۰
دوشنبه ۲۵ دی ۱۳۹۶ ساعت ۰۸:۵۳
ترکیه در سده گذشته درچارچوب امپراتوری عثمانی حضور قدرتمندی در منطقه شمال آفریقا (مصر، لیبی، تونس، الجزایر و مراکش) و شاخ آفریقا (سودان، اریتره و سومالی) داشت و بسیاری از این کشورهای شمال آفریقا در واقع بخشی از قلمرو این امپراتوری را تشکیل می دادند. عثمانی‌ها در زمان اوج قدرت خود با بسیاری از کشورهای قاره آفریقا روابط سیاسی و تجاری گسترده ای داشتد. در این بین همزمان با افزایش نفوذ قدرت های استعماری اروپایی در قاره سیاه عملا از نفوذ عثمانی در این قاره کاسته میشد تا جایی که امپراتوری عثمانی دیگر سرزمینی در این قاره در اختیار نداشت. از سال ۲۰۰۸ که سران آفریقا و ترکیه در اجلاسی با عنوان همبستگی و شراکت برای آینده‌ای مشترک شرکت کردند، قاره‌ی سیاه جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی ترکیه به دست آورد. تلاش‌های ترکیه برای گسترش روابط دیپلماتیک با کشورهای آفریقایی باعث شد تا ترکیه روابط خود در آفریقا را تعمیق کند.
افتتاح پایگاه‌های نظامی در سومالی و سودان را می‌توان به عنوان سیاست نوین برای افزایش نفوذ ترکیه در آفریقا و گام دوم اردوغان در شکل دادن به تفکر نئوعثمانیگری در آفریقا مطرح کرد. ما در این نوشتار سعی داریم به این سؤال پاسخ دهیم که اهداف ترکیه برای گسترش پایگاه‌های نظامی در آفریقا چیست؟ و این اقدام ترکیه چه پیامدهایی را می‌تواند در بر داشته باشد؟ از این منظر ما نگاهی گذرا به جایگاه آفریقا در سیاست خارجی ترکیه نیز خواهیم داشت.
۱-جایگاه آفریقا در سیاست خارجی ترکیه
سفر اردوغان به سه کشور آفریقایی نشان از جایگاه ویژه‌ی این قاره در سیاست خارجی ترکیه دارد. ترکیه از سال ۲۰۰۸ که سیاست درهای باز به سوی آفریقا را در پیش گرفت، همواره سعی داشت آفریقا را به عنوان یکی از مهمترین جایگاه‌های سیاست‌های عملگرای مثبت خود مطرح کند، ترکیه برای نفوذ خود در آفریقا بیش از آنکه بر ایجاد پایگاه نظامی اصرار ورزد از سه راهبرد آموزشی، اقتصادی و سیاسی بهره برده که در این میان سهم فعالیت‌های آموزشی، دینی در کنار قراردادهای اقتصادی میان دولت‌های آفریقایی و ترکیه‌ای در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ م افزایش چشمگیری داشته که با افزایش سفارت‌خانه‌های ترکیه در این کشورها به افزایش تأثیرگذاری سیاسی ترکیه در آفریقا نیز منجر شده است[۲]. این موضوعی است که الیف کوماگلو اولگن سفیر ترکیه در پورتوریا مطرح می‌کند او اولویت‌های ترکیه در آفریقا را مسائل اقتصادی مطرح می‌کند و معتقد است که هیچ محدودیتی برای گسترش روابط با آفریقا در سیاست ترکیه وجود ندارد[۳].
