پیامدهای نهضت عاشورا

قیام عاشورا مهم‌ترین رویداد تاریخی پس از ظهور اسلام بود. این قیام پیامدهای مهمّی در برداشت كه نتایج ثمربخش آن تا قیامت به عنوان حماسه‌ای بزرگ و جاوید باقی خواهد ماند و به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. ایجاد روح وحدت و همبستگی و الهام بخشیدن به قیام‌های بعدی

ایجاد روح وحدت و همبستگی در میان مسلمانان و نفوذ مكتب تشیّع در دل‌های آنان، از مهم‌ترین پیامدهای عاشورا بود. استاد حسن ابراهیم حسن می‌نویسد: كشته شدن امام حسین ـ علیه السّلام ـ در تهییج شیعیان و وحدت بخشیدن به آنها تأثیر بسیاری داشت. قبل از این رخداد، شیعیان پراكنده بودند؛ زیرا شیعه‌گری یك نظریة سیاسی بود كه در دل پیروان خود نفوذ نكرده بود و هنگامی كه حسین ـ علیه السّلام ـ كشته شد، شیعه‌گری با خون آمیخته گشت و در اعماق قلوب شیعیان نفوذ كرد و عقیده راسخ آنان شد.[1]

قیام عاشورا در حقیقت مشعل فروزانی برای شیعیان و سرمشقی برای قیام‌های علویان بود. علامه مقرّم می‌گوید: یكی از نتایج قیام سیدالشهداء ـ علیه السّلام ـ این بود كه در علویان تأثیر بزرگی گذاشت. پس از حادثة كربلا، هر یك از فرزندان علی ـ علیه السّلام ـ كه می‌خواستند قیام كنند، از جهاد امام حسین ـ علیه السّلام ـ سرمشق می‌‌گرفتند.[2] این قیام توانست نیروهای پراكنده شیعه را متّحد سازد و زمینة همبستگی سیاسی و تشكّل و سازمان دهی آنان را فراهم نماید. خربوطی دانشمند بزرگ اسلام معتقد است: شهادت امام حسین ـ علیه السّلام ـ بزرگترین حادثة تاریخی بود، كه منجر به تشكّل و تبلور شیعیان گردید، و سبب شد كه شیعه به عنوان یك سازمان قوی با مبادی و مكتبی سیاسی و دینی مستقل، در صحنه اجتماع اسلام آن روز جلوه كند.[3]

2. تمایز اسلام راستین و اسلام دروغین و زنده ماندن اسلام اصیل برای همیشة تاریخ

مهم‌ترین اثر قیام عاشورا تفكیك اسلام راستین از اسلام دروغین بود، كربلا توطئه سقیفه را افشا كرد و غاصبان خلافت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ را به جامعه نشان داد و فرق بین خلافت اسلامی و سلطنت موروثی را بر مردم آشكار ساخت. علامه شهید سید حسن شیرازی می‌گوید: امام حسین ـ علیه السّلام ـ با شهادت خود توانست، حساب این خلافت انحرافی را از اسلام جدا كند و پرده از روی واقعیّت عنصر اموی بردارد كه مردم متوجّه شوند خلافت بنی‌امیه یك حكومت جاهلی است كه لباس اسلام بر تن پوشیده است. بدین ترتیب مردم دریافتند كه حكومت اموی، یك سلطنت ظالمانه است كه هیچ ربطی به اسلام ندارد ... بر اثر قیام امام حسین ـ علیه السّلام ـ ماهیّت حقیقی تمام خلفای پس از حضرت، بلكه پیش از حضرت هم كشف شد و لذا خلفای دیگر از امویان و عباسیان و عثمانیان نتوانستند كارهای نامشروع خود را به نام اسلام انجام دهند[4]

3. عظمت یافتن مكتب تشیّع

این قیام خونین نه تنها مورد اعجاب و تحسین مورّخان اسلام واقع گردید، بلكه مستشرقان و بعضی اسلام شناسان اجنبی نیز آن را حركتی عظیم و تحسین برانگیز دانستند. پرفسور براون می‌گوید: ... گروه شیعه به قدر كافی هیجان و از خودگذشتگی نداشتند. امّا پس از رخداد عاشورا كار دگرگون شد، عواطف سست‌ترین مردم به هیجان درآمد، چنانكه نسبت به رنج و خطر حتّی مرگ، بی‌اعتنا شوند.[5]

استاد نیكلسن هم می‌گوید: حادثة كربلا مایة پشیمانی و تأسف امویان شد، زیرا این واقعه شیعیان را متّحد كرد و برای انتقام حسین ـ علیه السّلام ـ هم صدا شدند و صدای آنان در همه جا و مخصوصاً عراق و بین ایرانیانی كه می‌خواستند از نفوذ عرب آزاد شوند، انعكاس یافت.[6] فیلیپ می‌نویسد: فاجعه كربلا سبب جان گرفتن و بالندگی شیعه و افزایش هواداران آن مكتب گردید به طوری كه می‌توان ادّعا كرد كه آغاز حركت شیعه و ابتدای ظهور آن، روز دهم محرّم بود.[7]

4. تزلزل دولت اموی

علامه مجلسی می‌فرماید: «اگر خوب تأمل كنی، درخواهی یافت كه حسین ـ علیه السّلام ـ خود را فدای دین جدّش كرد و اركان حكومت اموی متزلزل نشده مگر پس از عاشورا»[8] زیرا پس از فاجعة عاشورا و انعكاس اخبار آن در مراكز مهم اسلامی، مردم از حكومت بنی‌امیه روگردان شدند؛ در شام و دمشق كه حدود نیم قرن تحت تأثیر تبلیغات معاویه بود مردم دیدگاهی دگرگون نسبت به خاندان پیامبر داشتند و حتّی برای ورود اسرای اهل بیت و سرهای شهداء به دمشق، شهر را آذین بندی كرده بودند و این پیروزی را به همدیگر تبریك می‌گفتند. امّا پس از نطق افشاگرانة امام سجاد ـ علیه السّلام ـ و حوادثی كه در آنجا پیش آمد وضع به حدّی دگرگون شد كه حتّی یزید خود را از جنایاتی كه نسبت به امام حسین ـ علیه السّلام ـ و اهل بیت كرده بود تبرئه می‌كرد و به گردن دیگران می‌انداخت.

