شوراي ناهمكاري خليج فارس!

قرار است شش كشور عضو در شوراي همكاري خليج‌فارس دسامبر آينده نشستي در كويت داشته باشند و روشن است كه شيخ صباح الاحمد الصباح، امير كويت، بيش از هر كس ديگري مي‌خواهد اين نشست با موفقيت تمام برگزار شود. او براي بسترسازي اين نشست بود كه دو سه هفته قبل به عربستان سعودي رفت تا با ملك سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه سعودي، ديدار و گفت‌وگويي داشته باشد. هيچ شكي نيست كه اختلاف چند ماه اخير بين آل سعود و متحدان اماراتي، بحريني و مصري با قطري‌ها انگيزه آن سفر شيخ كويت بود، چراكه معلوم نيست با حضور قطر، سعودي‌ها يا اماراتي‌ها و بحريني‌ها حاضر شوند به كويت بروند تا در نشست شورا شركت كنند. شيخ كويت از آن سفر نتيجه‌اي نگرفت و مثل چندين و چند سفر گذشته كويتي‌ها، او نتوانست شاه سعودي را راضي كند تا با گذاشتن قدمي به عقب فرصت حل اختلاف را به او بدهد و بدتر از اين، توئيت‌هاي وزير خارجه بحرين هم نشان داد كه نگراني او چندان خالي از وجه نيست. خالد بن احمد آل خليفه، وزير خارجه بحرين، در پيام توئيتري خود اعلام كرده است در صورت مشاركت قطر در نشست سران شوراي همكاري خليج‌ فارس، بحرين حاضر به شركت در آن نشست نخواهد شد. اين پيام نمي‌تواند بدون اشاره سعودي‌ها صادر شده باشد،چراكه مقام‌هاي بحريني در عمل نشان داده‌اند چيزي جز عوامل بي‌اختيار و اراده سعودي‌ها نيستند و همين نكته اصلي است كه هم نشست كويت را به خطر انداخته است و هم اصل شوراي همكاري خليج فارس را.

فرآيند تشكيل شورا
شوراي همكاري خليج فارس يا همانگونه كه به صورت رسمي گفته مي‌شود؛ مجلس التعاون الخليجي GCC، در 25 مي 1981، بعد از تلاش‌هاي همين امير كويت تشكيل شد. شيخ احمد الصباح آن موقع سمت وليعهدي كويت را داشت و از يك دهه قبل از اين تاريخ سعي مي‌كرد تا نوعي همگرايي بين كشورهاي عربي خليج فارس در زمينه‌هاي اقتصادي، سياسي و فرهنگي ايجاد كند و براي تحقق اين هدف بود كه در 16 مي 1975 سفري به امارات داشت تا در آنجا از تشكيل هيئت مشترك وزيران كويت و امارات بگويد كه دست‌كم سالي دو بار جلسه مشترك داشته باشند. اجلاس وزيران اطلاعات كشورهاي كويت، عربستان، امارات، بحرين، قطر، عراق و عمان در ژانويه سال بعد در ابوظبي، اجلاس مشترك اين هفت كشور همراه با ايران در نوامبر همان سال كه البته منجر به شكست كامل شد، بيانيه مشترك كويت، عربستان، قطر، بحرين، امارات و عمان در دسامبر 1978، از جمله اقدامات در دهه 70 بود كه برخي از آنها به ابتكار شيخ كويتي انجام مي‌شد كه شايد اتحادي بين اين كشورها شكل گيرد. با وجود اين اقدامات، رقابت سنتي بين شيوخ عربي خليج فارس مانع از تشكيل هر گونه اتحاديه‌اي بين آنها مي‌شد تا وقوع انقلاب اسلامي و تجاوز نظامي عراق به ايران در دهه 80 باعث شد تا اين شيوخ به دليل حمايت از صدام حسين، خود را در صف واحدي ببينند و همين نيز انگيزه اصلي براي تشكيل شوراي همكاري خليج فارس را به آنها داد. تنها دو ماه از جنگ تحميلي مي‌گذشت كه كويت در اجلاس سال 1980 سران عرب در امان، پايتخت اردن، يك استراتژي مشترك و همكاري در زمينه‌هاي مختلف را از كشورهاي عربي خليج فارس درخواست كرد و در ژانويه سال بعد و در شهر طائف عربستان و حاشيه كنفرانس سران اسلامي، طرحي براي دور نگه‌ داشتن خليج فارس از منازعات بين‌المللي ارائه كرد. وزراي خارجه كويت، عربستان، امارات، قطر، بحرين و عمان در ماه‌هاي فوريه، مارس و مي جلسات متعددي داشتند تا اينكه سرانجام، توافق تشكيل شوراي همكاري بين شش كشور عربي در مي 1981 به امضاي سران اين كشورها رسيد و اين شورا به وجود آمد.