۲-پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا
بعد از شکست طرح‌های ترکیه در بحران‌سازی‌های منطقه این کشور در راستای دکترین عمق استراتژیک خود در پی آن است که بتواند چتری حمایتی متشکل از کشورهای آفریقایی برای خود ایجاد نماید. تضعیف جایگاه ترکیه در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی ناشی از شکست سیاست‌های گذشته ترکیه در قبال دو کشور عراق و سوریه، اردوغان را به شدت مصمم نموده است تا این وضعیت را به نحوی ترمیم نماید. در همین راستا و با توجه به اهمیت و اعتبار قاره آفریقا به دلیل قابلیت های ژئوپلیتیکی و اقتصادی آن، ترکیه می‌تواند با گسترش نفوذ خود در این قاره، به قدرت سازی منطقه ای و بین المللی و خروج از شرایط بغرنج ناشی از اشتباهات استراتژیک مبادرت ورزد[۴]. لذا حضور نظامی ترکیه در این منطقه می‌تواند عمق سیاست‌های این کشور را در آفریقا نشان دهد.
۱-۲-پایگاه نظامی در موگادیشو
موگادیشو به عنوان اولین پایگاه نظامی ترکیه در آفریقا و دومین پایگاه در خارج از مرزهای این کشور است. اهمیت سومالی در سیاست خارجی ترکیه به دلیل موقعیت استراتژیک این کشور و همچنین بازار مصرفی آن است که می تواند بر توان اقتصادی و سیاسی آنکارا در منطقه غرب آسیا از یک سو و قاره آفریقا از سویی دیگر بیافزاید. سومالی به دلیل داشتن مرزهای ساحلی با خلیج عدن و اقیانوس هند و قرار داشتن تنگه راهبردی «بابالمندب» که رابط میان خلیج عدن و دریای سرخ است، در شمال مرزهایش، جایگاه ویژه ای در سیاست های راهبردی کشورهای بزرگ دارد. موقعیت استراتژیک سومالی پس از افتتاح کانال سوئز که دریای مدیترانه را از طریق دریای سرخ و تنگه عدن به اقیانوس هند متصل میساخت، ارتقا یافت. براین اساس سومالی با ۳۳۳۰ کیلومتر خط ساحلی، طولانیترین خط ساحلی را در قاره آفریقا دارا است. لذا کشورهایی که خواهان حضور در خلیج عدن هستند به اهمیت سومالی به خوبی واقف هستند. به همین دلیل ترکیه از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ ، به دنبال تقویت مناسبات خود با سومالی بوده است[۵].
۲-۲-پایگاه نظامی سواکن
جزیره سواکن در سودان که در بخشی از تاریخ خود به عنوان قسمتی از امپراطوری عثمانی بوده، برای ترکیه که سعی دارد در دریای سرخ نقش مؤثری را بازی کند از اهمیت زیادی برخوردار است. در واقع بعد از سومالی این جزیره از اهمیت استراتژیکی برخوردار است زیرا نزدیک ترین بندر سودانی به بندر راهبردی جده در دریای سرخ است که مساحت آن ۲۰ کیلومتر مربع است که در آن مناطق مسکونی و دولتی وجود دارد[۶]. به گفته‌ی مقامات ترکیه، دولت این کشور در راستای ترمیم و تبدیل سواکن به قطب گردشگری تلاش خواهد کرد. این جزیره در ساحل غربی دریای سرخ در شرق سودان واقع شده است و ۶۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در حدود ۵۶۰ کیلومتری از خارطوم پایتخت سودان قرار دارد. این یک جزیره مرجانی محسوب می شود. هرچند اردوغان در اظهارات رسمی عنوان کرده است که ترکیه در سواکن سودان پایگاه نظامی نمی‌سازد[۷] اما بسیاری از کارشناسان اقدامات ترکیه در به دست گرفتن مدیریت سواکن را گامی بلند برای ایجاد پایگاه نظامی در این کشور می‌دانند[۸].
سرلشکر سمیر فرج از مقامات سابق ارتش مصر تصمیم عمر البشیر در بخشیدن جزیره «سواکن» سودان به ترکیه را تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی مصر دانست و اقدامات ترکیه در سودان را در راستای تأسیس پایگاه نظامی در این کشور را مخل امنیت ملی مصر دانست، او در ادامه سخنان خود می‌گوید:
علت نگرانی ها این احتمال است که سخن از «واگذاری» این جزیره و نوسازی آثار باستانی دوره عثمانی، چیزی جز زمینه سازی برای اعمال نفوذ ترکیه در این کشور نیست که اردوغان اقدامات مقدماتی را برای این کار انجام می دهد و پیش بینی می شود که در آینده، احداث پایگاه نظامی ترکیه در این کشور، اعلام شود[۹].
