معامله موشکی مسکو و آنکارا

نگاهی به روابط اخیر

روابط روسیه و ترکیه در دو سال اخیر یعنی پس از حضور نظامی روسیه در سوریه در سپتامبر 2015 به منظور مبارزه با گروه های تروریستی دستخوش نوسانات متعددی بوده است. پس از سرنگونی هواپیمای سوخو -24 روسی از سوی نیروی هوایی ترکیه در نوامبر 2015، مسکو در واکنشی شدید، مراودات تجاری و اقتصادی و گردشگری خود با آنکارا را متوقف و قراردادها و توافقات از جمله در حوزه انرژی و هسته ای را به حالت تعلیق درآورد.این وضعیت باعث خسارات هنگفت اقتصادی برای ترکیه شد. در نهایت آنکارا با توجه به شرایط نامساعد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خود که کودتای نافرجام 15 ژوئیه 2016 موجب وخیم تر شدن آن شد ، در چرخشی آشکار در مواضع قبلی خود حاضر شد تا با عذر خواهی از مسکو ، باب روابط مجدد با روسیه را بگشاید. از سوی دیگر ، مقامات ارشد آنکارا با توجه به ناکامی ها وشکست های بزرگ در زمینه سیاست منطقه ای ترکیه و نیز وقوع کودتای نافرجام در این کشور ، روند بازبینی و تجدید نظر در سیاست خارجی را آغاز کردند.در واقع تحولات مهم در صحنه داخلی و منطقه ای ، رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه را به این جمع بندی رسانده بود که باید هر چه زودتر روابط با روسیه را از سر گیرد.بدین ترتیب فشار شرایط و وخامت روز افزون اوضاع مالی ، تجاری ، اقتصادی ترکیه از یک طرف و خطر از دست دادن روسیه به عنوان یک شریک مهم در زمینه انرژی و تعاملات اقتصادی وتجاری ،در نهایت سران آنکارا را وادار کرد خواهان احیای روابط ترکیه وروسیه شوند. سفر اردوغان به روسیه در اوت 2016 و عذر خواهی رسمی وی از ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه و قبول پرداخت غرامت به مسکو به دلیل سرنگونی هواپیمای روسی ، منجر به کاهش تنش بین دو طرف و ظهور دوره ای جدید در روابط مسکو و آنکارا شده است. روابط روسیه و ترکیه دارای ابعاد بسیار گسترده ای است و صرف نظر کردن از آن ، برای هیچ یک از سران روسیه و ترکیه قابل تصور نبود .در این راستا می توان به روابط تجاری و اقتصادی گسترده مسکو و آنکارا ، فعالیت شمار قابل توجهی از شرکتها و اتباع ترک در روسیه ، همکاری در زمینه انرژی بویژه آغاز ساخت خط لوله گازی ترکیش استریم ، مشارکت روسها در پروژه های مهم ترکیه از جمله ساخت اولین نیروگاه هسته ای ترکیه ، صادرات گسترده محصولات ترکیه به روسیه و نیز سهم قابل توجه روسها در صنعت گردشگری ترکیه اشاره کرد . اردوغان پیش از این گفته بود، ترکیه انتظار دارد حجم مبادلات تجاری بین دو کشور از رقم 100 میلیارد دلار تا سال 2020 هم پیشی گیرد. روسیه نیزاز تجدید روابط دو کشوربویژه ازسر گیری روابط انرژی، اقتصادی و تجاری دو جانبه خشنود است. کما اینکه شرکت گازپروم با احداث خط لوله گازی" ترکیش استریم" قصد دارد ترکیه را به عنوان مهم ترین کشور انتقال گاز روسیه به اروپا به جای اوکراین ، تبدیل کند.نباید فراموش کرد که روسیه بزرگترین تامین کننده گاز ترکیه است و حدود 57 درصد از گاز ترکیه را تامین می کند. از سوی دیگر برغم استقبال ظاهری غربی ها از تجدید روابط مسکو وآنکارا ، به دلیل تنش های فزاینده بین آنکارا و اتحادیه اروپا و کاهش تعاملات اقتصادی و تجاری با ترکیه ،اما ارتقای روابط آنکارا و مسکو ، مطلوب غربی ها بویژه واشنگتن نیست .زیرا این موضوع نه فقط باعث افزایش قدرت مانور ترکیه در سطح منطقه ای و بین المللی خواهد شد ، بلکه عملا اهرم های فشار غرب علیه آنکارا را نیز کاهش خواهد داد.

