مؤلفه‌های شناخت دشمن چیست؟

یکی از مواردی که در اندیشه‌ی امام خمینی (رحمت الله علیه) و مقام معظم رهبری دارای اهمیت است، «ضرورت حفظ نظام» است. از این رو، مردم و تمامی آحاد جامعه را با حفظ اصول و پایبندی به آن‌ها، به سمت ایستادگی و صیانت از نظام سیاسی سوق می‌دهند که در اندیشه‌ی امام و مقام معظم رهبری از اوجب واجبات است.[1] در این مسیر، یکی از بهترین اقدامات برای حفظ نظام، شناخت صحیح از دشمن است؛ زیرا با دشمن‌شناسی نه تنها می‌توان از خطرات احتمالی کاست، بلکه می‌توان به مقابله‌ی مدبرانه با تهدیدات پیش رو رفت. در این زمینه می‏توان گفت، به زعم رهبر کبیر انقلاب و مقام عظمای ولایت، این مهم (دشمن‏شناسی) به عنوان تکلیف شرعی باید مورد تأکید قرار گیرد. در واقع، در اندیشه‌ی امام خمینی (رحمت الله علیه) و مقام معظم رهبری، دشمن و واکاوی دشمن در گرو شناخت صحیح دشمن نهفته است، و مبارزه تنها گزینه‌ی پیش رو در برابر دشمن می‌باشد؛ چرا که تا دشمن هست مبارزه هم هست و باطل با طرحی نو به مقابله با اسلام آمده است و به کناری نخواهد نشست تا بر ما پیروز شود، لذا ما محکوم به مبارزه‌ایم و این راه میسور نیست و پیروزی تحقق نمی‌یابد، الا با مبارزه‌ی هوشمندانه و این امر محقق نمی‌شود، الا با شناخت صحیح دشمن. در واقع، در اندیشه‌ی دو اندیشمند مبتنی بر اندیشه‌ی اسلامی، مرگ با عزت بسیار با ارزش‌تر از حیات ذلت‌بار است.

دشمن‌شناسی در قرآن کریم

لذا تردیدى نیست که از نظر شیوه‌ی تفکر اسلامى مرگ از زندگى ذلت‌بار بهتر است، براى ما جز ادامه‌ی پیکار با همه‌ی نیروها و امکاناتمان راهى وجود ندارد تا عزت و شرافت خود و آیندگان را در طول تاریخ با عظمت اسلامى به دست آوریم. قرآن کریم مى‏فرماید: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ»[2] یعنی: و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب‌هاى آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات] دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگرى را جز ایشان، که شما نمى‏شناسیدشان و خدا آنان را مى‏شناسد، بترسانید و هر چیزى در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت، «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ»[3] یعنی: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، اگر خدا را یارى کنید، یاریتان مى‏کند و گام‌هایتان را استوار مى‏دارد. «وَلا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ انْتُمُ الاعْلَونَ انْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ»[4] یعنی: سست نشوید، غمگین نباشید، شما پیروزید، اگر به هدف خود ایمان داشته باشید، «وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا»[5] یعنی: در جست‌وجوى دشمن سستى نورزید، اگر شما رنج مى‏برید، آنان نیز مثل شما رنج مى‏کشند، منتها شما به خدا ایمان دارید و آن‌ها ندارند و خدا همواره داناى سنجیده‏کار است.
تمرکز امام و مقام معظم رهبری، به عنوان رهبران جامعه، متمرکز در اندیشه‌های اسلامی است؛ چرا که مبارزه را جزء با استمداد از اسلام بی‌معنا می‌دانند و تنها راه مقابله را در اندیشه‌های اسلامی جست‌وجو می‌کنند و موفقیت در این امر خطیر را در توکل به خدا و تقوا می‌دانند.[6]