در همین راستا عثمان باونین رئیس حزب مخالف دولت سودان به نام کنگره بجا در بیانیه‌ای نسبت به مواضع اردوغان و دولت خارطوم موضع گرفته و سرمایه‌گذاری ترکیه در این جزیره را مقدمه احداث پایگاه نظامی می‌داند. او در این بیانیه اعلام می‌کند:
تا زمانی که دولت سودان بخواهد بندر سواکن را در اختیار ترکیه قرار دهد و این کشور بخواهد به بهانه سرمایه گذاری در آن، پایگاه نظامی احداث کند… ما خلاف نفوذ ترکیه در سودان هستیم، به گونه ای که در ازای سلب حقوق سودانی ها، ترکیه بخواهد در این منطقه پایگاه نظامی احداث کند و نقشه های خود را برای بی ثباتی منطقه دریای سرخ و شاخ آفریقا به کار گیرد[۱۰].
۳-اهداف ترکیه از گسترش پایگاه‌های نظامی در آفریقا
اهداف ترکیه از افزایش پایگاه‌های نظامی در آفریقا را می‌توان به سه بخش تاریخی، اقتصادی و راهبردی تقسیم بندی کرد. از لحاظ تاریخی در زمان حیات امپراتوری عثمانی، این بازیگر حضور قدرتمندی در کشورهای شمال آفریقا و شاخ آفریقا داشت و یکی از پایگاه‌های نظامی این امپراطوری در جزیره سواکن سودان مستقر بود که امنیت حجاج آفریقایی و تجارت در دریای سرخ را تأمین می‌کرد، اما با افزایش نفوذ قدرت های استعماری اروپایی و نزدیک شدن عثمانی به روزهای زوال خود، این مساله کمرنگ شد. در ادامه نیز با در پیش گرفتن سیاست های غرب‌گرا و غلبه نگاه غرب محور بر هیات حاکمه سرزمین باقی مانده از فروپاشی امپراتوری عثمانی یعنی ترکیه، ارتباط آنکارا با کشورهای قاره آفریقا که بعضا سبقه اسلامی داشتند تضعیف گردید. اما سیاست آفریقا محوری در راستای تفکر نئوعثمانیگری، دوباره در دوران اردوغان بازنمایی شد. بنابر همین اصل، بسیاری از محدوده‌های سلطه عثمانی بار دیگر مورد توجه ترکیه قرار گرفته است[۱۱].
اقتصاد دومین دلیل حضور ترکیه در آفریقاست، درواقع رشد صنایع و افزایش صادرات ترکیه موجب به وجود آمدن نگاه اقتصادی به آفریقا شد. ترکیه که در سال ۲۰۰۱ فقط ۵/۱ میلیارد دلار به افریقا صادر می‌کرد، اکنون این رقم را به فراتر از ۱۰ میلیارد دلار رسانده است. واردات ترکیه نیز از کشورهای آفریقایی افزایش یافته اما تراز تجاری به نفع آنکارا بوده است. سیاست سوداگرایانه و عملگرای دولت ترکیه باعث شد، تا این کشور آفریقا را به عنوان یکی از مهمترین تأمین کننده منابع اولیه و بازار مصرفی فروش محصولات خود بداند. سیاست‌های اقتصادی ترکیه باعث شده است تا این کشور به عنوان یکی از مهمترین شرکای اقتصادی آفریقا نیز مطرح شود. سومالی به عنوان دروازه ورود کالاهای ترکیه به آفریقای جنوبی و سودان به عنوان دروازه‌های حضور ترکیه به بازار آفریقای مرکزی مطرح هستند.
