تمایل ترکیه به بهبود روابط با مصر و چشم‌انداز پیش رو

طی دو ماه اخیر (اوت و سپتامبر 2016) سیگنال‏ هایی از جانب مقامات ترکیه برای بهبود روابط با مصر ارسال شد. «بینالی ییلدریم»، نخست‏ وزیر ترکیه، روز 20 اوت (30 مرداد) از تمایل کشورش برای بهبود روابط با مصر به‏ خصوص در زمینه اقتصادی خبر داد. ییلدریم گفت: «علی‏رغم مسایل گذشته ما به عنوان دو کشور در دو سمت دریای مدیترانه، به توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی نیاز داریم.» نخست‏ وزیر ترکیه تصریح کرد که «کشورش انتظار بهبود روابط با مصر در بالاترین سطح و طی مدت زمان کوتاه را ندارد اما ضروری می‏بیند که این موضوع از یک نقطه آغاز شود.» تمایل ترکیه برای بهبود روابط با مصر در شرایطی مطرح شد که پس از کودتای ناکام در ترکیه، دولت، شخصیت‏ ها و رسانه‏ های مصری شدیدترین واکنش‏ها را علیه دولت رجب طیب اردوغان انجام دادند. در نوشتار پیش‏ رو، ضمن بررسی علل بروز تنش در روابط ترکیه و مصر، دلایل تمایل ترکیه برای بهبود روابط و واکنش مصر به آن و همچنین چشم ‏انداز کوتاه ‏مدت و بلندمدت روابط دو کشور مورد بررسی قرار می‏گیرد.

1- ترکیه و اشتباه راهبردی در مواجهه تحولات 2011

ترکیه ازجمله قدرت‏های منطقه غرب آسیا است که اعتراض ‏های ضدحکومتی جهان عرب از سال 2011 به بعد را به‏ عنوان فرصت در نظر گرفت. برداشت ترکیه این بود که نظم آینده منطقه غرب آسیا، نظمی با محوریت اخوان ‏المسلمین خواهد بود و با توجه به اینکه قرابت فکری و بینشی زیادی میان حزب عدالت و توسعه و اخوان ‏المسلمین وجود دارد، جایگاه ترکیه نیز در این نظم ارتقا خواهد یافت. بنابراین، ترکیه با عدول از اصل معروف «صلح در داخل و صلح در خارج» در تحولات داخلی کشورهای درگیر اعتراض ‏های ضدحکومتی به ‏خصوص مصر مداخله کرد که در تضاد با اصل ذکر شده قرار داشت. تحولات بعدی در کشورهای عربی ازجمله در مصر ثابت کرد که برداشت دولت رجب طیب اردوغان از نظم آینده غرب آسیا مبنی بر تفکرات و بینش‏های اخوان ‏المسلمین نادرست بود. اوج این نادرستی ادراکی از تحولات غرب آسیا به کودتای جولای 2013 در مصر[1] باز می‏گردد که سبب بازگشت نظامیان مصری به قدرت و بروز تنش‏ های شدید در روابط دو کشور ترکیه و مصر شد.

2- اهمیت مصر و ترکیه در نظام منطقه‏ ای خاورمیانه

مصر و ترکیه علاوه بر اهمیت‏های مخصوص به خود، ویژگی ‏های مشترکی نیز دارند که بر اهمیت دو کشور افزوده است. یکی از ویژگی ‏های مشترک مصر و ترکیه این است که هر دو کشور ریشه‏های قدیمی دارند و مانند اغلب کشورهای منطقه غرب آسیا تازه تأسیس محسوب نمی‏شوند. به عبارت دیگر، «مصر قدیم» و «ترکیه قدیم» پیشینه هویتی این دو کشور محسوب می‏شوند. دیگر ویژگی مشترک مصر و ترکیه این است که هر دو کشور بین دو قاره قرار گرفته‌اند. مصر بین آسیا و آفریقا و ترکیه نیز بین آسیا و اروپا قرار گرفته است. سومین ویژگی مشترک مصر و ترکیه این است که هر دو کشور در زمره متحدان آمریکا در منطقه قرار دارند. مصر از دهه 1970 و به خصوص پس از امضای پیمان کمپ دیوید با رژیم صهیونیستی در سال 1979 متحد آمریکا است و سالیانه 1.3 میلیارد دلار کمک اقتصادی و نظامی از آمریکا دریافت می‏کند.[2] چهارمین ویژگی مشترک دو کشور این است که با رژیم صهیونیستی روابط مسالمت‏آمیزی دارند؛ اگرچه روابط رژیم صهیونیستی با مصر مستحکم ‏تر از روابط با ترکیه است.