تمایل ترکها

ترکیه خواهان گسترش روابط با روسیه در همه جنبه ها است.در این راستا با توجه به مقدورات برخی تسلیحات روسی مانند سامانه های ضد هوایی و ضد موشکی ، آنکارا مشتاق آن است تا از دستاوردهای تکنولوژی نظامی روسیه استفاده کند که نماد آن انعقاد قرارداد خرید سامانه موشکی اس -400 به ترکیه در اوایل سپتامبر2017 است .البته مسکو نیز از این رویکرد آنکارا استقبال کرده است. کما اینکه دیمیتری پسکوف سخنگوی کرملین در حاشیه سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه به آنکارا در 6 مهر1396 ،در واکنش به انتقادات غربی ها از این قرار داد تسلیحاتی ، تاکید کرد همکاری نظامی بین دو کشور براساس قوانین بین المللی است و برضد هیچ کشور سومی نیست ،بنابر این هیچ طرفی حق ندارد از روسیه و ترکیه به سبب این همکاری مشترک انتقاد کند. اکنون با بهبود قابل توجه روابط روسیه و ترکیه ، مسکو در موافقت با فروش سامانه موشکی اس -400 در واقع به همراهی آنکارا در سیاستهای منطقه ای آن پاداش می دهد. به گفته شعیب بهمن کارشناس مسائل اوراسیا ،روس‌ها تمایل دارند تا در حوزه اقتصادی مناسبات خود را با ترکیه گسترش دهند که این مسئله می تواند به بازار تسلیحاتی هم برسد، چراکه برای روسیه توسعه بازار تسلیحاتی بسیار جذاب است. ترکها از مدتها قبل به دنبال یک سامانه پدافند هوایی و موشکی استراتژیک بودند و حتی تا مرز امضای قرار داد برای خرید سامانه موشکی" اف دی- 2000 " از چین پیش رفتند ، اما به علت مخالفت ناتو و آمریکا و نیز مشکلات فنی از خرید سامانه موشکی چینی منصرف شدند.در واقع مشارکت فعال ترکها در مذاکرات آستانه در راستای حل و فصل سیاسی بحران سوریه بویژه شکل گیری مناطق کم تنش در آن کشور، تمایل دولت آنکارا برای گسترش همه جانبه روابط خود با مسکو و نیزهمسویی مواضع دو کشور در قبال برخی دیگر از مسائل منطقه ای مانند بحران قطر و نیزمساله کردهای عراق و سوریه ، باعث شده تا نه فقط میزان و سطح رایزنی های دو کشورافزایش پیدا کند ، بلکه منجر به ارتقای سطح همکاری های دو جانبه نظامی وامنیتی مسکو آنکارا نیز شده است .با این حال نمی توان این مساله را نادیده گرفت که تمایل آشکار آنکارا برای گسترش روابط با مسکو ، تا حدی در واکنش به روند فزاینده اختلافات آنکارابا شرکای سنتی غربی خود بویژه اتحادیه اروپا و نیز آمریکا است. ترکیه دیگر چندان امیدی به عضویت در اتحادیه اروپا و یا دریافت کمکهای غرب اعم از اروپا و آمریکا ندارد.در عین حال ترکها به دنبال آن هستند تا خلاء های موجود درعرصه های مختلف اقتصادی ، تجاری و نظامی خود را از طریق توسعه روابط با روسیه پر کنند .بدین ترتیب می توان پیش بینی کرد که گسترش و تعمیق روابط مسکو و آنکارا کماکان ادامه پیدا خواهد کرد.