اما مهمترین دلیل ترکیه برای حضور در آفریقا از دیدگاه بسیاری از کارشناسان دلایل راهبردی است که باعث شده تا محور تازه‌ای در دریای سرخ علیه محور عربستان ایجاد شود. اکنون دو محور در این منطقه وجود دارد؛ محور نخست، شامل عربستان، مصر، امارات و رژیم صهیونیستی و محور دوم شامل روسیه، ترکیه، قطر و سودان که این موضوع حضور نظامی ترکیه در شاخ آفریقا و سواحل دریای سرخ را برای سیاستمداران این کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار کرده است. حضور در مسیر تجاری اروپا، آفریقا و آسیا از یک سو، تأثیرگذاری در تحولات مصر و افزایش تأثیرگذاری بر تحولات عربستان تنها بخشی از دلایل استراتژیک حضور نظامی- اقتصادی ترکیه در این منطقه است. حضور ترکیه در کشورهای سومالی و سودان باعث شده تا عملا این کشور به عنوان یکی از طرف‌های مستقر در دریای سرخ شناخته شود که در این میان جزیره سواکن سودان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار خواهد شد.
۴-پیامدهای گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا
حضور ترکیه در آفریقا و افزایش پایگاه‌های نظامی این کشور می‌تواند در آینده پیامدهایی را برای این منطقه به وجود آورد. حضور کشورهایی مانند عربستان، فرانسه، آمریکا و امارات در این منطقه باعث شده است که فضای امنیتی در این منطقه به شدت پیچیده شود. قطر به عنوان متحد ترکیه در منطقه غرب آسیا سعی دارد تا از گسترش نفوذ ترکیه در دریای سرخ نیز بهره‌برداری کند. سودان، قطر و ترکیه در اجلاس وزرای دفاع خود در خارطوم نسبت به افزایش همکاری‌ها در دریای سرخ به توافق رسیدند. حضور ترکیه در جزیره سواکن و حضور قطر در جزیره پورت سودان در کنار موافقت سودان برای حضور روسیه در این کشور می‌تواند محور امنیتی – اقتصادی جدیدی را در دریای سرخ در برابر محور عربستان، امارات (از طریق تسخیر جنوب یمن) ،مصر و رژیم صهیونیستی ایجاد کند. این محور می‌تواند در آینده‌ی این منطقه سهم عمده ای را داشته باشد و عملا بر روابط عربستان با قطر اثرگذار باشد. این موضوع از سوی دیگر می‌تواند باعث ایجاد درگیری و بحران تازه‌ای در منطقه‌ی دریای سرخ شود.
از طرف دیگر حضور ترکیه برای مردم این کشورها نسبت به حضور آمریکا، انگلیس، فرانسه و یا حتی چین و روسیه ترجیح دارد. اگر یک گروه و ارتش اسلامی در یک کشور اسلامی حضور داشته باشد طبیعتا بیشتر می تواند مدافع منافع کشورها باشد. اما از سوی دیگر دریای سرخ در حال حاضر تبدیل به ترمینال حضور قدرتها شده است. چینی ها در جیبوتی جزیره ای را در اختیار گرفته اند، آلمان ها در آنجا حضور دارند. رژیم صهیونیستی از طریق بندر عقبه درشمال دریای سرخ حضور دارند[۱۲].
حضور محور ترکیه، سودان و قطر به عنوان محور حامی اخوان المسلمین در نزدیکی مرزهای مصر یکی دیگر از پیامدهای گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا خواهد بود. حساسیت این موضوع برای مصر با توجه به تنشی است که میان ترکیه و این کشور بعد از برکناری محمد مرسی به وجود آمده و باعث سردی روابط این دو کشور شده‌است. اردوغان رئیس جمهور ترکیه با حمایت از مرسی و اخوان المسلمین، دولت جدید مصر که برآمده از دل ارتش این کشور است را نامشروع می‌دانست و روی کار آمدن عبدالفتاح السیسی وزیر دفاع وقت مصر به عنوان رئیس جمهوری این کشور را یک کودتا خواند[۱۳]. گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در نزدیکی مرزهای‌مصر خود به عنوان یک تهدید برای دولت این کشور به حساب می‌آید و این یکی از پیامدهای اقدامات ترکیه در دریای سرخ به حساب می‌آید[۱۴].
