۰
يکشنبه ۲۹ مرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۲:۳۵
در تاریخ ۱۰۰ سال گذشته اتفاقات بسیاری در تاریخ ایران معاصر شکل‌گرفته است که پایه و اساس بسیاری از اقدامات در منطقه شده است، ملی شدن صنعت نفت توسط دولت ملی دکتر محمد مصدق و حمایت جدی علمای دینی از این حرکت یکی از اقدامات تأثیرگذار در منطقه بوده است، به‌گونه‌ای که این اقدام جمال عبدالناصر را به‌عنوان رییس‌جمهور پان‌عربیسم مصر در طرح ملی کردن کانال سوئز پایدارتر کرد. تأثیرات این اقدام آن‌چنان سریع، مؤثر و غیرقابل‌پیش‌بینی بود که دولت وقت انگلستان حاضر بود تمام شرایط شخص نخست‌وزیر را بپذیرد اما این اقدام صورت نگیرد که با مخالفت شدید محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی روبه‌رو شد. لذا انگلستان برای رسیدن به اهداف خود مجبور شد درازای سهیم شدن آمریکا در نفت ایران از دولت وقت آمریکا تقاضای میانجیگری کند. اقدامی که باعث شد تا اولین حرکت برای اجرای طرح کودتای پیچیده در سه مرحله از سوی سازمان C.I.A و MI6 کلید بخورد اقدامی که از آن به‌عنوان کودتای ۲۸ مرداد نام‌برده می‌شود. کودتای ۲۸ مرداد یکی از حوادث سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر ایران بود که در دوازدهمین سال حکومت پهلوی دوم به وقوع پیوست و سبب تثبیت حاکمیت او تا ۲۵ سال دیگر شد.
بیان مسئله:
از اقدام آمریکا به کودتای ۱۳۳۲ چیزی نزدیک به ۶۵ سال می‌گذرد اما انتشار جهت دار اسناد و مدارک این اقدام توسط آمریکا باعث کم رنگ شدن نقش آمریکا در کودتا شده است، آنچه در این مقاله سعی داریم به آن پاسخ دهیم این سؤال است که: آمریکا چه اهدافی را در انتشار اسناد عاملیت در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دنبال می‌کند؟ و فرضیه‌ای که ما سعی داریم به بررسی آن بپردازیم این است که با توجه به عواقبی که این جریان می‌تواند بر شهرت آمریکا در دوران پساترامپ داشته باشد مقامات این کشور با انتشار جهت دار اسناد سعی در تغییر مسیر واقعیت کودتا دارند. در همین راستا نیز ما باید به سؤالات فرعی ذیل نیز بپردازیم.
– برنامه‌ریزی و اجرای کودتا به‌عنوان یک ابزار چه جایگاهی در سیاست خارجی آمریکا دارد؟
– مهم‌ترین کودتاهایی که آمریکا در کشورهای مختلف انجام داده کدام اند و با چه اهدافی انجام‌شده‌اند؟
– دلیل یا دلایل انتشار جهت دار اسناد کودتای آمریکایی ۱۳۳۲ در ایران چه می‌تواند باشد؟
ما در این نوشتار سعی داریم با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه‌ای به بررسی عواملی بپردازیم که باعث شده است تا امروز سیاست دولتمردان آمریکا بر افشای اسناد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ه.ش بهصورت جهت دار استوار باشد. در دهه های اخیر پژوهش‌های فراوانی درباره منشأ و دلایل وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ه.ش به انجام رسیده است. اما تلاش سیاستمداران آمریکایی در انتشار جهت دار اسناد این واقعه در طول سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ میلادی نیاز به تحقیقی جداگانه دارد.
