مقدمه

حوادث شبانه 15 جولای ترکیه از منظر قاطبه تحلیگران سیاسی یک کودتای نافرجام از سوی ارتش و در نگاه برخی دیگر از کارشناسان سیاسی، یک بازی سیاسی است. فارغ از ماهیت حقیقی و عوامل ایجادکننده آن، بررسی زمینه‌های تاریخی و بازخورد منطقه‌ای این رویداد مهم است. موضوع مذکور می‌تواند بالاترین تاثیر را بر رفتار، اقدامات راهبردی و تاکتیکی بازیگران، قواعد و شرایط جدید و آینده تحولات منطقه غرب آسیا داشته باشد. چرایی این مساله به علت درهم‌تنیدگی مسائل سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی، قومیتی و مذهبی کشورهای این منطقه و از همه مهمتر اهداف، راهبردها و رویکردهای دول نقش‌آفرین در این حوزه جغرافیایی می‌باشد. ترکیه‌ی اردوغان از 2009 تا کنون، یکی از بازیگران جدید و خاص این عرصه جغرافیایی و ژئوپلتیک منحصر به فرد جهان است. در این نوشتار سعی می‌شود به بررسی، تحلیل و برآورد تاثیر این تحولات بی‌سابقه سرزمین آناتولی، از حیث نتیجه در آینده غرب آسیا پرداخته شود. در آغاز باید به برخی وقایع تاریخی ترکیه و منطقه که چونان چرخ دنده برای این روزهای این کشور عمل کرده است، پرداخت.

پس از طراحی نقشه وزرای خارجه فرانسه و انگلیس در سال1916 جهت تقسیم کشورهای غرب آسیا میان خود با عنوان قرارداد سایس پیکو[2][1] و پایان یافتن جنگ جهانی اول در 1918، امپراطوری عثمانی که تاریخ بشریت، کشوری به وسعت آن را به خود ندیده است، با دسیسه انگلیس تجزیه شد و بیش از 30 کشور جدید پایه‌گذاری شد.[3] قیام ترک‌های جوان در اوایل دهه 20 میلادی باعث به روی کارآمدن آتاتورک در سال 1923 و ایجاد کشور جدید ترکیه در منطقه آناتولی گردید.[4] بنیان این حکومت بر اندیشه لائیک، پان‌ترکیسم، ملی‌گرایی افراطی، حذف مذهب از قانون اساسی و مبارزه با مذهب و حتی مظاهر آن استوار شد. بعد از مدتی ارتش در ارکان حاکمیت قدرت یافت و چون نظامیان در موضوعات اساسی چون اداره جامعه و میزان نفوذ، برتری‌جویی و منفعت‌طلبی سیاسی و اقتصادی با حاکمان خود دچار اختلاف می‌شدند، دست به کودتا می‌زدند.

این جریان قدرتمند و پایبند به اصول لائیک در سال‌های 1960، 1971، 1980 و 1996 اقدام به کودتا کردند که در آخرین اقدام خود به حذف نخستین حزب اسلام‌گرا و رئیس جمهور، اربکان دست زدند.[5] درچند دهه اخیر دو گروه اجتماعی و سیاسی به اقدامات قومیتی و فرهنگی دست زدند. گروه اول، گرگ‌های خاکستری (بوزگورد) که به بازتولید تفکرات پان‌ترکیستی و آرزوهای دست‌یابی به جغرافیایی بزرگتر اقدام می‌کردند و گروه دیگر با ایجاد سازمانی اسلامی توسط فتح‌الله گولن، به ارائه برداشت خاص خود از اسلام، شریعت و دولت پرداخت.[6]

گولن فردی است نویسنده، واعظ، مدرس علوم اخلاقی و الهیات که در پی ارائه «اسلام آناتولی» مبتنی بر آموزه‌هایی از استاد خود سعید نورسی است. او عمیقاً معتقد به مدارا، تسامح و گفتگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌های آسمانی بوده و شدیداً هرگونه تروریسم را محکوم می‌نماید. وی سکولار و به دنبال حذف شریعت از دولت است و بر اساس گزارش موسسه رند آمریکا، وی مسلمانی میانه‌رو و منتقد جمهوری اسلامی و شریک ایالات متحده است.

گولن نگاهی به شدت منفی به تشیع و دیدگاهی سخت‌گیرانه نسبت به نظام اسلامی ایران دارد ولی از دید بسیاری از هموطنانش، شخصیتی محافظه‌کار، میانه‌رو و در عین حال مذهبی است. گولن مراکز آموزشی بسیاری در جهان با ده‌ها هزار دانش‌آموخته اسلام آناتولی یا اسلام سکولارِ آمیخته با قومیت‌گرایی دارد.