از اهمیت اختصاصی دو کشور نیز می‏توان به مواردی نظیر وجود کانال سوئز، رود نیل و دانشگاه الازهر در مصر و همچنین مهم‏ترین عضو اتحادیه آفریقا و درباره ترکیه نیز به موفقیت مدل سیاسی حزب عدالت و توسعه تا پیش از سال 2011 و رشد اقتصادی این کشور اشاره کرد.

نکته مهمی که وجود دارد، این است که حضور ترکیه در مصر به سال 868 بعد از میلاد و زمانی که «احمد تولون اوغلو»[3] با ده ها هزار نفر از آسیای مرکزی وارد مصر شد، باز می‏گردد[4] که این حضور پس از 11 قرن با انقلاب سال 1952 افسران آزاد به رهبری جمال عبدالناصر مصر به پایان رسید.

3- علل تنش در روابط مصر و ترکیه

روابط مصر و ترکیه از سال 2011 به بعد شاهد دو دوره مختلف است که از دو نگاه متفاوت دولت ترکیه به تحولات مصر نشأت می‏گیرد. ترکیه در سال 2011 از سقوط حسنی مبارک در مصر حمایت کرد و از حامیان اصلی انقلاب این کشور شد. در همین حال، کودتای نظامیان مصری در سال 2013 سبب تغییر نگرش دولت اردوغان به دولت مصر شد. در واقع؛ در حالی که در مصر دولتی مخالف اخوان ‏المسلمین روی کار آمد اما ترکیه همچنان حمایت از اخوان ‏المسلمین را در دستور کار قرار داد. حتی با وجود برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در مصر در سال 2014 و به قدرت رسیدن عبدالفتاح السیسی، ترکیه تلاش کرد از رهبری جدید مصر سلب مشروعیت کند و حمایت مالی از اخوان ‏المسلیمن را دنبال کرده و میزبانی شماری از رهبران و اعضای اخوان ‏المسلمین مصر را بپذیرد. در مقابل نگاه السیسی به اخوان المسلمین متفاوت از نگاه اردوغان است. نگاه عبدالفتاح السیسی به اخوان ‏المسلمین در مصر شبیه نگاهی است که دولت ترکیه به پ.ک.ک دارد.[5] ریشه تنش دو سال اخیر میان مصر و ترکیه نیز به این رویکرد دولت ترکیه درباره تحولات مصر بازمی‏گردد که سبب شد دو کشور مجموعه ‏ای از اقدام‏ها و اظهارات تنش ‏آفرین را علیه همدیگر انجام دهند.

ترکیه در اوت 2013 یعنی تنها یک ماه پس از کودتای نظامیان در مصر، خواستار این شد که شورای امنیت سازمان ملل علیه عبدالفتاح السیسی، وزیر دفاع وقت مصر، مجازات‏هایی وضع کند. اردوغان از السیسی به عنوان «ستمگر غیرمشروع»[6] یاد کرد.[7] پس از به قدرت رسیدن السیسی در مصر نیز رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، در مصاحبه با الجزیره انگلیسی گفت السیسی «توطئه‏ گر»[8] کودتا است و از تسلیحات و ارتش برای سرنگونی «محمد مرسی» که به شکل دموکراتیک انتخاب شده بود، استفاده کرد.[9] رجب طیب اردوغان در پنجم جولای 2016 یعنی تنها چند روز قبل از کودتای نظامیان در ترکیه، گفت «ما مسئله ‏ای با مردم مصر نداریم اما با دولت مصر به ویژه رئیس‏ جمهوری عبدالفتاح السیسی مشکل داریم.»[10]