۱-آمریکا و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
آمریکا تا قبل از ملی شدن صنعت نفت در ایران، نفوذ چندانی در ایران نداشت. درصورتی‌که انگلیس از نفوذ بسیار بالایی در امور ایران برخوردار بود. دولت آمریکا از سلطه انحصاری انگلیس در ایران ناراضی بود. زیرا دولت انگلیس از طریق شرکت نفت توانسته بود در تمام مسائل سیاسی و اقتصادی ایران دخالت کند. لذا آمریکا همواره سعی می‌کرد در برابر افزایش نفوذ انگلیس ایستادگی کند و همواره سعی داشت که در قبال خواسته‌های دولت ایران انعطاف بیشتری نشان دهد؛ اما دولت انگلیس حاضر نبود از مواضع خود عقب‌نشینی کند. با ملی شدن صنعت نفت در ایران به سلطه انحصاری دولت انگلیس بر منابع نفتی ایران پایان داده شد.[۱] ایالات‌متحده اقدام دولت ایران را مورد پشتیبانی قرار داد. آمریکا با ملی شدن صنعت نفت در ایران موافق بود؛ اما این موافقت تا آنجا بود که به انحصار شرکت نفت پایان داده شود، نه اینکه صنعت نفت به‌نحوی‌که دولت ایران قصد داشت ملی شود. آمریکا همواره از این می‌ترسید که اگر ایران بتواند نفت را به نحوی ملی کند که اداره تولید و فروش آن را هم کاملاً خودش به عهده بگیرد این الگویی می‌شود برای کشورهای نفت‌خیز غرب آسیا، زیرا آن‌ها با پیروی از اقدام دولت ایران تقاضای اقدام مشابهی را می‌کردند.[۲]
از زمانی که دموکرات‌ها در آمریکا بر سر کار بودند، سیاست دولت آمریکا همواره بر حل مسئله نفت از طریق راه‌های دیپلماتیک و باقی‌ماندن ایران در اردوگاه غرب بود و با سیاست دولت انگلیس که همواره اقدام نظامی علیه ایران را تنها راه‌حل مسئله نفت می‌دانست به‌شدت مخالف بود. “ترومن”رئیس‌جمهور آمریکا با هرگونه اقدام نظامی علیه ایران مخالف بود.[۳] زیرابه عقیده وی هرگونه اقدام نظامی علیه ایران موجب خواهد شد که روس‌ها هم به ایران تجاوز کنند. انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نزدیک بود. پس از برگزاری انتخابات در آمریکا “آیزنهاور” از حزب جمهوری‌خواه در ژانویه ۱۹۵۳ به ریاست‌جمهوری رسید. به‌رغم اینکه دولت جدید، هنوز مصدق را تنها امید غرب در ایران می‌دانست اما دولت بریتانیا توانست با استفاده از دسیسه خطر کمونیسم در ایران به دولت جدید آمریکا که برخلاف دولت گذشته از نفوذ کمونیسم در ایران نگرانی بیشتر داشت بقبولاند که تنها راه‌حل مسئله نفت، سقوط مصدق است.[۴] لذا دولت وقت آمریکا دستور اجرای کودتا و هم‌گرایی با انگلستان را صادر کرد. و با دخالت مستقیم خود در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دولت ملی مصدق را با استفاده از کودتا ساقط کرد، آنچه در این میان حائز اهمیت است این است که بعد از اقدام موفقیت‌آمیز کودتای ۲۸ مرداد یا عملیات آژاکس، دولت آمریکا کودتا را به‌عنوان بخشی از سیاست خارجی خود در جهت تغییر در کشورهایی که همراه او نیستند مورداستفاده قرارداد.
بعد از اقدام موفقیت‌آمیز کودتای ۲۸ مرداد یا عملیات آژاکس، دولت آمریکا کودتا را به‌عنوان بخشی جدایی نشدنی از سیاست خارجی خود در جهت تغییر در کشورهایی که همراه او نیستند مورداستفاده قرارداد.
۲-نقش کودتا در سیاست خارجی آمریکا
کاربرد کودتای نیابتی که در قالب مداخله‌ی پنهان تحلیل می‌گردد نیز ازجمله راهبردهای سیاست خارجی آمریکاست که در آن‌یک عامل میانی که بیشتر نیروهای نظامی و ارتش بودند مجری طرح کودتا می‌گردند. این راهبرد در سیاست خارجی آمریکا به‌طور کل برخاسته از دیدگاهی است که این کشور نسبت به خود دارد. مداخله‌گری از اصول موجود در سیاست خارجی کشورهای بزرگ است. آمریکا نیز با توجه به اهداف، انگیزه و منافع ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی خود و با توجه به ابزارهای در دسترس آن کشور، سطح گسترده‌ای از مداخله‌ها را در مناطق مختلف جهان مورد پیگیری قرار می‌دهد[۵]. کودتاهای نیابتی یکی از نمودهای مداخله‌ی این کشور در سطح جهان است.
اگر بخواهیم تعریفی از کودتا داشته باشیم می‌توانیم، کودتا را شگردی سیاسی و کوششی از سوی یک ائتلاف سیاسی غیرقانونی برای براندازی رهبران حکومت موجود دانست که از راه خشونت یا تهدید به آن انجام می‌گیرد[۶]. این خشونت معمولاً محدود و ناگهانی است و از سوی عده‌ای اندک (برخلاف انقلاب که از سوی بیشتر مردم انجام می‌گیرد) به کار بسته می‌شود.[۷] در کودتای نیابتی نیز افرادی در کشور باهدف حمایت ابرقدرت‌ها، دولت‌های ملی و مردمی را به نیابت از طرف آنان ساقط و خود قدرت را به دست می‌گرفتند. در این دست کودتاها رهبران و افراد کودتاهای نیابتی بیشتر از میان نظامیان انتخاب می‌شدند که توسط مستشاران قدرت‌های استعماری گزینش‌شده و سرسپردگی آنان تضمین‌شده بود. با توجه به این موارد، این نوشتار مروری دارد بر مصادیق کودتاهای آمریکایی که اصل مداخله در سیاست خارجی آمریکای آمریکا را در عرصه‌ی عینی تبیین می‌نماید. امروزه از دیدگاه جوزف نای می‌توان کودتا را به‌عنوان بخشی از یک استراتژی به‌عنوان قدرت هوشمند[۸] نام برد که می‌تواند درنهایت قدرت آمریکا را افزایش دهد.