نکته اساسی در تحلیل فرایندها، روندها و چگونگی مناسبات نخبگان و حاکمان، وجود تفاوت جایگاه مذهب در دیدگاه صاحبان قدرت به خصوص ارتشیان در ساختار حاکمیت با فعالیت‌های اجتماعی، علمی و فرهنگی می‌باشد.[7] بدین معنا که حساسیت ویژه به ارث مانده از آتاتورک در نشر و مانایی تفکر لائیک و سکولار از سوی نظامیان در دولت‌ها همیشه وجود داشته و کمترین ابراز و یا وجود نشانه‌های مذهب به خصوص اسلام سرکوب شده است، به گونه‌ای که در سال 1996، اربکان، حزب و دولتش به کودتای سفید آنان دچار شد و حال آنکه فقط همسر وی در مجلسی شرکت کرده بود که به حکم دادگاه، اشعاری با مضمون مذهب خوانده شده بود تا بر این اساس وی خلع و حزب متبوعش تعطیل گردد! در سوی دیگر جریاناتی فقط با نمایش اسلامی اما با رویکردی که تقویت‌کننده سیاست‌های آمریکا و دیکتاتورهای لائیک بود، نه آنکه منکوب نشدند بلکه تقویت، حمایت و امکان رشد سریع و فزاینده یافتند. دولتی با ویژگی‌های متناقضی چون برآمده از حزبی اسلامی، حاکمانی مسلمان، توسعه یافته، غرب‌گرا و همراه با سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا، ظاهراً مخالف رژیم صهیونیستی و شدیداً مخالف تقویت جریان مقاومت به رهبری ایران، توسط نومحافظه‌گرایان افراطگرای آمریکا بر روی کار آمد.

اردوغان طبق برنامه و براساس اندیشه سیاسی نزدیک به جریان مقاومت فلسطین، باید در نقش مبارز و ضد صهیونیسم بازی می‌کرد که این کار را در سال 2010 و در اجلاس داووس به خوبی در برابر شیمون پرز و دیدگان جهانیان به نمایش می‌گذارد. او با انتخاب داوود اغلو به عنوان وزیر خارجه و اتخاذ سیاست به صفر رساندن تنش با همسایگان در سال 2009، برگ جدیدی از اقدامات خود را در عرصه بین‌المللی ارائه می‌کند. اما در مواجهه با تحولات منطقه نمی‌تواند از کوریدور سیاست خارجی آمریکا عبور نکند.

رئیس جمهور ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپا، خود را با رویکردهای نظامی و امنیتی سازمان آتلانتیک شمالی کاملاً وفق می‌دهد. از سویی پاشنه آشیل داخلی ترکیه را به سبب درگیری‌های 1982 ارتش و اکراد که منجر به کشته شدن 30000 نفر از طرفین گردید و وجود زمینه استقلال 5 استان کردنشین را خوب می‌شناسد. بنابراین از در مذاکره، صلح و بازی دادن آنان و دمیرتاش، رئیس حزب کردی وارد می‌شود.[8] اما افزایش اختلاف وی با گولن طی 3 سال اخیر و ترس از دست دادن قدرت، باعث تصفیه طرفداران گولن در ارتش و پلیس در سال 2014 می‌گردد. واکنش منفی اروپا در قبال مساله عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا، رویکرد منفعت‌طلبانه ناتو به ترکیه، خروج انگلیس از اتحادیه و ایجاد زمینه دومینوی خروج و نهایتاً شکست در برابر جریان مقاومت پس از 5 سال، سبب تغییر سیاست‌های خارجی اردوغان گردید. او در اولین قدم، اقدام به عذرخواهی از روسیه بابت سقوط جنگده روسی در 2015، برقراری روابط عادی با رژیم صهیونیستی و اعلام برقراری مناسبات سازنده با سوریه و عراق نمود تا از این طریق مشکلات اقتصادی، امنیتی، سیاسی و اجتماعی خود را کمتر نماید. آشتی با رژیم صهیونیستی پس از 6 سال که به دلیل کشته شدن 9 ترک‌تبار در کشتی آزادی مرمره در سواحل غزه می‌باشد، با گذر از مهمترین پیش‌شرط مذاکرات یعنی رفع حصر غزه همراه گردید.[10] [9]

در تحلیل زمینه‌ها، واقعیت مساله و تاثیرات کودتای ترکیه شناخت زمینه‌های داخلی بسیار ضروری می‌نماید. موضوعاتی از قبیل جدایی‌طلبی 5 استان کردنشین، ترس شدید اردوغان از نفوذ گولن در ارتش، پلیس، احزاب و مردم. حضور چندین ساله گولن در پنسیلوانیای آمریکا و بدبین بودن اردوغان به ایالات متحده به دلیل حمایت از جریان کردی جدایی‌طلب و سازمان اسلامی گولن، اختلاف با اوباما بر سر فدرالی شدن سوریه، ایجاد منطقه پرواز ممنوع در شمال سوریه و احتمال دست داشتن ایالات متحده در کودتای ارتش، وحشتی مضاعف را بر رئیس جمهور قدرت‌طلب ترکیه مستولی ساخته است.