آنچه در اندیشه‌ی قرآن می‌توان استخراج نمود و از آن یاد کرد، تمرکز هوشمندانه در جهت‌یابی مخاطب در مسیر حق و قدرت‌یابی محسوس در جهت مقابله با دشمن، که در تأکیدات قرآن مکرراً یاد شده است. در واقع، قرآن کریم دشمن را مفروض قرار داده و از آن به عنوان عاملی جدانشدنی از زندگانی بشر یاد نموده است. اینجانب معتقد است تا حق هست باطل هم هست و تا دشمن وجود دارد، طبیعتاً مبارزه هم هست. قرآن به ما می‌آموزد تا با همه‌ی توان در جهت اقتدار و تعالی خود قدم برداریم و با تمام قوا به جنگ با دشمن برویم، تا در نهایت، کلمه‌ی‌ حق را بر بام جهان به اهتزاز در آوریم و دشمن را در جایگاه ضعف و در نهایت، آن‌ها را محکوم به شکست نماییم. لذا این امر محقق نمی‌شود، مگر با شناخت صحیح دشمن و اقدام متناسب و به‌هنگام در مقابله با تهدید‌های بالقوه و بالفعل دشمن.

امام (رحمت الله علیه) عدم شناخت ماهیت دشمن را یکی از بزرگ‌ترین آفت‌ها و موانع نیل به اهداف متعالی اسلام و انقلاب اسلامی می‌دانستند. لذا، علاوه بر معرفی دشمنان در هر مرحله از انقلاب و افشای ماهیت آنان، بر دشمن‌شناسی و درک نقشه‌ها و توطئه‌های آنان تأکید می‌فرمودند و دائماً نسبت به آنان هشدار می‌دادند.

امام خمینی (رحمت الله علیه) و دشمن‌شناسی

از نظر امام خمینی (رحمت الله علیه) موضوع دشمن و توطئه‌ی گوناگونشان یکی از مسلمات اندیشه‌ی انقلاب اسلامی است؛ همچنان که یکی از محکمات اندیشه‌ی سیاسی در قرآن کریم است. امام (رحمت الله علیه) در تعریف کلی، دشمن را هر شخص، راه، جریان، گروه و کشوری می‌داند که مسیر، راه و اهداف او مقاصد اسلامی نیست. ایشان شاخص بسیار عملیاتی و عینی برای شناخت دشمن ارائه می‌دهد و به گونه‌ای سهل و ممتنع، همه‌ی اقشار عامی و دانشگاهی را به این امر فرا می‌خواند: «برنامه‌ی ملت ما برنامه‌ی طویل‌المدت. این است که همان گونه که در گذشته دشمن را شناختیم و از میدان رد کردید، حال هم دشمن را بشناسید و از میدان ردش کنید. (دشمن) ما فقط محمدرضا نبود، هر کس مسیرش، مسیر اسلام نباشد، دشمن ماست.»[7] امام (رحمت الله علیه) عدم شناخت ماهیت دشمن را یکی از بزرگ‌ترین آفت‌ها و موانع نیل به اهداف متعالی اسلام و انقلاب اسلامی می‌دانستند. لذا، علاوه بر معرفی دشمنان در هر مرحله از انقلاب و افشای ماهیت آنان، بر دشمن‌شناسی و درک نقشه‌ها و توطئه‌های آنان تأکید می‌فرمودند و دائماً نسبت به آنان هشدار می‌دادند.

اهم محورها در دشمن‌شناسی به شرح ذیل است:

1. شناخت ماهیت دشمن

2. شناخت علائم و نشانه‌های دشمن

3. شناخت نقشه‌ها و توطئه‌های دشمن

4. درک طریق خنثی کردن نقشه‌ها و توطئه‌های دشمن

5. شناخت نفوذی‌ها، منافقین و دشمنان دوست‌نما

6. آگاه‌سازی و افشای ماهیت و نقشه‌ها دشمنان برای دیگران

7. نشان دادن دشمن و ارائه‌ی مصادیق[8]

8. تدوین راهبرد کلان در جهت شناخت صحیح دشمن

9. چگونگی راهبرد مقابله با دشمن.