کودتاهای تأثیرگذار در جهان با حمایت آمریکا
مروری بر تاریخ سیاسی جهان در طول ۱۰۰ سال گذشته نشان می‌دهد که آمریکا در بسیاری از فجایع دنیا دست داشته است. در پشت هر جنگ داخلی و خارجی، در پشت هر نسل‌کشی و دیکتاتوری و استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی، می‌توان رد پای سازمان سیا و یا سایر مسئولان کاخ سفید را مستقیم و غیرمستقیم مشاهده کرد. نگاهی به تاریخ اقدامات آمریکا در کشورهای مختلف در طول ۱۰۰ سال گذشته نشان می‌دهد این کشور به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم در بیش از ۵۰ کودتا نقش داشته و در تعداد دیگری از این کودتاها نیز ناکام مانده است.
شناختن رویه و رفتار آمریکا در برخورد با انقلاب‌های مردمی و دولت‌های مردمی از یک‌سو، دروغ‌گویی رهبران این کشور و فاصله بسیار زیاد آن‌ها از شعارهایشان را مطرح می‌کند و از سوی دیگر می‌تواند درس عبرت مهمی باشد برای کشورها و اشخاصی که گمان می‌کنند، با دنباله‌روی از سیاست‌های و اهداف آمریکا می‌توان کشوری مستقل و آباد داشت و در امنیت به سر برد.
ایالات‌متحده نه‌تنها در شرایط مختلف زمانی در قرن بیستم به انجام چنین نقشی مبادرت ورزید، بلکه در ایفای نقش مداخله‌گرایانه‌ی خود در نقاط مختلف جهان ازجمله آمریکای لاتین و به‌خصوص در آمریکای مرکزی و دریای کاراییب، با بهره‌گیری از نقش‌های شناخته‌شده، مقررات بین‌المللی و نهادهایی که موازنه‌ی رفتار را عهده‌دارند، رفتارهای منطقه‌ای و بین‌المللی خود را تنظیم، تثبیت و تداوم بخشید. این رفتارها با نوعی مداخله‌گرایی گسترش یابنده در دوران بعد از جنگ سرد همراه گردیده است[۹].کودتاهایی که بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در کشورهای عراق، لبنان، ونزوئلا، پاناما[۱۰]، آلبانی، گرجستان، اوکراین، کلمبیا، هائیتی[۱۱] و بیش از ۳۰ کشور دیگر اتفاق افتاده است ناشی از اقداماتی است که دولت آمریکا از آن به‌عنوان دیپلماسی خود نام می‌برد.[۱۲]و نتایج اکثر این کودتاها بر سرکار آمدن دولت‌های دیکتاتور وابسته و جنگ‌های داخلی خانمان‌سوز بوده است.
کودتاهای تحت نظارت آمریکا در بیش از ۳۰ کشور جهان که بعد از پیروزی طرح آژاکس شکل گرفت، نتایجی جز سرکار آمدن دولت‌های دیکتاتور وابسته،سرکوب مردم و جنگ‌های داخلی خانمان‌سوز نداشته است.
۳-چرایی انتشار جهت دار اسناد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
همان‌گونه که در ابتدای این بحث به آن اشاره شد، دولتمردان آمریکایی سعی دارند با انتشار جهت دار اسناد مربوط به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مسیر تحقیقاتی که نقش این دولت در ابقای دیکتاتوری پهلوی را افشا می کنند منحرف سازند. هرچند تاکنون بخش‌هایی از این اسناد بر روی سایت آرشیو امنیت ملی آمریکا بارگزاری شده است [۱۳]اما این سایت و هیچ‌یک از سازمان‌های امنیتی آمریکا سعی نکرده‌اند تا با انتشار کامل این اسناد به‌طور گسترده راهی به سوی حقیقت داشته باشند، هرچند که این اسناد می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مدارک علیه آمریکا به‌حساب آید اما آنچه در این میان حائز اهمیت است این است که نکات بسیار مهمی در اسناد منتشرنشده وجود دارد که به اذعان مقامات آمریکایی حتی می‌تواند به روابط سیاسی این کشور با کشورهای منطقه در زمان حال نیز خدشه وارد کند[۱۴]. اما آنچه از مهم‌ترین دلایل آمریکا برای انتشار جهتدار این اسناد می‌توان اشاره کرد مربوط به ۳ حوزه‌ی داخلی، هویتی و خارجی این کشور است که به‌طور فزاینده‌ای مانند حلقه‌های زنجیر به هم وابسته‌اند.
بعدازآنکه برنی ساندرز نامزد انتخابات دور قبل ریاست جمهوری آمریکا در مناظرات خود درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توضیحاتی داد و به اقدام آمریکا در کودتا علیه دولت ملی مصدق اعتراض کرد می‌توان به این نتیجه رسید که از سوی بسیاری از روشنفکران آمریکایی کودتای علیه مصدق به‌عنوان مهم‌ترین دلیل بدبینی ایرانی‌ها به آمریکا مطرح می‌شود و این به معنای آن است که آمریکا خود باعث به وجود آمدن شکاف میان ایران و ایالات‌متحده است. این موضوع زمانی بسیار اهمیت پیدا می‌کند که سیاست خارجی آمریکا در منطقه بر پایه‌ی ایران هراسی استوار است و شرکت‌های بزرگ اسلحه‌سازی با این تهدید سالانه میلیاردها دلار به کشورهای عربی منطقه سلاح می‌فروشند. که در صورت انتشاربدون جهت اسناد کودتا و تلاش قشر فرهیخته‌ی آمریکا برای عادی‌سازی روابط میان ایران و آمریکا این کشور روندگسترش ایران هراسی در منطقه به شدت کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر هویت ملی آمریکا به‌عنوان یک کشور داعیه‌دار آزادی در جهان خدشه‌دار می‌شود همان‌گونه که سناتور «دانیل پی. موینیهان» در مورد انتشار کامل این اسناد اظهار داشته که ما (آمریکایی‌ها) در حال مسموم کردن تاریخ خود هستیم.[۱۵]این موضوع برای کشوری که سعی دارد برای خود هویتی ریشه‌دار ایجاد کند بسیار خطرناک است.
