داشت و همین ویژگی‌ها از وی شخصیتی یگانه ساخته بود که جلوه آن آثار متعددی در حوزه عرفان، فقه، فلسفه، کلام و سیاست و...است.

اندیشه سیاسی امام‌خمینی منطقی پایدار بر پایه‌های کلام وحی است که تحلیل و ترسیم همه اجزا و مؤلفه‌های آن مبتنی بر علم فقه و اصول فقه است. در چنین نگاهی، فقهی مبتنی بر وحی (کتاب و سنت) به عنوان منطقی حاکم به چشم می‌خورد که در انتساب هر اندیشه‌ای به دین و شریعت ناگزیر از اعمال آن می‌باشیم. ولایت فقیه و تبیین جدید و قرائت نو از آن توسط امام در حقیقت پاسخی است به نیاز زمان در چارچوب مسائل سیاسی روز و تبیین مفاهیم زیربنایی انقلاب اسلامی. می‌توان به طور کلی محور اندیشه و کردار امام‌خمینی(ره) را در جهانی شدن اسلام و دین پیامبر اکرم(ص) دانست و در این راستا استراتژی همزیستی مسالمت‌آمیز و حسن همجواری مسالمت‌آمیز با کشورها، همیشه مدنظر امام‌خمینی(ره) بوده است.

«مبانی قرآنی اندیشه‌های سیاسی امام خمینی(ره)» به قلم حجت‌الاسلام دکتر سیدرضا فقیهی از مدرسان حوزه علمیه قم تفکیک‌ناپذیری دین از سیاست را از منظر بنیان‌گذار انقلاب اسلامی به تصویر می‌کشد.

اندیشه سیاسی امام‌خمینی

حجت‌الاسلام دکتر فقیهی درباره فکر اولیه نگارش کتاب «مبانی قرآنی اندیشه‌های سیاسی امام‌خمینی(ره) می‌گوید: این کتاب در واقع رساله دکتری‌ام در رشته «علوم قرآن و حدیث» است. اندیشه‌های حضرت امام ما را از سلطه حکومت‌های استبدادی نجات داد، آن هم در شرایطی که تمام منابع کشور توسط سلطه‌گرانی همچون آمریکا، انگلیس و... به غارت می‌رفت. اندیشه‌های سیاسی امام‌خمینی حرکت به سوی پیشرفت را به ما نشان داد و برای تداوم آن پیشرفت‌ها به منظور حفظ استقلال و افزونی عزت نیاز داریم تا اندیشه‌های امام را بشناسیم.

وی در ادامه می‌افزاید: امروز دنیای اسلام بیدار شده و درپی راه نجات است، ولی با اندیشه‌ها و افکار امام آشنا نیست؛ همه نام امام را شنیده‌اند ولی نظام سلطه مجال معرفی صحیح امام را به آنها نمی‌دهد، چون با تمام قدرت برای تخریب وجهه ایشان تبلیغ می‌کنند. نظام سلطه تلاش می‌کند بر این موج بیداری سوار شود و تا حدودی هم موفق شده است؛ زیرا مسلمانان جهان الگوی سیاسی قرآن را نمی‌شناسند. عده‌ای در تلاشند تا این اندیشه‌ها را بیگانه از اسلام و قرآن معرفی کنند و برای جدا کردن اهل سنت که یک میلیارد و نیم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، تلاش می‌کنند که این تفکر را تفکر خاص شیعی معرفی کنند؛ گویا تفکر شیعی از اسلام جدا است.

این کتاب درپی تبیین رابطه اندیشه‌های سیاسی امام با آیات قرآن و پاسخ‌گویی به این سؤال است که منشأ اندیشه‌های سیاسی امام کدام آیات قرآن می‌باشد تا مردم مسلمان جهان بدانند که همه اندیشه‌های این مصلح دینی و الهی از متن قرآن الهام گرفته شده است. اندیشه‌های او وابستگی تام به جهان‌بینی او دارد و جهان‌بینی او نیز برگرفته از قرآن است. براین اساس، اندیشه‌های سیاسی امام را با استناد به آیات قرآن در دو دسته جای دادیم: 1- سیاست داخلی، 2- سیاست خارجی (که درحال حاضر در مملکت ما مسئله روز است.)