نگاه امام (رحمت الله علیه) به مقوله‌ی دشمن یک نگاه واقع‌بینانه و به دور از نگاه سطحی و موضعی است. امام به دشمن به عنوان یک واقعیت آنی و گذرا نمی‌نگرد، بلکه آن را به عنوان یک واقعیت مسجل و دارای برنامه می‌داند که در مقابله با آن می‌بایست برنامه داشت تا در مواجهه با آن موفق بود. علی‌حی‌حال، دشمن در همه‌ی ابعاد فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، اجتماعی و... حضور دارد و مسامحه در آن غیر قابل بخشش است. دشمن‌شناسی از اصول اساسی و پایه‌ای تفکر دفاعی‌امنیتی امام خمینی (رحمت الله علیه) است که در جای خود نه تنها در بعد مفهومی، بلکه می‌توان آن را در ابعاد ملی و فراملی مشاهده نمود که نه تنها از نگاه عقلانی آن را در عرصه‌ی نظر، تحلیل و تبیین می‌نماید؛ بلکه در اندیشه‌ی فقهی‌کلامی دارای جایگاه بسیار قابل توجهی در اندیشه‌ی امام (رحمت الله علیه) است که از اصول غیر قابل تخطی در اندیشه‌ی دفاعی‌امنیتی امام راحل می‌باشد. لذا دشمن‌شناسی در استراتژی نظامی امام جایگاه بسیار ممتازی دارد.

مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و ضرورت دشمن‌شناسی

هیچ موجودی بدون دشمن نیست، به علاوه برخی در مقابل دشمنان آسیب‌پذیرند و چاره‌ای جز مبارزه و جهاد و حفظ و حراست خویش ندارند؛ اما مؤمنان واقعی، که از اوصاف مقربان خدایند، دشمنی سودی ندارد. مؤمنان واقعی ‌‌می‌توانند دشمنان را از صحنه خارج کنند و امید آن‌ها را به یأس تبدیل کنند. خداوند در سوره‌ی مبارکه‌ی بقره می‌فرماید: «مَن کَانَ عَدُوًّا لِّلّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِّلْکَافِرِینَ»[9] یعنی: هر کس دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران و جبرئیل و میکائیل است (باید بداند) که خداوند دشمن کافران است. پس دشمنی با مؤمنان، که دوستان واقعی خداوندند، دشمنی آن‌ها نتیجه‌ای نخواهد داشت. نگاه مقام معظم رهبری به مقوله‌ی دشمن یک نگاه واقع‌بینانه است. ایشان به دشمن به عنوان یک واقعیت آنی و گذرا نمی‌نگرد، بلکه آن را به عنوان یک واقعیت مسجل و دارای برنامه می‌داند که در مقابله با آن می‌بایست برنامه داشت تا در مواجهه با آن موفق و از مکرشان مصون بود والا در گرداب ظلمت و تاریکی می‌بایست غلطید. علی‌حی‌حال، دشمن در همه‌ی ابعاد فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، اجتماعی و... حضور دارد و از آن به عنوان ابزار فشار استفاده می‌کند تا در صورت لزوم، اهداف خفیه‌ی پلید خود را بر جامعه غالب کند، بالطبع نمی‌توان در این مصاف با برنامه یا بی‌برنامه بود و در این جنگ نابرابر و مجهز با دست تهی به مقابله رفت. در واقع، مسامحه در آن غیر قابل بخشش و جبران‌ناپذیر و آینده‌ی نامعلومی را رقم خواهد زد.