تلاش گسترده‌ی رسانه‌های اروپایی و غربی که بعد از انتشار بخشی از اسناد کودتا از آن به‌عنوان اعتراف سیا یادکردند و درخواست انگلستان برای مخفی ماندن نقش او در کودتای ۲۸ مرداد از دیگر دلایلی است که می‌توان از آن به‌عنوان پاسخ به چرایی انتشار جهت دار اسناد کودتای ۲۸ مرداد از سوی آمریکا یادکرد.این تأثیرات در دوران پسا ترامپ می‌تواند وجهه‌ی مخدوش آمریکا را بیش‌ازپیش خدشه‌دارتر کند.
از سوی دیگر انتشار کامل این اسناد از سوی دولت آمریکا به معنای پذیرفتن اقدام خود در دخالت در سیاست داخلی یک کشور است که کمترین هزینه‌ی آن مخدوش کردن چهره‌ی آمریکا خواهد بود و این می‌تواند دست ایران را برای اعاده‌ی هزینه‌های برجای گذاشته در مجامع بین‌المللی باز گذارد و این موضوع هرگز به نفع دولت ایالات‌متحده نخواهد بود مخصوص در دوران پسا ترامپ که چهره و وجهه‌ی بین‌المللی این کشور با خطر فروپاشی روبه‌رو است. این موضوع را می توان با دیدار عبدالفتاح السیسی رئیس‌جمهوری که با کودتا توانست حکومت را در مصر به دست بیاورد از کاخ سفید در دوران ترامپ مورد ارزیابی قرارداد، به گونه‌ای که اقدام ترامپ به‌نوعی به تأیید کودتا برداشت می‌شود.[۱۶]
تلاش دولتمردان آمریکایی برای حفظ وجهه‌ی انسان‌دوست از آمریکا که می‌تواند به‌عنوان یک رهبر در جهان اقدام کند با انتشار اسناد کودتای ۲۸ مرداد۱۳۳۲با صدمه‌ی بسیار سنگینی مواجهه می‌شود که بعد از به قدرت رسیدن ترامپ به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند جامعه‌ی آمریکا را اقناع کند.
جمع‌بندی
کودتای سال ۱۳۳۲ کماکان موضوع مورد توجه دنیاست چون بسیاری نکات درباره‌اش هنوز هم به‌شدت محل بحث‌اند.درواقع ماجرای کودتا فرا‌تر از موضوعی برای تحقیق‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی است. نقش‌آفرینانی سیاسی از همه جناح‌ها و دسته‌ها، ازجمله از حکومت ایران، مدام پای کودتا را وسط این بحث می‌کشند که مسئول اصلی مسیری که تاریخ ایران در سده بیستم پیمود، خود این کشور بوده یا قدرت‌های خارجی، آیا می‌توان به ایالات‌متحده اطمینان کرد که استقلال و حاکمیت ایران را پذیرفته یا نه، یا اینکه آیا واشنگتن باید پیش از هرگونه بهبود روابط احتمالی، بابت دخالت‌های پیشینش در امور ایران عذرخواهی کند یا نه تمام موضوعاتی است که می‌تواند به‌عنوان احتمالاتی که در آینده‌ی روابط ایران و آمریکا مطرح می‌شود به‌حساب می‌آید. هرچند انتشار خاطرات مسئولین اصلی این اقدام دیگر جای هیچ‌گونه شبهه‌ای در دخالت سازمان سیا در کودتا نگذاشته است اما باید این موضوع را درک کرد که بین در دسترس عموم گذاشتن اطلاعات در مورد فعالیت‌های ایالات‌متحده از سوی نهادهای غیردولتی با پذیرش و تصدیق رسمی این فعالیت‌ها فرق وجود دارد.