خرید سامانه موشکی

کمتر از شش ماه پس از آغاز مذاکره، ترکیه و روسیه 21 شهریورماه(12 سپتامبر) اعلام کردند که قرارداد خرید سامانه دفاع ضدموشکی اس- 400 بین دو کشور امضا شده و آنکارا پیش‌پرداخت این معامله را نیز پرداخت کرده است. خبر آغاز مذاکره درباره خرید این سامانه موشکی از روسیه در فروردین‌ 1396 منتشر شد و در پی آن در خرداد1396 دو کشور اعلام کردند که به امضای قرارداد نزدیک شده‌اند.رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه ضمن اعلام این خبر بر عزم خود و ولادیمیر پوتین همتای روس وی، برای اجرای این قرارداد تاکید کرد. دفتر مطبوعاتی سرویس فدرال همکاری های نظامی-فنی روسیه نیز انعقاد این قرارداد تسلیحاتی را تأیید کرد. برخی کارشناسان و تحلیلگران تا پیش از این در مورد اجرای قرارداد فروش اس- 400 بین ترکیه و روسیه به دیده تردید می نگریستند ، اما با تشدید تنش بین ترکیه و کشورهای اروپایی و آمریکا، ترکیه به خرید این سامانه موشکی از روسیه تمایل پیدا کرد.قرارداد خرید این سامانه موشکی «مهم‌ترین معامله آنکارا با یک کشور غیر عضو ناتو» توصیف شده است. این توافقنامه شامل تحویل چهار دستگاه از این سامانه موشکی به طرف ترکیه ای به ارزش بیش از دو میلیارد دلار است. اس-400 قادر به تشخیص 100 هدف به طور هم‌زمان و درگیر شدن با 12 هدف به طور هم‌زمان تا محدوده 400 کیلومتری است. این هدف‌ها می‌توانند از جمله انواع هواگرد، هواپیما، موشک‌های کروز و موشک‌های بالستیک باشند.اس-400 با داشتن قابلیت چهار نوع موشک مختلف، یعنی موشک بسیار دوربرد 40ان6با برد 400 کیلومتر ، موشک دوربرد 48ان6 با برد 250 کیلومتر ، موشک‌ با برد متوسط 9ام96 با برد 120 کیلومتر و موشک 9 ام 96 ایی با برد 40 کیلومتر قادر به مقابله با انواع تهدیدات هوایی وموشکی در شعاع عملیاتی خود است. هر یک از این موشک‌ها دارای قابلیت‌های متفاوت است.اس- 400 از پیشرفته ترین سامانه های دفاع هوایی و موشکی در جهان به شمار می رود.این سامانه متحرک زمین به هوا که در طول هشت دقیقه از حالت حرکت به حالت استقرار و آماده برای شلیک می رسد. قرارداد فروش سامانه اس 400- تاکنون تنها با چین امضا شده است و مذاکره هند با روسیه برای خرید این سامانه ادامه دارد. اسماعیل دمیر رئیس بخش صنایع دفاع ترکیه از تحویل سامانه دفاع موشکی اس-400 روسیه به کشورش تا دو سال آینده خبر داده است. نزدیک به چهار سال پیش مناقصه‌ای توسط ترکیه برای خرید سامانه موشکی پدافند هوایی و موشکی انجام شد و شرکت‌های آمریکایی، فرانسوی و چینی در این مناقصه شرکت کردند و در نهایت چین برنده این مناقصه شد. در آن هنگام آمریکا رسما اعلام کرد که سامانه موشکی" اف دی- 2000 " چین با ناتو سازگار نیست و حتی اعلام کردند که پکن می‌تواند با استقرار این سامانه پدافندی در ترکیه از آمریکا و ناتو جاسوسی کند. با این حال ترکها هم به دلیل مقدورات و قیمت پیشنهادی از سوی چینی ها و نیز موافقت چینی ها برای انتقال تکنولوژی این سامانه موشکی ، در نهایت این سامانه موشکی را انتخاب کردند. در حالیکه آمریکایی‌ها در پیشنهاد خود یعنی فروش سامانه موشکی پاتریوت به هیچ وجه زیر بار انتقال تکنولوژی نرفتند.برغم انعقاد قرارداد اولیه با چین برای خرید سامانه موشکی اف دی -2000" نهایتا توافقی بین ترکیه و چین در این باره صورت نگرفت و به این ترتیب ترکها به دنبال روسها برای خرید سامانه موشکی اس -400 رفتند.