همان گونه که شناخت نیروهای خودی و وضعیت و توانایی‌های داخلی ضروری است، شناسایی دشمن اعم از دور و نزدیک، ضعیف و قوی و بالقوه و بالفعل نیز یک ضرورت انکارناپذیر در دفاع به شمار می‌آید.[10]"مکروا و مکراللَّه"[12] "انّهم یکیدون کیدا و أکید کیدا"[13] اگر از دشمنى آن‌ها غفلت کردیم، باخته‌ایم. اگر براى ضدّ حمله‌ی آن‌ها چاره‌اى نیندیشیم، دشمن را به دست خود موفّق کرده‌ایم. اینکه من مرتّب به مسئولان، به مردم و به خصوص به جوانان هشدار مى‌دهم، به این خاطر است»[14] و در جای دیگر می‌فرمایند: «امروز ما باید بدانیم این دشمن ناکام‌مانده در مقابل ملت ایران نقشه‌اش چیست؟ باید بیدار باشیم: «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللّوابس». اگر صحنه را بشناسیم، عرصه را بشناسیم، دشمن را بشناسیم، نقشه‌ى دشمن را بدانیم، غافلگیر نخواهیم شد.»[15] بی‌تردید شناسایی دشمن و برآورد اهداف، توان و بینش وی، از الفبای مبارزه به شمار می‌رود که پیش از برداشتن نخستین گام باید بدان پرداخته شود. امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در هوشیاری و شناخت دشمن می‌فرماید: «کسی که از دشمنش غفلت ورزد، مکر و حیله‌های دشمنش او را بیدار می‌کند.»[11] مقام معظم رهبری معتقد است نسبت به دشمن نمی‌بایست غفلت ورزید و غفلت ورزیدن خسران بزرگی را رقم می‌زند و در این ارتباط می‌فرماید: «همان‌طور که آن روز در میدان امام به آن جمعیت عظیم عرض کردم، آن‌ها مکر و توطئه مى‌کنند؛ ما باید در مقابل آن‌ها ضدّ مکر، ضدّ توطئه و ضدّ حمله کنیم و

رهبر معظم انقلاب نشناختن دشمن را به مخزنی بی‌حصار تشبیه می‌کند و می‌فرماید: «شناخت دشمن، محصول همه‌‌‌ى آن شناخت‌ها و متمم و مکمّل آن‌هاست. بدون آن، دل و ذهن مسلمان، مخزنى بى‌‌‌حصار است که از دستبرد راهزن و خائن و غارتگر، مصون نیست.»[16] ایشان چگونگی برخورد با دشمن را در آینده این چنین به تصویر می‌کشد و چشم‌اندازی روشن را برای ما رقم می‌زنند: «ما در برنامه‌ریزی‌ها همیشه باید جلوتر از دشمن حرکت کنیم. در مقابل فعالیت دشمن، کشور نباید در حال انفعال به سر ببرد. هوشمندانه باید نقشه‌ی دشمن را حدس زد و تشخیص داد و جلوتر از دشمن عمل کرد.»[17]

مقام معظم رهبری تنها قائل به شناخت برنامه‌ها و ترفند‌های دشمن نبوده، بلکه از آن به عنوان مقدمه یاد می‌کند و معتقد است جامعه‌ای می‌تواند دارای صلابت باشد که نه تنها ترفند‌های دشمن را شناسایی، بلکه جلوتر از دشمن قدم بردارد و هوشمندانه پدافند لازم را در مسیر تهدیدات آن‌ها قرار دهد و قبل از اینکه دشمن طرح خود را عملیاتی کند، در نطفه، یعنی در ذهن آن را خنثی کند.

مقام معظم رهبری، همچون رهبر کبیر انقلاب، به مقوله‌ی دشمن و دشمن‌شناسی به عنوان ضرورتی انکار‌ناپذیر می‌نگرد و فضایی را تصویر می‌کشد که در آن ضرورت دشمن‌شناسی را گوشزد می‌کند و از آن به عنوان عاملی مهم و حیاتی در جهت پویایی نظام بر می‌شمرد. مقام معظم رهبری معتقد است که ما می‌بایست نه تنها در مقابله با دشمن می‌بایست قدرتمند باشیم، آن هم نه فقط در بعد مادی، بلکه می‌بایست در بعد معنوی هم با اقتدار ظاهر شویم؛ اگرچه بعد مادی را لازمه‌ی حیات پایدار می‌داند، اما کافی نمی‌داند. در این مسیر یکی از بهترین اقدامات برای حفظ و پویایی نظام شناخت دشمن است، زیرا با دشمن‌شناسی می‌توان از خطرات احتمالی کاست و به مقابله‌ی مدبرانه با تهدیدات محسوس و نامحسوس رفت. اگرچه این مقابله در زمان حال قابل لمس است، اما در واقع نتیجه‌ی آن را می‌توان در آینده نگریست که مقابله‌ی مدبرانه‌ی زمان حال، ما را از خطرات آینده، که اگر موقع‌شناسی و مقابله‌ی به‌هنگام صورت نمی‌گرفت، مصون نمی‌نمود.