منابع:
[۱] Kissinger, Henry, Diplomacy, Simon and Schuster, 2011,pp524
[۲] Gasiorowski , Mark J., Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran, Syracuse University Press, 2004,pp126
[۳] اسناد روابط خارجه آمریکا، ترجمه: هوشنگ مهدوی، تهران، علمی، ۱۳۷۷، ج۱، ص۱۰۵ – ۱۰۷٫
[۴] موحد، محمدعلی؛ خواب آشفته نفت، تهران، کارنامه، ۱۳۸۲، ص۷۸۸ـ۷۸۹٫
[۵]. Art, Robert J, The United States and Coercive Diplomacy, US مؤسسه of Peace Press, 2003,pp122
[۶] Kissinger, Henry, Diplomacy, Simon and Schuster, 2011,pp665
[۷] هانتینگتون، ساموئل؛ سامان سیاسی در جوامع دست‌خوش دگرگونی. ترجمه‌ی محسن ثلاثی. تهران: علم، ۱۳۸۶، صفحه‌ی ۳۲۰٫
[۸] « جوزف نای: قدرت نرم، بخش ضروری قدرت سخت»، اندیشکده ی راهبردی تبیین، ۲۳ فروردین ۱۳۹۶،
http://tabyincenter.ir/18655
[۹] هانتینگتون، ساموئل؛ سامان سیاسی در جوامع دست‌خوش دگرگونی. ترجمه‌ی محسن ثلاثی. تهران: علم، ۱۳۸۶، صفحه‌ی ۳۲۰
[۱۰] گروهتی وی کم کر اولی، جنبش‌های چریکی آمریکای لاتین: به‌سوی جامعه‌شناسی تطبیقی، کتاب انقلاب‌ها، ص۴۰۸
[۱۱] ابراهیم متقی، الگوی مداخله‌گرایی آمریکا در ۱۹۹۴م. بررسی موردی: مداخله‌ی هائیتی، راهبرد، ش ۶، ۱۳۷۴، سس۱۱۷-۱۱۸
[۱۲] پل برو کر، رژیم‌های غیر دموکراتیک، ترجمه‌ی علی‌رضا سمیعی، تهران: کویر، ۱۳۸۴، ص ۱۱۳
[۱۳] Byrne, Malcolm,» The secret CIA History of The Iran coup 1953«,The National security archive, نوامبر ۲۹, ۲۰۰۰,
http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB28/
[۱۴] «خودداری آمریکا از انتشار اسناد کودتای ۲۸ مرداد»،کیهان، ۲۸ آذر ۱۳۹۳،
http://kayhan.ir/fa/news/32637
[۱۵] «انتشار اسناد دخالت سیا در کودتای ۲۸ مرداد»، دیپلماسی ایرانی، ۳۰ فروردین ۱۳۹۳،
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1931681
[۱۶] عالیشاه آرات نبی، فاطمه، « احیای روابط مصر و آمریکا یا عادی‌سازی کودتا؟»، ۳۰اندیشکده راهبردی تبیین، فروردین ۱۳۹۶،
http://tabyincenter.ir/18804/
بیان مسئله:
از اقدام آمریکا به کودتای ۱۳۳۲ چیزی نزدیک به ۶۵ سال می‌گذرد اما انتشار جهت دار اسناد و مدارک این اقدام توسط آمریکا باعث کم رنگ شدن نقش آمریکا در کودتا شده است، آنچه در این مقاله سعی داریم به آن پاسخ دهیم این سؤال است که: آمریکا چه اهدافی را در انتشار اسناد عاملیت در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دنبال می‌کند؟ و فرضیه‌ای که ما سعی داریم به بررسی آن بپردازیم این است که با توجه به عواقبی که این جریان می‌تواند بر شهرت آمریکا در دوران پساترامپ داشته باشد مقامات این کشور با انتشار جهت دار اسناد سعی در تغییر مسیر واقعیت کودتا دارند. در همین راستا نیز ما باید به سؤالات فرعی ذیل نیز بپردازیم.
– برنامه‌ریزی و اجرای کودتا به‌عنوان یک ابزار چه جایگاهی در سیاست خارجی آمریکا دارد؟
– مهم‌ترین کودتاهایی که آمریکا در کشورهای مختلف انجام داده کدام اند و با چه اهدافی انجام‌شده‌اند؟
– دلیل یا دلایل انتشار جهت دار اسناد کودتای آمریکایی ۱۳۳۲ در ایران چه می‌تواند باشد؟
ما در این نوشتار سعی داریم با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه‌ای به بررسی عواملی بپردازیم که باعث شده است تا امروز سیاست دولتمردان آمریکا بر افشای اسناد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ه.ش بهصورت جهت دار استوار باشد. در دهه های اخیر پژوهش‌های فراوانی درباره منشأ و دلایل وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ه.ش به انجام رسیده است. اما تلاش سیاستمداران آمریکایی در انتشار جهت دار اسناد این واقعه در طول سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ میلادی نیاز به تحقیقی جداگانه دارد.