موضع آمریکا

آمریکا پیش‌تر قصد ترکیه شریک خود در ناتو را برای این معامله تسلیحاتی بزرگ با روسیه مورد انتقاد قرار داده است. هم‌چنان که پیشتر وزارت دفاع آمریکا در این باره ناخشنودی خود را نشان داده است. وزارت دفاع آمریکا هشدار داده که به‌کارگیری فناوری روسی معضلاتی را برای همکاری‌های نظامی در چارچوب ائتلاف ناتو به وجود خواهد آورد. در واقع اعتراض‌های آمریکا به این قرارداد تسلیحاتی ،بخشی سیاسی و قسمتی دیگر مربوط به قوانین خرید تسلیحات ناتو می‌شود. آمریکا و برخی کشورهای عضو ناتو مانند آلمان وهلند در سالهای گذشته سیستم‌های موشکی پاتریوت را در نقاط مرزی ترکیه وسوریه مستقر کرده بودند و مدعی بودند که ترکیه زیر چتر امنیتی و هسته‌ای ناتو قرار دارد و نیازی به خرید و استقرارتسلیحات پدافندی بویژه سامانه های موشکی ندارد. در عین حال آمریکا اعلام کرده است که ترکیه می‌بایست خریدهای تسلیحاتی خود را در چارچوب قوانین ناتو صورت دهد ،اما آنکارا بر خلاف این خواسته عمل کرده است.در واکنش به این انتقادات، رئیس جمهور ترکیه تاکید کرده که «هیچ کس حق ندارد» درباره تصمیمات مستقل ترکیه در مورد صنایع دفاعی‌اش اظهار نظر کند. با این حال آمریکا کماکان به این مساله واکنش نشان می دهد.کما اینکه در اواخر شهریور 1396"بن کاردین" سناتور دموکرات آمریکایی به کاخ سفید پیشنهاد داد که تحریم‌هایی را علیه ترکیه اعمال کرده و حتی عاقلانه بودن ادامه عضویت این کشور در ناتو را بررسی کند.این سناتور بانفوذ بر این باور است که تصمیم ترکیه برای خرید سامانه‌های موشکی «اس-400» از روسیه، نقض رژیم تحریم های آمریکا علیه مسکو محسوب می شود. کاردین به همین دلیل در نامه ای خطاب به "استیون منوچین" وزیر خزانه داری آمریکا و "رکس تیلرسون" وزیر امور خارجه خواستار آن شده تا علیه هر کشوری که قراردادهای بزرگ نظامی با روسیه منعقد کند، تحریم اعمال شود.این سناتور همچنین از دفتر ریاست جمهوری آمریکا خواسته تا ارزیابی کند، آیا خرید موشک های اس-400 روسی، تأثیری بر عضویت ترکیه در ناتو نخواهد داشت و امنیت ایالات متحده و سایر اعضای ناتو را در معرض خطر قرار نمی دهد. در عین حال اقدام ترکیه را می توان نوعی واکنش منفی آنکارا در قبال سیاست واشنگتن در قبال حمایت تسلیحاتی و لجستیکی از کردهای سوریه تلقی کرد. ترکیه، یگان های مدافع خلق که شاخه نظامی حزب اتحاد دموکراتیک سوریه است را یک سازمان تروریستی می داند که با حزب کارگران کردستان ترکیه ( پ ک ک) در ارتباط است. در این راستا "دیمیتری ایگورشینکف" مدیر بخش خاورمیانه مرکزمطالعات و پیش بینی های راهبردی روسیه،تصمیم ترکیه مبنی بر خرید سامانه دفاع هوایی روسیه از نوع اس-400 را پاسخ آنکارا به تصمیم سران آمریکا در خصوص سوریه به ویژه حمایت تسلیحاتی و مالی از کردهای این کشور دانست.به گفته وی ، مقامات ترکیه بارها اعلام کردند، حمایت آمریکا از کُردهای سوریه برای آنکارا غیرقابل قبول است از همین رو واکنش رجب طیب اردوغان به این مساله قابل پیش بینی بود.