زمينه‌هاي همكاري
همانگونه كه تشكيل اين شورا به صورتي كند و بيشتر به دليل سياسي و البته در مخالفت با ايران پيش رفت، تحقق اهداف آن هم به صورتي كند و شايد بسيار كندتر پيش رفته است. بايد گفت يك دهه نخست شورا بيشتر مسئله جنگ تحميلي و حمايت از صدام حسين بود كه مبدل به مسئله اصلي اين شوراي همكاري خليج فارس شد و بعد فرصتي براي ترسيم اهداف اوليه و ثانويه پيش آمد. ترسيم اين اهداف در جلسه 2001 شورا به تصويب سران رسيد كه عبارت بودند از: سه هدف اصلي تشكيل اتحاديه گمرگي، بازار مشترك و واحد پولي مشترك. قرار بود اين سه هدف تا كمتر از يك دهه بعد و در سال‌هاي 2003، 2007 و 2010 محقق شوند و چندي نگذشت تا معلوم شود كه اين نوع هدفگذاري دست‌كم در مورد دو هدف چندان واقع‌بينانه نبوده است. هر چند اتحاديه گمركي در زمان مورد نظر تحقق يافت و تجارت بين اعضاي شورا از هر نوع عوارض گمركي معاف شد، اما تشكيل بازار مشترك در يك سال بعد از زمان هدفگذاري شده اعلام شد و واحد پولي مشترك هم تا كنون به وجود نيامده است. قرار بود اين واحد پولي به نام خليجي باشد كه اواخر 2009 از اين نام صرف نظر شد و بعد از آن هم نام جديدي براي واحد پولي مشترك مورد توافق اعضاي شورا قرار نگرفته چنانكه تاكنون اين واحد پولي واقعيت نداشته است. عمان نخستين كشوري بود كه در 2006 اعلام كرد نمي‌تواند تا زمان تعيين شده واحد پولي مشترك را بپذيرد و بعد هم امارات به اين دليل كه نمي‌تواند استقرار بانك مركزي شورا در رياض، پايتخت عربستان را بپذيرد، از قبول واحد پولي مشترك سر باز زد. مخالفت دو كشور عمان و امارات باعث شد تا اعضاي شورا به واحد مشترك پولي دست نيابند هر چند مذاكرات ادامه داشته و چهار كشور ديگر تا 2014 به توافقاتي براي تحقق اين هدف دست يافتند و البته گفته مي‌شود تجارت الكترونيك فعلي آن هم با استفاده از سبد ارزهاي كشورهاي عضو پيش‌درآمدي براي يك واحد پولي مشترك است. در هر صورت، شوراي همكاري خليج فارس در اين بيش از سه دهه و نيم نتوانسته به اهداف اساسي خود به صورت كامل دست يابد كه در اين بين، به نظر مي‌رسد رقابت‌هاي سياسي توانسته است بيش از منافع اقتصادي در كار اين شورا تأثيرگذار باشد چنانكه رقابت ديرينه قطر و عربستان در حال حاضر مبدل به مسئله كانوني اين شورا شده است.

رقابت به جاي همكاري
هر چند شوراي همكاري خليج فارس توانسته است در رسيدن به اهداف اصلي خود توفيقاتي داشته باشد، اما عدم همكاري امارات و عمان براي داشتن واحد پولي مشترك به خوبي نشان داد كه پايه اين توفيقات چندان مستحكم نيست. محل استقرار بانك مركزي دليل اصلي سر باز زدن امارات از قبول واحد پولي مشترك بود،چراكه به نظر اين كشور، اكثر نهادهاي اصلي شورا در رياض است و نبايد مقر نهاد مهمي مثل بانك مركزي شورا هم در اين شهر باشد. اين توجيه امارات به خوبي وجود رقابت سياسي در زيربافت همكاري‌هاي شورا را نشان مي‌داد و جالب اينجاست كه اين رقابت خود را جايي ديگر و در مورد قطر نشان داد. سه سال قبل بود كه سايمون هندرسون، مدير برنامه‌هاي خليج فارس در انديشكده واشنگتن نوشت:«عربستان، بحرين و امارات در اوايل مارس 2014 در اعتراض به دخالت قطر در امور داخلي ديگران، سفراي خود را از دوحه فرا خواندند. دليل اصلي بحران در روابط اين كشورها، حمايت قطر از اخوان المسلمين است» و در ادامه پرسيد: اين شكاف علني اين بحث را پيش مي‌كشد كه شوراي همكاري به صورت فعلي خود تا چه زماني وجود خواهد داشت و اگر تغييري در اين شورا روي دهد، آيا نخستين تغيير ترسيم دوباره مرزها خواهد بود؟ برگزارنشدن نشست سران در دسامبر و كويت تنها باعث دامن زدن به تشديد اختلاف و بحران مي‌شود و نشان مي‌دهد كه دستاوردهاي شوراي همكاري خليج فارس چه راحت به پاي رقابت سياسي و طي تنها چند ماه قرباني مي‌شوند.