۱-آمریکا و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
آمریکا تا قبل از ملی شدن صنعت نفت در ایران، نفوذ چندانی در ایران نداشت. درصورتی‌که انگلیس از نفوذ بسیار بالایی در امور ایران برخوردار بود. دولت آمریکا از سلطه انحصاری انگلیس در ایران ناراضی بود. زیرا دولت انگلیس از طریق شرکت نفت توانسته بود در تمام مسائل سیاسی و اقتصادی ایران دخالت کند. لذا آمریکا همواره سعی می‌کرد در برابر افزایش نفوذ انگلیس ایستادگی کند و همواره سعی داشت که در قبال خواسته‌های دولت ایران انعطاف بیشتری نشان دهد؛ اما دولت انگلیس حاضر نبود از مواضع خود عقب‌نشینی کند. با ملی شدن صنعت
از زمانی که دموکرات‌ها در آمریکا بر سر کار بودند، سیاست دولت آمریکا همواره بر حل مسئله نفت از طریق راه‌های دیپلماتیک و باقی‌ماندن ایران در اردوگاه غرب بود و با سیاست دولت انگلیس که همواره اقدام نظامی علیه ایران را تنها راه‌حل مسئله نفت می‌دانست به‌شدت مخالف بود. “ترومن”رئیس‌جمهور آمریکا با هرگونه اقدام نظامی علیه ایران مخالف بود.[۳] زیرابه عقیده وی هرگونه اقدام نظامی علیه ایران موجب خواهد شد که روس‌ها هم به ایران تجاوز کنند. انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نزدیک بود. پس از برگزاری انتخابات در آمریکا “آیزنهاور” از حزب جمهوری‌خواه در ژانویه ۱۹۵۳ به ریاست‌جمهوری رسید. به‌رغم اینکه دولت جدید، هنوز مصدق را تنها امید غرب در ایران می‌دانست اما دولت بریتانیا توانست با استفاده از دسیسه خطر کمونیسم در ایران به دولت جدید آمریکا که برخلاف دولت گذشته از نفوذ کمونیسم در ایران نگرانی بیشتر داشت بقبولاند که تنها راه‌حل مسئله نفت، سقوط مصدق است.[۴] لذا دولت وقت آمریکا دستور اجرای کودتا و هم‌گرایی با انگلستان را صادر کرد. و با دخالت مستقیم خود در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دولت ملی مصدق را با استفاده از کودتا ساقط کرد، آنچه در این میان حائز اهمیت است این است که بعد از اقدام موفقیت‌آمیز کودتای ۲۸ مرداد یا عملیات آژاکس، دولت آمریکا کودتا را به‌عنوان بخشی از سیاست خارجی خود در جهت تغییر در کشورهایی که همراه او نیستند مورداستفاده قرارداد.
بعد از اقدام موفقیت‌آمیز کودتای ۲۸ مرداد یا عملیات آژاکس، دولت آمریکا کودتا را به‌عنوان بخشی جدایی نشدنی از سیاست خارجی خود در جهت تغییر در کشورهایی که همراه او نیستند مورداستفاده قرارداد.
۲-نقش کودتا در سیاست خارجی آمریکا
کاربرد کودتای نیابتی که در قالب مداخله‌ی پنهان تحلیل می‌گردد نیز ازجمله راهبردهای سیاست خارجی آمریکاست که در آن‌یک عامل میانی که بیشتر نیروهای نظامی و ارتش بودند مجری طرح کودتا می‌گردند. این راهبرد در سیاست خارجی آمریکا به‌طور کل برخاسته از دیدگاهی است که این کشور نسبت به خود دارد. مداخله‌گری از اصول موجود در سیاست خارجی کشورهای بزرگ است. آمریکا نیز با توجه به اهداف، انگیزه و منافع ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی خود و با توجه به ابزارهای در دسترس آن کشور، سطح گسترده‌ای از مداخله‌ها را در مناطق مختلف جهان مورد پیگیری قرار می‌دهد[۵]. کودتاهای نیابتی یکی از نمودهای مداخله‌ی این کشور در سطح جهان است.
اگر بخواهیم تعریفی از کودتا داشته باشیم می‌توانیم، کودتا را شگردی سیاسی و کوششی از سوی یک ائتلاف سیاسی غیرقانونی برای براندازی رهبران حکومت موجود دانست که از راه خشونت یا تهدید به آن انجام می‌گیرد[۶]. این خشونت معمولاً
کودتاهای تأثیرگذار در جهان با حمایت آمریکا
مروری بر تاریخ سیاسی جهان در طول ۱۰۰ سال گذشته نشان می‌دهد که آمریکا در بسیاری از فجایع دنیا دست داشته است. در پشت هر جنگ داخلی و خارجی، در پشت هر نسل‌کشی و دیکتاتوری و استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی، می‌توان رد پای سازمان سیا و یا سایر مسئولان کاخ سفید را مستقیم و غیرمستقیم مشاهده کرد. نگاهی به تاریخ اقدامات آمریکا در کشورهای مختلف در طول ۱۰۰ سال گذشته نشان می‌دهد این کشور به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم در بیش از ۵۰ کودتا نقش داشته و در تعداد دیگری از این کودتاها نیز ناکام مانده است.
شناختن رویه و رفتار آمریکا در برخورد با انقلاب‌های مردمی و دولت‌های مردمی از یک‌سو، دروغ‌گویی رهبران این کشور و فاصله بسیار زیاد آن‌ها از شعارهایشان را مطرح می‌کند و از سوی دیگر می‌تواند درس عبرت مهمی باشد برای کشورها و اشخاصی که گمان می‌کنند، با دنباله‌روی از سیاست‌های و اهداف آمریکا می‌توان کشوری مستقل و آباد داشت و در امنیت به سر برد.