سیاست از نگاه امام

«سیاست» واژه‌ای یونانی به معنای ارتباط با مدینه و شهر است. در یونان باستان شهر مجموعه‌ای از انسان‌ها را شامل می‌شد که دارای حقوق مساوی بودند و کما بیش در قبال اداره امور منافع مشترکی داشتند. «سیاست مدن» یکی از سه شاخه اساسی فلسفه علمی شناخته شده است و «اخلاق» (فردی) و «تدبر منزل» دو شاخه دیگر است براین اساس آن چه جوهره سیاست را تشکیل می‌دهد تدبیر و تفوق بر اداره شهر توسط حاکم است. علامه دهخدا به نقل از کتب مختلف به معانی سیاست چنین اشاره کرده است: سیاست: پاس داشت ملک (غیاث اللغات)، حکومت، ریاست و داوری (ناظم الاطباء)، مصلحت و تدبیر (اسکندرنامه)، شکنجه و عذاب و عقوبت (ناظم‌الاطباء)، و...

امام خمینی(ره) در اولین سخنرانی پس از آزادی از زندان (1343/1/21) ضمن بیان خاطره‌ای از دوران اسارت چنین فرمودند: «آنجا دیدیم که رئیس سازمان آن وقت... ایشان شروع کرد به صحبت کردن که سیاست یک امری است که دروغ گفتن است، خدعه کردن است، فریب دادن است. از این چیزها، الفاظ جور کرد و آخرش هم گفت: «پدر سوختگی» است! و این را شما بگذارید برای ما. من به او گفتم: مال شماست.»

حضرت امام تساوی سیاست و تبهکاری و فریب و نیرنگ را هرگز نمی‌پذیرد. از این روی در کلام فوق نیز اشاره می‌کنند که ما در این سیاست که شما می‌گویید هیچ‌گاه وارد نبوده‌ایم.

امام معتقد بود سیاست این است که تمام مصالح جامعه و تمام ابعاد انسان را در نظر بگیرد و امور را به طرف آن‌چه صلاح است، صلاح ملت و صلاح افراد است هدایت کند و این مختص انبیاست. دیگران این سیاست را نمی‌توانند اداره کنند.

... انبیا شغلشان سیاست است، دیانت همان سیاستی است که مردم را از این‌جا حرکت می‌دهد و تمام چیزهایی که به صلاح ملت است و به صلاح مردم است آنها را از این راه می‌برد...

در مجموع تلقی امام از سیاست به‌گونه‌ای است که دیندار واقعی را گریز از آن ممکن نیست، چراکه حقیقت سیاست چیزی جز هدایت نیست و جوهره همه احکام دینی با هدایت عجین است.

اندیشه امام در سیاست خارجی

اساساً هر دولتی داده‌های سیاست خارجی خود را در جهتی تنظیم می‌نماید که سرانجام خواست‌ها و نیازهای امنیتی، استراتژیک، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی یا نظامی‌اش در کوتاه مدت یا بلند مدت تأمین شود؛ به عبارت دیگر سیاست خارجی، بازتاب اهداف و سیاست‌های یک دولت در صحنه روابط بین‌الملل در ارتباط با دیگر دولت‌ها، جوامع و سازمان‌های بین‌المللی، شخصیت‌ها، افراد بیگانه و حوادث و اتفاقات جهانی است.

اصول سیاست خارجی را که امام خمینی طراحی نموده و به صورت قوانین موضوعه، تدوین و سعی در اجرای آن شد را می‌توان به منزله یکی از منابع رسمی تصمیم‌گیری در جمهوری اسلامی ایران به حساب آورد؛ به‌گونه‌ای که حتی رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها بیان داشته‌اند که خط کلی در سیاست جمهوری اسلامی ایران، همان خطی است که امام‌خمینی(ره) تبیین و توسعه نموده‌اند.
امام می‌فرماید:

... وصیت من به وزرای خارجه در این زمان و زمان‌های بعد آن است که مسئولیت شما بسیار زیاد است، چه در اصلاح و تحول وزارتخانه و سفارتخانه‌ها و در سیاست خارجی حفظ استقلال و منافع کشور و روابط حسنه با دولت‌هایی که قصد دخالت در امور کشور ما را ندارند.... و از هر امری که شائبه وابستگی با همه ابعادی که دارد و به طور قاطع احتراز نمایید و باید بدانید که وابستگی در بعضی امور هر چند ممکن است ظاهر فریبنده‌ای داشته باشد یا منفعت و فایده‌ای در حال داشته باشد لکن در نتیجه، ریشه کشور را به تباهی خواهد کشید و کوشش داشته باشید در بهتر کردن روابط با کشورهای اسلامی و بیدار کردن دولتمردان و دعوت به وحدت و اتحاد کنید که خداوند با شماست، تمام کشورها اگر احترام ما را حفظ کنند ما هم احترام متقابل را حفظ خواهیم کرد و اگر کشورها و دولت‌ها بخواهند به ما تحمیل بکنند از آنها قبول نخواهیم کرد. نه ظلم به دیگران می‌کنیم و نه زیر بار ظلم دیگران می‌رویم.