به موجب روایتی كه طبری آورده، یزید در آغاز از شهادت امام حسین ـ علیه السّلام ـ خوشحال گشت ولی با پایدار شدن نتیجه و اثر آن نادم شد.[9] چیزی نگذشت كه هیئت حاكمه اموی از خواب و خیال به درآمد و پس از ارزیابی نتایج حاصل شده به اشتباه فاحش خود پی برد.

5. بیداری مسلمانان

شهادت امام حسین ـ علیه السّلام ـ جامعة اسلامی را تكان شدیدی داد و با دمیدن روح مبارزه و فداكاری در وجود آنان، حصار در خودفرو رفتگی را كه رژیم اموی به دور آنان كشیده بود در هم ریخت. از پس این حادثة دلخراش، جامعه دریافت كه حق با اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ است و دولت مخالف آنها نه تنها به اصول و ارزش‌های اسلامی پایبند نیست، بلكه رژیمی خونریز و مستبد است كه می‌خواهد جامعة اسلامی را به جاهلیت نخستین برگرداند.[10] از این رو موجی از تنفّر علیه دستگاه حكومتی ایجاد شد و شیعیان به خود آمدند و از این كه فرزند پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ را یاری نكرده بودند، به شدّت پشیمان شدند و به تدریج موج بیداری سراسر جامعة اسلامی را فراگرفت و زمینة نهضت توابین، قیام حرّه و دیگر قیام‌ها فراهم گشت.[11]

6. محبوبیت خاندان علی ـ علیه السّلام ـ

از دیگر پیامدهای عاشورا، محبوبیت خاندان علی ـ علیه السّلام ـ در اجتماع و شناساندن بیشتر آنها به مردم بود مسیر افكار و عواطف ملّت كه در اثر تبلیغات شدید خاندان ابوسفیان در معرض فاصله گرفتن از خاندان امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ بود كه بعد از واقعة كربلا یكباره عوض گردید. این محبوبیت كه در واقع به منزلة خون تازه‌ای بود كه در رگ‌های اسلام جریان پیدا می‌كرد، آرام آرام موقعیت خاندان علی ـ علیه السّلام ـ را چنان استوار ساخت كه دیگر برای ستمگران بعدی هیچ گونه امكان آن شبیخون زدن‌ها و یورش‌ها را به دودمان امیرالمؤمنین باقی نگذاشت. در نتیجه هم خاندان نبوت و هم اسلام اصیل و واقعی از یك خطر حتمی و سقوط قطعی نجات یافت.[12]

7. جهاد و شهادت

قیام عاشورا، درس دین باوری، ایثار، شجاعت، شهامت، جهاد در راه خدا، امر به معروف و نهی از منكر و روحیة ستیزه جویی و پرخاش‌گری و جسارت در مقابل حكّام جور را در مسلمانان ایجاد نمود و پیروان مكتب اهل بیت را به عنوان سرسخت‌ترین حامیان دین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ معرفی كرد. مبارزان و رهبران شیعه در تاریخ جنبش‌های حركت آفرین خود، صحنه‌های اعجاب انگیزی از رشادت، شجاعت، فداكاری و ایثار خلق نمود و هرگز بیم وترسی از قدرت حاكم به دل راه ندادند و در برابر هیچ حكومت ظالم و سخت‌گیری تسلیم نشدند، و در برابر موج‌های سهمگین و طوفان‌های بنیان‌كن، با گذشتن از گذرگاه شهادت همواره قد برافراشته داشتند.

بهایی كه رزمندگان شیعه در تداوم خطّ سرخ انقلاب حسینی در طول تاریخ برای برافراشته داشتن این پرچم پرافتخار داده‌اند نیز ناچیز نبوده است. در هر زمان مبارزی سخت‌كوش از شیعه این پرچم را بر دوش داشته است.[13] سرانجام قبر حسین بن علی ـ علیه السّلام ـ و دیگر شهدای كربلا به عنوان میعادگاه عاشقان خدا و راهیان راه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ و مجاهدان فی سبیل الله درآمد. حتّی بیشتر قیام‌هایی كه در دورة بنی امیه، و بنی عباس، رخ داد زیر شعار «یالثارات الحسین» رونق و انجام گرفت. نقشة قیام و پیمان برای آن بر مزار شهید طف منعقد می‌شد و آن مزار مقدّس پایگاه مبارزان ضد حاكمه و كعبة الهام آنان و میعادگاه‌شان بود.[14]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. پیامدهای عاشورا، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، مركز تحقیقات اسلامی، سید ابوالقاسم اردكانی.

2. درسی كه حسین به انسان‌ها آموخت، شهید عبدالكریم هاشمی نژاد، ص 124.

3. شهید آگاه، آیت الله صافی گلپایگانی.

4. حماسه حسینی، شهید مطهری.