موضع ناتو

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نیزبارها در باره خرید سامانه دفاع موشکی ترکیه از روسیه ابراز نگرانی کرده است. خرید سامانه موشکی اس-400 از سوی ترکیه به یکی از مشکلات جدید میان ترکیه و ناتو بدل شده است. ناتو معتقد است اعضای این اتحاد نظامی به هیچ عنوان نباید از سامانه های موشکی روسی استفاده کنند، در این راستا ، مقامات ناتو هماهنگی سامانه های دفاع هوایی وموشکی ناتو را که در ترکیه مستقر است ،با سامانه های روسی غیرممکن دانسته و متناسب ساختن آنها با استانداردهای ناتو را غیر عملی و یا بسیار دشوار قلمداد می کنند. مقامات ترکیه این نگرانی ها را بی مورد خوانده اند . ترکها اعلام کرده اند که قصد ادغام سامانه موشکی اس-400 را با سامانه های ضد موشکی ناتو ندارند. البته ینس استولتنبرگ دبیر کل ناتو اخیرا اظهار داشت که اردوغان به او گفته ، ترکیه پس از خرید اس -400 مذاکرات برای خرید سامانه موشکی "سامپ-تیSAMP/T " ساخت مشترک فرانسه ، ایتالیا و آلمان را نیز آغاز کرده است. این سامانه موشکی یک سامانه پدافندی اروپایی است که از موشک "آستر " استفاده می کند و از نظر کارایی با سامانه موشکی آمریکایی "پاتریوت پک-3 "برابری می کند و حتی برتری های نیز بر آن دارد. در حالی که مناسبات روسیه با ناتو بر سر الحاق شبه‌جزیره کریمه به خاک روسیه وحمایت روسیه از مخالفان جدایی طلب شرق اوکراین دچار بحران است، اعلام خرید یک سامانه موشکی پیشرفته روسی از سوی یک عضو مهم ناتو یعنی ترکیه به منزله شوکی برای سران این سازمان قلمداد شده است.البته روابط ترکیه با برخی از اعضای این سازمان از جمله آلمان به‌ویژه از زمان کودتای نظامی ژوئیه 2016 در ترکیه بشدت دچار تنش شده است وحتی برلین اعلام کرده که فروش تسلیحات به آنکارا را متوقف کرده است. در عین حال قراردادتسلیحاتی ترکیه با روسیه از دیدگاه ناظران غربی ، نشانگر تنش در روابط ترکیه با ناتو است که دومین ارتش بزرگ ناتو را در اختیار دارد ودر ماههای اخیر به دنبال ترمیم روابط با روسیه و ایران بوده است.در واقع اقدام آنکارا به عنوان نشانه ای از بهبود روابط با روسیه، نیز تلقی شده و موجب نارضایتی مقام های ناتو را فراهم آورده است. ناتو پیش از این نیز نگران گسترش حضور نظامی روسیه در خاورمیانه بوده و نسبت به ناهماهنگی سامانه های دفاع موشکی روسیه با سامانه های دفاع موشکی مستقر در کشورهای هم پیمان با ناتو هشدار داده است. در عین حال یک از دلایل مهم خرید سامانه اس -400 از سوی ترکیه ،این است که شرکت های تسلیحاتی غربی، اعم از اروپایی وامریکایی، پیشنهاد جایگزین قابل توجهی را به ترکیه ارائه نکرده اند.در واقع نه پیشنهادات طرف اروپایی و نه طرف آمریکایی شرایط مد نظر ترکیه را برآورده نکرد ودر نهایت آنکارا برای تامین نیازمندی نظامی خود متوجه مسکو شد.

نتیجه گیری

مقامات ارشد ترکیه مدعی هستند که دلیل خرید سامانه موشکی اس- 400 از روسیه ،تشدید و وجود تهدیدات در خاورمیانه و خصوصا سوریه است. آنها معتقدند که در برابر این تهدیدات، باید اقدام به تقویت خود کنند ،اما به نظر می‌رسد که عوامل دیگری نیز در این زمینه تاثیر گذار است.بویژه روابط پرتنش میان ترکیه با اتحادیه اروپا و آمریکا پس از کودتای نافرجام 15 ژوئیه 2016 در ترکیه و انتقاد ترکیه از بی تفاوتی شرکای غربی خود در قبال این کودتا و نیز انتقادهای متعدد مقامات غربی از نحوه رفتار دولت ترکیه با عوامل کودتا ،باعث واگرایی فزاینده بین آنکارا و بروکسل شده واز سوی دیگر روابط آنکارا با واشنگتن را بویژه در دوره اوباما تحت تاثیر قرار داد،.هر چند که ترکها در دوره ترامپ تلاش کرده اند تا فصل جدیدی از روابط دو جانبه را آغاز کنند. با این حال مشخص است که آمریکا و اروپا به دلیل رفتارهای ترکیه و همچنین مبارزه جویی مقامات آنکارا در قبال شرکای اروپایی ترکیه بویژه آلمان که منجر به کاهش شدید سطح روابط دو جانبه شده ، خواهان افزایش سطح تعاملات نظامی با ترکیه از جمله فروش سامانه های موشکی نیستند. لذا ترکیه در راستای تامین سامانه موشکی پیشرفته و موثر به روسیه روی آورده است. طبیعتا این مساله موجب خشم غربی ها وافزایش تنش بین آنکارا با اتحادیه اروپا و آمریکا می شود.در عین حال برخی تحلیلگران در باره نهایی شدن و تحویل عملی سامانه موشکی اس -400 تردید دارند. باید دید که آیا این قرارداد به مرحله عمل می رسد و یا به سرنوشت خرید سامانه موشکی" اف دی- 2000 " تر کیه از چین دچار خواهد شد؟ شاید این اقدام ترکیه بیشتر به منزله پیامی قاطع برای غرب باشد تا اینکه آنکارا واقعا بخواهد این سامانه موشکی روسی را خریداری و عملیاتی کند. در عین حال برخی تحلیلگران نظامی معتقدند که قرارداد خرید اس- 400 منزله همکاری استراتژیک بین روسیه و ترکیه نخواهد بود.