در پایان، می‌بایست به این نکته توجه نمود که مقام معظم رهبری تنها قائل به شناخت برنامه‌ها و ترفند‌های دشمن نبوده است، بلکه از آن به عنوان مقدمه یاد می‌کند و معتقد است جامعه‌ای می‌تواند دارای صلابت باشد که نه تنها ترفند‌های دشمن را شناسایی کند، بلکه جلوتر از دشمن قدم بردارد و هوشمندانه پدافند لازم را در مسیر تهدیدات آن‌ها قرار دهد و قبل از اینکه دشمن طرح خود را عملیاتی کند، در نطفه، یعنی در ذهن آن را خنثی کند.(*)

پی‌نوشت‌‌ها:

[1] رحیم کازرونی سعدی، حفظ نظام و پایبندی به اصول در کلام امام خمینی (رحمت الله علیه)، فصلنامه‌ی ره‌آورد سیاسی، سال هشتم ، شماره‌ی 34، زمستان 1390، ص 99.

[2] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی انفال، آیه‌ی 60.

[3] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی محمد، آیه‌ی 7.

[4] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی آل عمران، آیه‌ی 139.

[5] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، آیه‌ی 104.

[6] صحیفه‌ی امام، جلد 2، ص 200.

[7] ابراهیم برزگر، دشمن‌شناسی در اندیشه‌ی سیاسی امام خمینی (رحمت الله علیه)، مجموعه مقالات هفتمین سمینار تبیین اندیشه‌ی دفاعی امام خمینی (رحمت الله علیه)، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، جلد 5، 1379، ص 46.

[8] محمدجواد سلمان‌پور؛ امام (رحمت الله علیه)، دشمن‌شناسی و دشمن‌ستیزی؛ مجموعه مقالات هفتمین سمینار تبیین اندیشه‌ی دفاعی امام خمینی (رحمت الله علیه)؛ تهران؛ سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح؛ جلد 5؛ 1379؛ ص 57.

[9] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی بقره، آیه‌ی 98.

[10] جواد منصوری، عوامل دفاع و شرایط جدید بین‌المللی، مجموعه مقالات هفتمین سمینار تبیین اندیشه‌ی دفاعی امام خمینی (رحمت الله علیه)، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، جلد 1، 1378، ص 97.

[11] غلامرضا مصباحی، تهاجم فرهنگی و راه‌های مقابله با آن، مجموعه مقالات هفتمین سمینار تبیین اندیشه‌ی دفاعی امام خمینی (رحمت الله علیه)، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، جلد 1، 1378، ص 86.

[12] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی آل عمران، آیه‌ی 54.

[13] قرآن مجید، سوره‌ی مبارکه‌ی الطارق، آیات 15 و 16.

[14] بیانات رهبری معظم انقلاب در دیدار جوانان استان اصفهان‌، مورخ 12 آبان 1380.

[15] بیانات‌ رهبری معظم انقلاب در دیدار مردم کازرون‌، 16 اردبیهشت 1387.

[16] بیانات‌ رهبری معظم انقلاب در پیام به کنگره‌ی عظیم حج، 12 فروردین 1377.

[17] بیانات‌ رهبری معظم انقلاب در حرم مطهر رضوی، 01 فروردین 1392.



*ابوالقاسم باباتبار سرخی؛ کارشناس ارشد روابط بین‌الملل/انتهای متن/