کودتای ترکیه روابط دو کشور را بحرانی‌تر کرد، زیرا دولت و مقامات مصری پس از کودتای جولای 2016 در ترکیه ضمن استقبال از این کودتا، با اقدام‏ها و اظهاراتی که مشابه اقدام‏ها و اظهارات رئیس جمهوری و مقامات ترکیه پس از کودتای سال 2013 در مصر بود، علیه اردوغان و دولت ترکیه موضع‏ گیری کردند تا تنش میان دو کشور بیش از هر زمان دیگری شدت یابد. دولت مصر در سال 2014 آشکارا علیه نامزدی ترکیه برای به دست کرسی در شورای امنیت لابی کرد. «مصطفی بکری»[11]، نماینده پارلمان مصر روز 26 جولای 2016 از دولت این کشور خواست تا نسل‏کشی ارامنه در سال 1915 توسط امپراطوری عثمانی را مورد شناسایی قرار دهد. «عماد محروس»[12]، یکی دیگر از نمایندگان پارلمان مصر نیز در جولای 2016 خواستار پناهندگی سیاسی به فتح ‏الله گولن شد. در عین حال، دولت مصر نیز با تصویب قطعنامه توسط سازمان همکاری اسلامی برای معرفی جنبش گولن به عنوان سازمانی تروریستی مخالفت کرد. همچنین دولت مصر که یکی از اعضای غیردائم شورای امنیت است، مانع تصویب قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل متحد در محکومیت کودتای نافرجام ترکیه شد. رسانه‏ های مصری نیز از کودتا در ترکیه استقبال کردند. [13]

4- دلایل تمایل دو کشور برای بهبود روابط

با وجود حمایت‌های تند دولت، مقامات و رسانه‏ های مصری از کودتای نافرجام جولای 2016 ترکیه، مقامات ترک سیگنال ‏هایی مبنی بر تمایل بهبود روابط با مصر را ارسال کردند. نخستین سیگنال از طرف «بینالی ییلدریم»، نخست وزیر ترکیه در جولای 2016 ارسال شد. «چاووش اوغلو»، وزیر امور خارجه ترکیه، نیز امکان احیای روابط با مصر را مطرح کرد. اما «احمد ابوزید»، سخنگوی وزارت امور خارجه مصر در واکنش به تمایل ترکیه برای بهبود روابط گفت: «ترکیه برای عادی‏سازی روابط باید به قدرت رسیدن نظامیان در سال 2013 را به عنوان یک «انقلاب مردمی»[14] به رسمیت بشناسد.»[15]

علت اصلی تمایل ترکیه برای بهبود روابط با مصر را می‏توان در دو موضوع بیان کرد: اهداف اقتصادی و اذعان به شکست سیاست خارجی.

1-4- اهداف اقتصادی

تردیدی نیست که یکی از مهم‎ترین موفقیت‏های حزب عدالت و توسعه در ترکیه، در حوزه اقتصاد بوده است. یکی از اهداف مهم اصل معروف «صلح در داخل و صلح در خارج» نیز توسعه اقتصادی ترکیه بود. از این‏ رو، دولت اردوغان تا پیش از سال 2011 موفقیت‏های اقتصادی مهمی را در قالب تقویت روابط با کشورهای همسایه و کشورهای منطقه غرب آسیا به دست آورد. در همین راستا، دولت‏های ترکیه و مصر در سال 2005 موافقت‏نامه تجارت آزاد را با هدف افزایش همکاری‏های اقتصادی امضا کردند که از مارس 2007 نیز اجرا شد. پس از این موافقت‏نامه حجم تجاری دو کشور افزایش داشته است.

اگرچه حجم تجاری ترکیه و مصر از سال 2012 به بعد سیر نزولی داشته اما میزان کاهش زیاد نیست. به عبارت دیگر، تنش در روابط سیاسی تأثیر چندانی بر روابط اقتصادی دو کشور نداشته است. یکی از نشانه ‏های تأثیر محدود تنش در روابط سیاسی بر روابط اقتصادی دو کشور این است که بیش از 250 شرکت ترکیه‏ای در مصر فعالیت می‏کنند اما «عادل لامیه»[17]، رئیس شورای تجاری ترکیه-مصر گفت که هیچ شرکت ترکیه‏ای از زمان انقلاب 30 ژوئن 2013 در مصر قرارداد نبسته است.[18] با این حال، سیاست خارجی 2011 به بعد ترکیه و همچنین بی ‏ثباتی‏ های سیاسی در مصر مانع تقویت روابط اقتصادی دو کشور شده است. در روابط اقتصادی مصر و ترکیه مکانیسم ‏هایی برای همکاری دوجانبه پیش‏ بینی شده که عبارتند از: کمیته مشترک (آخرین جلسه این کمیته در مارس 2012 برگزار شد)، کمیته عالی مذاکرات بازرگانی (آخرین جلسه این کمیته نوامبر 2012 برگزار شد)، شورای تجاری (آخرین جلسه این شورا در می 2013 برگزار شد) و گردهمایی تجاری (آخرین جلسه آن در سپتامبر 2012 برگزار شد)[19]. احیای این سازوکارها می‏تواند سبب تقویت روابط اقتصادی دو کشور شود.

