طرح انتقال سفارت به بیت المقدس، فرصت‌ها و چالش‌ها برای ترکیه

با اعلام انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس و پذیرش این شهر به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی از سوی ترامپ، واکنش‌های بسیار گسترده‌ای در جهان بویژه از سوی دولتمردان کشورهای اسلامی در اعلام مخالفت با این موضوع صور گرفت. در این میان اما شاید یکی از سخت‌ترین مواضع را رییس‌جمهوری ترکیه اتخاذ نمود که مورد توجه رسانه‌ها و محافل سیاسی منطقه قرار گرفت و بازخورد وسیعی یافت. رجب طیب اردوغان روز یکشنبه اسرائیل را «تروریست» و «کودک کش» توصیف کرد و اعلام کرد برای مقابله با تصمیم آمریکا درخصوص به رسمیت شناختن قدس به عنوان پایتخت اسرائیل «با همه قوا مبارزه می کند.» همچنین علاوه بر این مواضع، آنکارا خواهان تشکیل جلسه فوق‌العاده سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی برای مقابله با اقدام آمریکا شد. طبیعتاً ایراد این سخنان از سوی رییس جمهور کشوری که برخلاف بیشتر کشورهای اسلامی با رژیم صهیونیستی روابط دیپلماتیک داشته و میزبان سفارت‌خانه این رژیم می‌باشد بسیار پر اهمیت و جای تأمل دارد. در واقع با اتخاذ این مواضع از سوی اردوغان این پرسش مطرح می‌شود که آیا ترکیه در تداوم روابط سیاسی و اقتصادی خود با اسرائیل تجدیدنظر خواهد کرد یا خیر؟ پاسخ به این پرسش را تنها با در نظر گرفتن راهبرد سیاست خارجی ترکیه در دوران اردوغان در رقابت‌های منطقه‌ای و نسبت به اتحادها و ائتلاف‌های مهم بین‌المللی که ترکیه در آنها سهیم و شریک است، می‌توان درک کرد.

رقابت برای رهبری جهان اسلام

پس از روی کار آمدن حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه به رهبری اردوغان در ترکیه در سال 2002، سیاست خارجی این کشور که تا پیش از آن بر مبنای غرب‌گرایی یعنی افزایش درهم‌تنیدگی‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با غرب تعریف می‌شد، بر اساس دکترین عمق استراتژیک احمد داوود اوغلو دچار تغییرات مهمی شد که نقش‌آفرینی و حضور مؤثر در تحولات منطقه‌ و بازیابی موقعیت گذشته در رهبری کشورهای اسلامی با تکیه بر پتانسیل‌های سخت و نرم قدرت ملی را هدف خود قرار می‌داد. از این رو ترکیه در طی بیش از یک دهه گذشته رقابت جدی را با دو قدرت مهم منطقه یعنی ایران و عربستان سعودی برای گسترش حوزه نفوذ و در دست گرفتن ابتکار عمل در بحران‌ها و مسائل منطقه عربی و جهان اسلام آغاز کرده است. در این میان مسئله فلسطین و یا به عبارتی صلح اعراب و اسرائیل به عنوان مهمترین و تاریخی‌ترین موضوع مشترک کشورهای جهان اسلام، برای ترکیه آک پارتی جایگاه مهمی داشته و اردوغان تلاش نموده است تا خود را به عنوان حامی اصلی گروه‌های فلسطینی در منطقه معرفی کند. نقطه اوج این تلاش‌ها را می‌توان در مشاجره و سخنان تند اردوغان بر علیه رژیم صهیونیستی در حضور شیمون پرز رییس جمهور این رژیم در اجلاس داووس 2009 مشاهده کرد که در پی حمله کماندوهای اسرائیلی به کشتی حامل کمک‌های بشردوستانه ترکیه به نواز غزه در اواسط 2010، تیرگی روابط به اوج خود رسید و ترکیه روابط دیپلماتیک خود را با تل‌آویو قطع کرد.

با توجه به این تفاسیر اردوغان پس از اعلام ترامپ برای اجرایی کردن قانون انتقال سفارت به بیت‌المقدس که خشم ملت‌های مسلمان را در پی داشته است، با مشاهده رفتار منفعلانه دولت‌های عربی بویژه عربستان سعودی، مصر، امارات متحده، بحرین و ... از طریق پیش گرفتن مواضع سرسختانه بر علیه اقدام ترامپ و اشغالگری رژیم صهیونیستی به ارتقاء جایگاه ترکیه در میان ملت‌های و کشورهای اسلامی از یک سو و گروه‌های فلسطینی از سوی دیگر می‌اندیشد.

پیشبرد منافع ملی و مواضع ناپایدار ترکیه

علاوه بر رقابت‌های منطقه‌ای و کسب جایگاه گذشته در رهبری جهان اسلام، اردوغان همواره بر آن بوده است که با استفاده از ابزارهای گوناگون و نقش‌آفرینی در تحولات منطقه‌ای منافع ملی ترکیه را در ابعاد اقتصادی، سیاسی و امنیتی حفظ و افزایش دهد. این عامل منجر شده است تا ترکیه در سیاست خارجی شاهد چرخش‌های ناگهانی و تغییر رویه‌های متعددی باشد. به طور مثال در بحران سوریه، ترکیه در ابتدا از کشورهایی بود که در اتحاد با دولت‌های غربی و عربی به حمایت از شورش مسلحانه مخالفان علیه دمشق روی آورد و برای سرنگونی دولت مستقر این کشور تلاش نمود. اما با گذر زمان و تغییر شرایط میدانی جنگ بویژه پس از شروع همکاری‌های آمریکا با کردهای سوریه و کنترل آنها بر مناطق شمالی این کشور، آنکارا به منظور رفع این تهدید بزرگ به سمت همکاری با محور روسیه و مقاومت حرکت کرد. بنابر همین رویه، پیش از این، ترکیه که روابط دیپلماتیک خود با رژیم صهیونیستی را در حمایت از فلسطینیان قطع کرده بود، در ژوئن 2016 توافقنامه عادی‌سازی روابط با این رژیم را امضا کرد و محدودیت‌های مختلفی را برای ارتباط با گروه‌های فلسطینی بویژه حماس پذیرا شد.

این عامل اگرچه می‌تواند در کوتاه مدت قدرت مانور زیادی به ترکیه برای پیشبرد منافع ملی را بدهد اما قطعاً در بلندمدت این کشور را به متحدی نامطمئن تبدیل خواهد کرد. لذا با توجه به این موضوع مواضع تند روز گذشته اردوغان علیه رژیم صهیونیستی نیز اگرچه در جای خود بسیار مهم و ضروری می باشد اما ترکیه تنها در صورتی خواهد توانست اهداف بنیادین خود برای ارتقا جایگاه و گسترش حوزه نفوذ در منطقه و جهان اسلام را تحقق بخشند که به دیدگاه کاسبکارانه و فرصت طلبانه در تحولات جهان اسلام و منطقه پایان دهند.