چرایی ایجاد تحولات جدید در این کشور، حضور طرفداران رئیس جمهور در صحنه، حمایت دیرهنگام و دوپهلوی آمریکا، نقش شبکه‌های مجازی، اذعان گولن به دست نداشتن در حوادث اخیر، مخالفت جریانات سیاسی چون احزاب چپ و ملی‌گرا در نوع اقدامات و نقش ارتش در آینده سیاسی دولت فعلی، بسیار موثر و تعیین‌کننده خواهد بود و این مساله ورای این است که کودتایی رخ داده و یا بازی سیاسی اردوغان بوده است. اینکه شکست خیلی سریع اقدام بدنه ارتش (ملی‌گرا و پایبند به ارزش‌های آتاتورک) علی‌رغم چهار تجربه موفق در سال‌های 60، 71، 80 و 96 میلادی به طراحی بازی اردوغان بر می‌گردد و یا نقش فضای مجازی، کاریزماتیک بودن رئیس جمهور برای بخشی از طرفداران خود و یا بلوغ سیاسی- اجتماعی مردم ترکیه در انتخاب حاکمیت کودتاگران و یا دموکراسی حتی با اعمال استبداد داخلی و شکست‌های خارجی و ضعف اردوغان در برابر آمریکا، نوع تحلیل، چرایی و زمینه حادثه را تغییر می‌دهد.[11]

نتایج

1- خودآگاهی نسبت به تاثیر شبکه‌های اجتماعی در تحولات سیاسی (انتقال پیام اردوغان در زمانی که رسانه دولتی در اختیار ارتش بود و حضور بدنه فعال طرفداران در خیابان‌ها برای مقابله با نظامیان)

2- تبدیل شدن اردوغان به نماد و خاستگاه دموکراسی

3- افزایش محبوبیت در بین افراد خاکستری و طرفداران

4- افزایش قدرت در برابر مخالفان

5- ایجاد فرصت شناسایی و سرکوب منتقدین به بهانه همراهی با کودتا

6- تصفیه سیاسی با احزاب و جریانات رقیب

7- فشار روزافزون بر حزب دموکرات کردی (هرچند از کودتا حمایت نکرده است) برای حذف از صحنه سیاسی به بهانه حفظ امنیت ملی

8- تصفیه شدید در ارتش، پلیس، مراکز امنیتی و سازمان اسلامی گولن

9- به محاق رفتن ارتش و مخالفان برای مدتی نامشخص جهت انجام کودتا

10- اثبات وجود قدرت بسیج گری اردوغان در بین مردم، جریانات سیاسی و حتی احزاب مخالف

11- ایجاد فرصت وارد کردن ضربات مجدد و مکرر به گولن و حامیان وی تا انتخابات بعدی

12- در خطربودن بیشتر دموکراسی و آزادی سیاسی با توجه به فراهم شدن زمینه‌های گذر از پارلمانیسم و وجود دیکتاتوری باطنی در رئیس جمهور.

تاکتیک‌ها

1-حضور مکرر در بین مردم به عنوان نماد مردم‌خواهی و دموکراسی

2-استفاده حامیان رئیس جمهور از فضای مجازی به عنوان عامل اصلی بازگشت به قدرت برای تبلیغات، پروپاگاندا و خودنمایی سیاسی

3-قدرت‌نمایی ظاهری برای سوءاستفاده از هیجانات مردم مانند جمله نخست‌وزیر، ایلدریم: «هر کشوری از گولن حمایت کند، دشمن ترکیه است.» (سال‌هاست که آمریکا حامی اصلی گولن است و درخواست استرداد داده‌اند اما سران ترکیه در همین فضای تبلیغاتی جرأت نام بردن از ایالات متحده را به عنوان حامی گولن ندارند.)

4-زدودن این تحلیل که ایجاد کودتا به دلیل رفتارهای اردوغان با مخالفان در سال‌های اخیر بوده و تبلیغ وقوع کودتا به دلیل مقابله وی با اقتدارگرایان نظامی و برقراری دموکراسی.