روابط ما با آمریکا و همچنان با سایر کشورهای جهان براساس احترام متقابل خواهد بود... حضرت امام در موارد متعدد به این مسئله (روابط حسنه و متقابل) در سیاست خارجی اشاره کرده‌اند. وقتی خبرنگار مجله آمریکایی تایمز از ایشان سؤال می‌کند: در جمهوری اسلامی به طور کلی سیاست خارجی شما چگونه خواهد بود؟ امام در جواب می‌فرمایند: «جمهوری اسلامی با تمام ممالک روابط حسنه دارد و احترام متقابل قائل است، در صورتی که آنها هم احترام متقابل قائل شوند.»

جریان‌های سیاسی برای پیشبرد اهداف خود اغلب از امام مایه می‌گذارند و خود را پیرو امام می‌دانند. نسل جدید که امام را ندیده چگونه می‌تواند بفهمد که کدام یک به راستی پیرو خط امام هستند؟

حجت‌الاسلام فقیهی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: سخنان حضرت امام خیلی روشن و واضح بیان شده است؛ آیات قرآن هم واضح و روشن است. اگر واقعاً کسی بخواهد بفهمد که کدام جریان و افکار راه امام را می‌روند می‌تواند عملکرد آن را براساس مطالب روشن و روان این کتاب ارزیابی کند. این کتاب می‌تواند شاخصی باشد که نشان دهد کدام یک از جریان‌های سیاسی دارند خط امام را دنبال می‌کنند. به عنوان مثال، امام درمورد حفظ استقلال حساسیت بالایی داشتند مبنی بر این که ما باید روی پای خودمان بایستیم و وابسته نباشیم.

استقلال (نفی سبیل)

یکی از اندیشه‌های سیاسی امام، تأکید بر «استقلال» در سیاست خارجی است، با حفظ استقلال، تمامیت ارضی، حاکمیت ملی و عزت کشور از آسیب‌های احتمالی مصون می‌ماند. این اصل گاهی تحت عنوان «نه شرقی نه غربی» و در اصطلاح دینی به عنوان «نفی سبیل» مطرح می‌شود.

گرچه در نگاه اول، استقلال سیاسی با اهمیت به نظر می‌رسد اما از دیدگاه امام استقلال فرهنگی مهم‌تر از آن است. امام ریشه‌های آسیب به استقلال را فکری، فرهنگی ارزیابی نموده و بزرگترین وابستگی ملت‌های مستضعف به ابرقدرت‌ها و مستکبران را وابستگی فکری و درونی می‌دانستند که سایر وابستگی‌ها از آن سرچشمه می‌گیرد. برای دست‌یابی به استقلال باید به خودباوری فکری و خودیابی دست یافت، امام در این‌باره می‌فرماید:

... اساس، باور این دو مطلب است، باور ضعف و ناتوانی و باور قدرت و قوه توانایی. اگر ملت این باور را داشته باشد که ما می‌توانیم در مقابل قدرت‌های بزرگ بایستیم، این باور اسباب این می‌شود که توانایی پیدا می‌کنند و در مقابل قدرت‌های بزرگ ایستادگی می‌کنند.

حجت‌الاسلام فقیهی درمورد بازخورد این کتاب می‌گوید:

پیشنهاد شده است این کتاب به عنوان واحد درسی در بعضی از دانشگاه‌ها تدریس شود. عده‌ای از بزرگان هم توصیه کرده‌اند که کتاب به زبان‌های عربی و انگلیسی ترجمه شود تا درکشورهای عرب زبان و انگلیسی زبان مسلمانان با اندیشه‌های سیاسی حضرت امام آشنا شوند؛ از این‌رو اکنون در دست ترجمه است.

نگارنده در ادامه اضافه می‌کند که کتاب بعدی‌اش مبانی قرآنی اندیشه‌های سیاسی مقام معظم رهبری است که در دست تألیف است.

کتاب «مبانی اندیشه‌های سیاسی امام‌خمینی(ره)» در 4 بخش (پنج فصل) در 328 صفحه منتشر شده است. مبانی قرآنی اندیشه‌های سیاسی امام، مبانی قرآنی انسان‌شناسی، مبانی قرآنی راهنماشناسی، مبانی قرآنی حکومت اسلامی، جایگاه حقوق و وظایف مردم در نظام اسلامی، مبانی قرآنی سیاست خارجی و... از سر فصل‌های کتاب به شمار می‌آیند.
کتاب حاضر را انتشارات زمزم هدایت(قم) منتشر کرده است.

سیدرضا فقیهی