2-4- شکست سیاست خارجی ترکیه

یکی دیگر از دلایل تمایل ترکیه برای بهبود روابط با مصر، شکست سیاست خارجی آنکارا در تحولات غرب آسیا به‏ خصوص در سوریه و مصر است. در جنگ داخلی سوریه که از سال 2011 آغاز شد، ترکیه از مخالفان سوری حمایت کرد، اجازه داد تسلیحات از مرز ترکیه وارد سوریه شود و در اختیار مخالفان نظام سوریه قرار گیرد و خواستار مداخله بین ‏المللی در سوریه شد. اما با گذشت 67 ماه از بحران سوریه، سیاست مداخله‏ گرایانه ترکیه در بحران سوریه و تلاش برای برکناری «بشار اسد» نه تنها شکست خورد بلکه سبب بروز تنش در روابط ترکیه و جمهوری اسلامی ایران و به‏ خصوص روابط ترکیه و روسیه شد. از سوی دیگر، تلاش ترکیه برای ارائه مدل ترکی سیاست و حکومت به کشورهای عربی نیز با کودتای 2013 در مصر و همچنین به خاطر سیاست خشن اردوغان در «اعتراض ‏های گزی»[20]، آغاز جنگ با پ.ک.ک و ناکامی در انتخابات پارلمانی تابستان 2015 با شکست مواجه شد. از این‏ رو، می‏توان شکست سیاست خارجی ترکیه و «احساس انزوا» را به عنوان عامل مهمی در تلاش ترکیه برای عادی ‏سازی روابط با اسرائیل و سپس روسیه و اکنون نیز مصر مطرح کرد.

5- چشم‌انداز روابط ترکیه- مصر

با وجود اینکه ترکیه برای بهبود روابط با مصر ابراز تمایل کرده و تلاش‏هایی نیز از جانب عربستان سعودی برای بهبود روابط مصر و ترکیه انجام شده اما به دلایل زیر امکان بهبود روابط سیاسی دو کشور در کوتاه مدت وجود ندارد.

1-5- بیزاری رهبران دو کشور از همدیگر

وجه مشترک میان رجب طیب اردوغان و عبدالفتاح السیسی، نقض فاحش حقوق بشر است. عبدالفتاح السیسی که با کودتای سال 2013 نظامیان علیه دولت قانونی محمد مرسی روی کار آمد برای متوقف کردن اعتراض ‏ها و انتقادهای داخلی، سیاست سرکوب و خشونت را در پیش گرفت. رجب طیب اردوغان نیز پس از کودتای نافرجام جولای 2016 سرکوب شدید مخالفان را در پیش گرفت.[21] با این حال، همین وجه مشترک به عامل بیزاری دوجانبه‏ ای میان اردوغان و السیسی تبدیل شد. همین بیزاری سبب می‏شود که نتوان انتظار بهبود روابط سیاسی دو کشور در کوتاه‏ مدت را داشت. آوردن کرسی در شورای امنیت لابی کرد. اردوغان السسی

2-5- تعهد اخلاقی نخبگان حزب عدالت و توسعه به اخوان ‏المسلمین و شاخه‏ های وابسته به آن

نخبگان حزب عدالت و توسعه از جمله رجب طیب اردوغان به حمایت از اخوان ‏المسلمین و زیرشاخه‏ های آن در منطقه غرب آسیا نوعی تعهد اخلاقی دارند. این در حالی است که دولت مصر، اخوان ‏المسلمین را سازمانی تروریستی اعلام کرده و با جنبش‏های نزدیک به این سازمان نیز مخالف است. بر این اساس، در حالی که ترکیه از جنبش حماس در فلسطین حمایت می‏کند، مصر با حماس مخالف است و حتی معتقد است که این جنبش در ناآرامی‏ های صحرای سینا در شمال مصر دخالت دارد. دولت مصر با آگاهی از پیوندهای میان ترکیه و اخوان ‏المسلمین بر این باور است که کشورهای ترکیه و قطر حامیان اصلی تروریست‏ها در شبه جزیره سینا و همچنین در لیبی هستند.[22]