اما شاید مهمترین پیامد برای ما در گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا کاهش قدرت نفوذ ایران در این قاره است. حضور ترکیه در جنبه‌های اقتصادی، امنیتی و سازندگی در کشورهای آفریقایی حاشیه دریای سرخ عملا نفوذ ایران در آفریقا را محدود خواهد کرد و این موضوع زمانی بسیار بغرنج خواهد بود که ایران پایگا‌های سیاسی خود در این کشورها را از دست رفته می‌بینند.
نتیجه گیری
حضور ترکیه در منطقه‌ی راهبردی خلیج فارس و دریای سرخ، ترکیه را تبدیل به یکی از محورهای تأثیر گذار در منطقه غرب آسیا و آفریقا خواهد کرد. مصر، سودان، ارتیره، جیبوتی و سومالی در آبهای غربی دریای سرخ و یمن، عربستان، اردن، رژیم صهیونیستی در شرق و شمال آن قرار دارند. ورود ترکیه به منطقه‌ی غربی دریای سرخ و همراهی قطر، سومالی و سودان با این کشور محور تازه‌ای را در این منطقه ایجاد کرده‌است، اهمیت راهبردی و تبادل روزانه قریب به ۳.۳ میلیون بشکه نفت از این منطقه، دریای سرخ را تبدیل به یکی از گذرگاه های حیاتی تجاری میان کشورهای جنوب شرقی آسیا و اروپا کرده است و حضور تجاری – نظامی ترکیه در این منطقه باعث خواهد شد تا این کشور نقش مهمی در این منطقه بازی کند.
این حضور همراه با حضور برخی کشورهای غربی در جیبوتی در کنار باب المندب، در مجموع می‌تواند شرایط امنیتی منطقه‌ی باب المندب و دریای سرخ را با پیچیدگی مواجه سازد. توسعه نفوذ ترکیه در آفریقا و تمایلش به حضور نظامی در کنار دریای سرخ، بر این پیچیدگی خواهد افزود. البته از این منظر که ترکیه در تلاش است تا موازنه قوا در این منطقه را در قبال محور عربستان برقرار سازد، می‌توان گفت محور مهم دیگر یعنی محور مقاومت، در صورت اتخاذ تدابیری، می‌تواند نفع‌برنده باشد.
عماد اصلانی مناره بازاری
منابع:
[۲] عماد اصلانی مناره بازاری، چرا ترکیه به‌دنبال توسعه‌ی نفوذ در آفریقا است؟، ۲۰تیر۱۳۹۶، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در:
http://tabyincenter.ir/19964/
[۳] گسترش حضور ترکیه در آفریقا، پارس نیوز، ۳۰ شهریور ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://parstoday.com/fa/africa-i98031
[۴] آفریقا سکوی پرش اردوغان، ۲۷ دسامبر ۲۰۱۷، iuvmpress، قابل بازیابی در:
http://iuvmpress.com/fa/25765
۵ چرا سومالی میزبان دومین پایگاه نظامی ترکیه شد؟، خبرگزاری تسنیم،۱۱مهر۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/07/11/1535314/
[۶] دلایل حضور ترکیه در منطقه راهبردی دریای سرخ، خبرگزاری مهر، ۱۳ دی ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.mehrnews.com/news/4187766/
[۷] اردوغان: در سودان پایگاه نمی‌سازیم/ ویرانه‌های مربوط به دوران عثمانی را آباد می‌کنیم، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران، ۷ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://www.yjc.ir/fa/news/6379366/