ایالات‌متحده نه‌تنها در شرایط مختلف زمانی در قرن بیستم به انجام چنین نقشی مبادرت ورزید، بلکه در ایفای نقش مداخله‌گرایانه‌ی خود در نقاط مختلف جهان ازجمله آمریکای لاتین و به‌خصوص در آمریکای مرکزی و دریای کاراییب، با بهره‌گیری از نقش‌های شناخته‌شده، مقررات بین‌المللی و نهادهایی که موازنه‌ی رفتار را عهده‌دارند، رفتارهای منطقه‌ای و بین‌المللی خود را تنظیم، تثبیت و تداوم بخشید. این رفتارها با نوعی مداخله‌گرایی گسترش یابنده در دوران بعد از جنگ سرد همراه گردیده است[۹].کودتاهایی که بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در کشورهای عراق، لبنان، ونزوئلا، پاناما[۱۰]، آلبانی، گرجستان، اوکراین، کلمبیا، هائیتی[۱۱] و بیش از ۳۰ کشور دیگر اتفاق افتاده است ناشی از اقداماتی است که دولت آمریکا از آن به‌عنوان دیپلماسی خود نام می‌برد.[۱۲]و نتایج اکثر این کودتاها بر سرکار آمدن دولت‌های دیکتاتور وابسته و جنگ‌های داخلی خانمان‌سوز بوده است.
کودتاهای تحت نظارت آمریکا در بیش از ۳۰ کشور جهان که بعد از پیروزی طرح آژاکس شکل گرفت، نتایجی جز سرکار آمدن دولت‌های دیکتاتور وابسته،سرکوب مردم و جنگ‌های داخلی خانمان‌سوز نداشته است.
۳-چرایی انتشار جهت دار اسناد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
همان‌گونه که در ابتدای این بحث به آن اشاره شد، دولتمردان آمریکایی سعی دارند با انتشار جهت دار اسناد مربوط به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مسیر تحقیقاتی که نقش این
بعدازآنکه برنی ساندرز نامزد انتخابات دور قبل ریاست جمهوری آمریکا در مناظرات خود درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توضیحاتی داد و به اقدام آمریکا در کودتا علیه دولت ملی مصدق اعتراض کرد می‌توان به این نتیجه رسید که از سوی بسیاری از روشنفکران آمریکایی کودتای علیه مصدق به‌عنوان مهم‌ترین دلیل بدبینی ایرانی‌ها به آمریکا مطرح می‌شود و این به معنای آن است که آمریکا خود باعث به وجود آمدن شکاف میان ایران و ایالات‌متحده است. این موضوع زمانی بسیار اهمیت پیدا می‌کند که سیاست خارجی آمریکا در منطقه بر پایه‌ی ایران هراسی استوار است و شرکت‌های بزرگ اسلحه‌سازی با این تهدید سالانه میلیاردها دلار به کشورهای عربی منطقه سلاح می‌فروشند. که در صورت انتشاربدون جهت اسناد کودتا و تلاش قشر فرهیخته‌ی آمریکا برای عادی‌سازی روابط میان ایران و آمریکا این کشور روندگسترش ایران هراسی در منطقه به شدت کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر هویت ملی آمریکا به‌عنوان یک کشور داعیه‌دار آزادی در جهان خدشه‌دار می‌شود همان‌گونه که سناتور «دانیل پی. موینیهان» در مورد انتشار کامل این اسناد اظهار داشته که ما (آمریکایی‌ها) در حال مسموم کردن تاریخ خود هستیم.[۱۵]این موضوع برای کشوری که سعی دارد برای خود هویتی ریشه‌دار ایجاد کند بسیار خطرناک است.
تلاش گسترده‌ی رسانه‌های اروپایی و غربی که بعد از انتشار بخشی از اسناد کودتا از آن به‌عنوان اعتراف سیا یادکردند و درخواست انگلستان برای مخفی ماندن نقش او در کودتای ۲۸ مرداد از دیگر دلایلی است که می‌توان از آن به‌عنوان پاسخ به چرایی انتشار جهت دار اسناد کودتای ۲۸ مرداد از سوی آمریکا یادکرد.این تأثیرات در دوران پسا ترامپ می‌تواند وجهه‌ی مخدوش آمریکا را بیش‌ازپیش خدشه‌دارتر کند.
از سوی دیگر انتشار کامل این اسناد از سوی دولت آمریکا به معنای پذیرفتن اقدام خود در دخالت در سیاست داخلی یک کشور است که کمترین هزینه‌ی آن مخدوش کردن چهره‌ی آمریکا خواهد بود و این می‌تواند دست ایران را برای اعاده‌ی هزینه‌های برجای گذاشته در مجامع بین‌المللی باز گذارد و این موضوع هرگز به نفع دولت ایالات‌متحده نخواهد بود مخصوص در دوران پسا ترامپ که چهره و وجهه‌ی بین‌المللی این کشور با خطر فروپاشی روبه‌رو است. این موضوع را می توان با دیدار عبدالفتاح السیسی رئیس‌جمهوری که با کودتا توانست حکومت را در مصر به دست بیاورد از کاخ سفید در دوران
تلاش دولتمردان آمریکایی برای حفظ وجهه‌ی انسان‌دوست از آمریکا که می‌تواند به‌عنوان یک رهبر در جهان اقدام کند با انتشار اسناد کودتای ۲۸ مرداد۱۳۳۲با صدمه‌ی بسیار سنگینی مواجهه می‌شود که بعد از به قدرت رسیدن ترامپ به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند جامعه‌ی آمریکا را اقناع کند.