جمع‌بندی

بررسی اقدام‏ها و اظهارات مقام دو کشور مصر و ترکیه نشان می‏دهد که احتمال تقویت روابط اقتصادی میان دو کشور در کوتاه ‏مدت وجود دارد اما بهبود روابط سیاسی در کوتاه ‏مدت ممکن است تنها در قالب تعیین سفیر رخ دهد[23] و سطح کیفی روابط دو کشور تغییر چندانی نخواهد داشت و تنها در درازمدت امکان‏ پذیر خواهد بود. با وجود اینکه بینالی ییلدریم اعلام کرد که هیچ مانعی برای روابط اقتصادی و بازرگانی با مصر وجود ندارد اما در عین حال گفت که «موضع ترکیه درباره مصر آشکار است. در مصر کودتایی علیه دموکراسی و محمد مرسی رخ داد که ترکیه همان‏طور که پرزیدنت اردوغان گفت آنرا نمی‏پذیرد.»[24] دولت مصر نیز لازمه بهبود روابط با ترکیه را به رسمیت شناختن انقلاب سال 2013 توسط ترکیه مشروط کرد. دولت مصر با تعیین این شرط درصدد کسب مشروعیت است. اظهارنظر ییلدریم و شرط دولت مصر نیز بیانگر این است که سطح کیفی روابط مصر و ترکیه در کوتاه ‏مدت شاهد تغییر چندانی نخواهد بود.

پی نوشت ها:

[1] . تحولات سوریه که ترکیه در آن مداخله کرد نیز اشتباه بودن ادراک دولت اردوغان درباره اعتراض ‏های عربی را ثابت کرد.

[2]. Sharp Jeremy M, ‘Egypt: Background and U.S Relations’, Congressional Research Service, 2016, p. 12

[3] . Ahmed Tolunoglu

[4] . Yakis Yasar, ‘On Relations between Turkey and Egypt’, Turkish Weekly, September 2014, p. 2

[5] . Ibid

[6] . Illegitimate Tyrant

[7] . Cagaptay Soner and Sievers Marc, ‘Turkey and Egypt’s Great Game in the Middle East’, Foreign Policy, 8 March 2015, https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-03-08/turkey-and-egypts-great-game-middle-east

[8] . Plotter

[9] . Mada Masr, ‘Foreign Ministry slams Erdogan’s anti-Sisi remarks, 21 July 2016, http://www.madamasr.com/news/foreign-ministry-slams-erdogans-anti-sisi-remarks

[10] . El Shalakany Sarah, ‘Following reconciliation with Israel: will Turkey review Ties Cairo Next?, 11 July 2016, p.2, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/egypt-relations-turkey-israel-sisi-erdogan.html

[11] . Mustafa Bakry

[12] . Imad Mahrous

[13] . Joudeh Safa, ‘why Turkey and Egypt Won’t reconcile any time soon, 2 August 2016, p. 3, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/08/egypt-turkey-reconciliation-coup-erdogan-sisi.html

[14] . Popular Revolution

[15] . Ibid, p. 5

[16] . http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-commercial-and-economic-relations-with-egypt.en.mfa

[17] . Adel Lamie

[18] . El Shalakany Sarah, Ibid.

[19] . http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-commercial-and-economic-relations-with-egypt.en.mfa

[20] . Gezi Protests

[21] . برای اطلاعات بیشتر درباره پیامدهای داخلی کودتا در ترکیه ر.ک. به: نبوی، سید مهدی، کودتای ترکیه؛ پیامدهای داخلی و آینده تحولات منطقه ‏ای، سایت اندیشکده تبیین، 30 مرداد 1395، به آدرس:

http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5/1395050303

[22] . برای اطلاعات بیشتر درخصوص سیاست‏های مصر و ترکیه درباره حماس و غزه ر.ک. به: ابراهیم نیا حسین، نگاه مصر و ترکیه به غزه، اندیشکده تبیین، 27 دی 1394، به آدرس:

http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5/نگاه-مصر-و-ترکیه-به-غزه

[23] . ترکیه در منطقه خاورمیانه تنها در مصر، اسرائیل و سوریه سفیر ندارد.

[24] . Daily Sabah, ‘Egypt welcomes Turkish PM’s statements on better relations, 28 June 2016, http://www.dailysabah.com/diplomacy/2016/06/28/egypt-welcomes-turkish-pms-statements-on-better-relations

اندیشکده تبیین