راهبردها

1-استفاده از فضای ضد کودتا برای افزایش اقبال سیاسی اجتماعی به خود

2-ایجاد فضای وحدت بین مردم

3-بالابردن سطح ریسک و هزینه انتقاد و مخالفت برای جریانات سیاسی به بهانه تداوم ناامنی در کشور

4-اقناع گروه‌های سیاسی و مردم برای گذر از نظام پارلمانی به ریاستی

5-مقابله‌ی رسانه‌ای و روانی با ذهنیتی که معتقد به طراحی ایجاد توطئه و کودتای خودساخته توسط رئیس جمهور است و نیز مقابله با حامیان این ذهنیت

6-بالاتر بردن سطح امنیتی و انجام برخوردها با بهانه تداوم اقدامات داعش، پ.ک.ک و کودتاگران

رویکردها

1-بهره‌برداری بین‌المللی از حمایت کشورها از خود

2-ارائه تصویر هژمون جدید با توجه به بازگشت به قدرت توسط مردم

3-تصویرسازی از اقبال مردم به خود در تعاملات بین‌المللی

4-معرفی خود به عنوان تنها رئیس جمهور موفق در برابر کودتاهای پنج‌گانه ارتش

5-بازتولید اقتدار با استفاده از شکست کودتا از دموکراسی‌خواهی به دلیل اقبال مردم به وی

چالش‌ها

1-تردید بسیاری از مردم نسبت به حفظ ارزش‌های سیاسی و اجتماعی ترکیه در صورت مخالفت با کودتا و حمایت از دولت با وجود اعتقاد به عدم تحمل مخالفان توسط اردوغان

2-تداوم پیامدهای امنیتی تغییر رویکرد نسبت به داعش

3-ترس از طرح‌ریزی آمریکا برای تضعیف و یا سقوط اردوغان به دلیل برخی اختلافات منطقه‌ای و اسلام‌گرایی این گروه

4-نگاه آمریکا به گولن و جریان پرنفوذی که از طریق مدارس متعدد وی، بازیابی و مانایی می‌شود به عنوان آلترناتیو اردوغان و حزب عدالت و توسعه با هدف بازتولید جریان اسلامی وابسته جدید.

منابع:

[1] تقسیم کشورهای عربی بین انگلیس و فرانسه طی قرارداد سایس - پیکو (1916)، وب سایت دبیرخانه شورای برنامه ریزی مدارس علوم دینی اهل سنّت، منتشرشده در تاریخ 28 تیر 95 ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.dmsonnat.ir/Calender/3274/تقسیم-کشورهای-عربی-بین-انگلیس-و-فرانسه-طی-قرارداد-سایکس

[2] عراق برای انگلیس، سوریه برای فرانسه و فلسطین برای یهودیان، وب سایت خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 23 بهمن90 ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13900921001456

[3] فروپاشی عثمانی و پیدایش ترکیه و کشورهای جدید عربی، وب سایت مگ ایران، منتشرشده در تاریخ 28 تیر 91 ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2544109

[4] سالروز جمهوری ترکیه و روی کارآمدن مصطفی کمال آتاتورک، وب سایت نشریه تایمز اسلامی، منتشرشده در تاریخ 16 مرداد 92، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.islamtimes.org/vanfixiyaw6dj.giw.html

[5] نقش ارتش در نظام سیاسی ترکیه، نشریه الکترونیکی ویستا، منتشرشده در تاریخ 30 خرداد 92، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://vista.ir/article/326114/نقش-ارتش-در-نظام-سیاسی-ترکیه

[6] "محمد فتح الله گولن" کیست؟،وب سایت باشگاه خبرنگاران جوان، منتشرشده در تاریخ 26 تیر 95، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.yjc.ir/fa/news/5692490/محمد-فتح-الله-گولن-کیست

[7] آیا «گولن»دولت ترکیه را در پشت پرده هدایت می‌کند، وب سایت مشرق، منتشرشده در تاریخ 26 تیر 95، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.mashreghnews.ir/fa/news /148703/آیا-گولن دولت-ترکیه-را-در-پشت-پرده-هدایت-می‌کند-عکس/

[8] حسن نقدی‌نژاد، «نبرد بی‌پایان؛ مبارزه ترکیه با کردها »، وب سایت مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخصی مصلحت نظام، منتشرشده در تاریخ خرداد 87، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.csr.ir/departments.aspx?abtid=06&depid=44&semid=1219

[9] کاروانی برای شکستن حصر غزه به سمت فلسطین حرکت می‌کند، وب سایت خبرگزاری افغانستان، منتشرشده در تاریخ 18 مهر 91، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://avapress.com/vdchkinm.23nvqdftt2.html

[10] سید مهدی پارسایی، «مصر؛ از همراهی با رژیم صهیونیستی تا دشمنی علیه فلسطین»، وب سایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 30 بهمن 93، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5/مصر؛-از-همراهی-با-رژیم-صهیونیستی-تا-دشمنی-علیه-فلسطین

[11] عبدالله شادی، ماهنامه راهبردی دیلک (ویژه نامه ترکیه)، ناحیه بسیج دانشجویی آذربایجان شرقی، 1390، شماره1، صفحه 9

جلال راغ

اسلام تايمز