[۸] اردوغان دریای سرخ را به آتش کشید، خبرگزاری جماران، ۱۶ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.jamaran.ir/fa/tiny/news-830884
[۹] واکنش مصر نسبت به حضور ترکیه در سودان، الکوثر، ۷ دی ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://fa.alkawthartv.com/news/112478
[۱۰] حزب مخالف سودان: احداث پایگاه نظامی ترکیه در جزیره سواکن را نمی پذیریم، خبرگزاری ایرنا، ۱۷/۱۰/۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://www.irna.ir/fa/News/82788738
[۱۱] جعفر حق پناه، نگاه ترکیه به آفریقا فرصت‌محور است، روزنامه آسمان آبی، ۱۶ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://asemandaily.ir/post/11155/
[۱۲] جعفر قناد باشی، علل و پیامدهای نفوذ ترکیه در دریای سرخ، شورای راهبردی روابط خارجی، ۲۵ آبان ۱۳۹۵، قابل بازیابی در :
http://www.scfr.ir/fa/%D8%B9%D9%84%D9%84-%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B0-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D8%AE
[۱۳] سمیه خمار باقی، اختلافات مصر و ترکیه بر سر چیست؟، خبرگزاری مهر، ۹ شهریور ۱۳۹۵، قابل بازیابی در:
https://www.mehrnews.com/news/3754290/
[۱۴] نگرانی مصر از حضور ناگهانی ترکیه در سودان،خبرگزاری ایسکانیوز، ۸دی۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://iscanews.ir/news/890531/
افتتاح پایگاه‌های نظامی در سومالی و سودان را می‌توان به عنوان سیاست نوین برای افزایش نفوذ ترکیه در آفریقا و گام دوم اردوغان در شکل دادن به تفکر نئوعثمانیگری در آفریقا مطرح کرد. ما در این نوشتار سعی داریم به این سؤال پاسخ دهیم که اهداف ترکیه برای گسترش پایگاه‌های نظامی در آفریقا چیست؟ و این اقدام ترکیه چه پیامدهایی را می‌تواند در بر داشته باشد؟ از این منظر ما نگاهی گذرا به جایگاه آفریقا در سیاست خارجی ترکیه نیز خواهیم داشت.
۱-جایگاه آفریقا در سیاست خارجی ترکیه
سفر اردوغان به سه کشور آفریقایی نشان از جایگاه ویژه‌ی این قاره در سیاست خارجی ترکیه دارد. ترکیه از سال ۲۰۰۸ که سیاست درهای باز به سوی آفریقا را در پیش گرفت، همواره سعی داشت آفریقا را به عنوان یکی از مهمترین جایگاه‌های سیاست‌های عملگرای مثبت خود مطرح کند، ترکیه برای نفوذ خود در آفریقا بیش از آنکه بر ایجاد پایگاه نظامی اصرار ورزد از سه راهبرد آموزشی، اقتصادی و سیاسی بهره برده که در این میان سهم فعالیت‌های آموزشی، دینی در کنار قراردادهای اقتصادی میان دولت‌های آفریقایی و ترکیه‌ای در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ م افزایش چشمگیری داشته که با افزایش سفارت‌خانه‌های ترکیه در این کشورها به افزایش تأثیرگذاری سیاسی ترکیه در آفریقا نیز منجر شده است[۲]. این موضوعی است که الیف کوماگلو اولگن سفیر ترکیه در پورتوریا مطرح می‌کند او اولویت‌های ترکیه در آفریقا را مسائل اقتصادی مطرح می‌کند و معتقد است که هیچ محدودیتی برای گسترش روابط با آفریقا در سیاست ترکیه وجود ندارد[۳].