جمع‌بندی
کودتای سال ۱۳۳۲ کماکان موضوع مورد توجه دنیاست چون بسیاری نکات درباره‌اش هنوز هم به‌شدت محل بحث‌اند.درواقع ماجرای کودتا فرا‌تر از موضوعی برای تحقیق‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی است. نقش‌آفرینانی سیاسی از همه جناح‌ها و دسته‌ها، ازجمله از حکومت ایران، مدام پای کودتا را وسط این بحث می‌کشند که مسئول اصلی مسیری که تاریخ ایران در سده بیستم پیمود، خود این کشور بوده یا قدرت‌های خارجی، آیا می‌توان به ایالات‌متحده اطمینان کرد که استقلال و حاکمیت ایران را پذیرفته یا نه، یا اینکه آیا واشنگتن باید پیش از هرگونه بهبود روابط احتمالی، بابت دخالت‌های پیشینش در امور ایران عذرخواهی کند یا نه تمام موضوعاتی است که می‌تواند به‌عنوان احتمالاتی که در آینده‌ی روابط ایران و آمریکا مطرح می‌شود به‌حساب می‌آید. هرچند انتشار خاطرات مسئولین اصلی این اقدام دیگر جای هیچ‌گونه شبهه‌ای در دخالت سازمان سیا در کودتا نگذاشته است اما باید این موضوع را درک کرد که بین در دسترس عموم گذاشتن اطلاعات در مورد فعالیت‌های ایالات‌متحده از سوی نهادهای غیردولتی با پذیرش و تصدیق رسمی این فعالیت‌ها فرق وجود دارد.
منابع:
[۱] Kissinger, Henry, Diplomacy, Simon and Schuster, 2011,pp524
[۲] Gasiorowski , Mark J., Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran, Syracuse University Press, 2004,pp126
[۳] اسناد روابط خارجه آمریکا، ترجمه: هوشنگ مهدوی، تهران، علمی، ۱۳۷۷، ج۱، ص۱۰۵ – ۱۰۷٫
[۴] موحد، محمدعلی؛ خواب آشفته نفت، تهران، کارنامه، ۱۳۸۲، ص۷۸۸ـ۷۸۹٫
[۵]. Art, Robert J, The United States and Coercive Diplomacy, US مؤسسه of Peace Press, 2003,pp122
[۶] Kissinger, Henry, Diplomacy, Simon and Schuster, 2011,pp665
[۷] هانتینگتون، ساموئل؛ سامان سیاسی در جوامع دست‌خوش دگرگونی. ترجمه‌ی محسن ثلاثی. تهران: علم، ۱۳۸۶، صفحه‌ی ۳۲۰٫
[۸] « جوزف نای: قدرت نرم، بخش ضروری قدرت سخت»، اندیشکده ی راهبردی تبیین، ۲۳ فروردین ۱۳۹۶،
http://tabyincenter.ir/18655
[۹] هانتینگتون، ساموئل؛ سامان سیاسی در جوامع دست‌خوش دگرگونی. ترجمه‌ی محسن ثلاثی. تهران: علم، ۱۳۸۶، صفحه‌ی ۳۲۰
[۱۰] گروهتی وی کم کر اولی، جنبش‌های چریکی آمریکای لاتین: به‌سوی جامعه‌شناسی تطبیقی، کتاب انقلاب‌ها، ص۴۰۸
[۱۱] ابراهیم متقی، الگوی مداخله‌گرایی آمریکا در ۱۹۹۴م. بررسی موردی: مداخله‌ی هائیتی، راهبرد، ش ۶، ۱۳۷۴، سس۱۱۷-۱۱۸
[۱۲] پل برو کر، رژیم‌های غیر دموکراتیک، ترجمه‌ی علی‌رضا سمیعی، تهران: کویر، ۱۳۸۴، ص ۱۱۳
[۱۳] Byrne, Malcolm,» The secret CIA History of The Iran coup 1953«,The National security archive, نوامبر ۲۹, ۲۰۰۰,
http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB28/
[۱۴] «خودداری آمریکا از انتشار اسناد کودتای ۲۸ مرداد»،کیهان، ۲۸ آذر ۱۳۹۳،
http://kayhan.ir/fa/news/32637
[۱۵] «انتشار اسناد دخالت سیا در کودتای ۲۸ مرداد»، دیپلماسی ایرانی، ۳۰ فروردین ۱۳۹۳،
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1931681
[۱۶] عالیشاه آرات نبی، فاطمه، « احیای روابط مصر و آمریکا یا عادی‌سازی کودتا؟»، ۳۰اندیشکده راهبردی تبیین، فروردین ۱۳۹۶،
http://tabyincenter.ir/18804/
مرجع : اندیشکده راهبردی تبیین
کد مطلب : ۶۶۲۷۵۴
منتخب
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۵ فروردين ۱۴۰۳
۲۵ فروردين ۱۴۰۳
۲۱ فروردين ۱۴۰۳
۲۱ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