۲-پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا
بعد از شکست طرح‌های ترکیه در بحران‌سازی‌های منطقه این کشور در راستای دکترین عمق استراتژیک خود در پی آن است که بتواند چتری حمایتی متشکل از کشورهای آفریقایی برای خود ایجاد نماید. تضعیف جایگاه ترکیه در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی ناشی از شکست سیاست‌های گذشته ترکیه در قبال دو کشور عراق و سوریه، اردوغان را به شدت مصمم نموده است تا این وضعیت را به نحوی ترمیم نماید. در همین راستا و با توجه به اهمیت و اعتبار قاره آفریقا به دلیل قابلیت های ژئوپلیتیکی و اقتصادی آن، ترکیه می‌تواند با گسترش نفوذ خود در این قاره، به قدرت سازی منطقه ای و بین المللی و خروج از شرایط بغرنج ناشی از اشتباهات استراتژیک مبادرت ورزد[۴]. لذا حضور نظامی ترکیه در این منطقه می‌تواند عمق سیاست‌های این کشور را در آفریقا نشان دهد.
۱-۲-پایگاه نظامی در موگادیشو
موگادیشو به عنوان اولین پایگاه نظامی ترکیه در آفریقا و دومین پایگاه در خارج از مرزهای این کشور است. اهمیت سومالی در سیاست خارجی ترکیه به دلیل موقعیت استراتژیک این کشور و همچنین بازار مصرفی آن است که می تواند بر توان اقتصادی و سیاسی آنکارا در منطقه غرب آسیا از یک سو و قاره آفریقا از سویی دیگر بیافزاید. سومالی به دلیل داشتن مرزهای ساحلی با خلیج عدن و اقیانوس هند و قرار داشتن تنگه راهبردی «بابالمندب» که رابط میان خلیج عدن و دریای سرخ است، در شمال مرزهایش، جایگاه ویژه ای در سیاست های راهبردی کشورهای بزرگ دارد. موقعیت استراتژیک سومالی پس از افتتاح کانال سوئز که دریای مدیترانه را از طریق دریای سرخ و تنگه عدن به اقیانوس هند متصل میساخت، ارتقا یافت. براین اساس سومالی با ۳۳۳۰ کیلومتر خط ساحلی، طولانیترین خط ساحلی را در قاره آفریقا دارا است. لذا کشورهایی که خواهان حضور در خلیج عدن هستند به اهمیت سومالی به خوبی واقف هستند. به همین دلیل ترکیه از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ ، به دنبال تقویت مناسبات خود با سومالی بوده است[۵].
۲-۲-پایگاه نظامی سواکن
جزیره سواکن در سودان که در بخشی از تاریخ خود به عنوان قسمتی از امپراطوری عثمانی بوده، برای ترکیه که سعی دارد در دریای سرخ نقش مؤثری را بازی کند از اهمیت زیادی برخوردار است. در واقع بعد از سومالی این جزیره از اهمیت استراتژیکی برخوردار است زیرا نزدیک ترین بندر سودانی به بندر راهبردی جده در دریای سرخ است که مساحت آن ۲۰ کیلومتر مربع است که در آن مناطق مسکونی و دولتی وجود دارد[۶]. به گفته‌ی مقامات ترکیه، دولت این کشور در راستای ترمیم و تبدیل سواکن به قطب گردشگری تلاش خواهد کرد. این جزیره در ساحل غربی دریای سرخ در شرق سودان واقع شده است و ۶۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در حدود ۵۶۰ کیلومتری از خارطوم پایتخت سودان قرار دارد. این یک جزیره مرجانی محسوب می شود. هرچند اردوغان در اظهارات رسمی عنوان کرده است که ترکیه در سواکن سودان پایگاه نظامی نمی‌سازد[۷] اما بسیاری از کارشناسان اقدامات ترکیه در به دست گرفتن مدیریت سواکن را گامی بلند برای ایجاد پایگاه نظامی در این کشور می‌دانند[۸].
سرلشکر سمیر فرج از مقامات سابق ارتش مصر تصمیم عمر البشیر در بخشیدن جزیره «سواکن» سودان به ترکیه را تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی مصر دانست و اقدامات ترکیه در سودان را در راستای تأسیس پایگاه نظامی در این کشور را مخل امنیت ملی مصر دانست، او در ادامه سخنان خود می‌گوید:
علت نگرانی ها این احتمال است که سخن از «واگذاری» این جزیره و نوسازی آثار باستانی دوره عثمانی، چیزی جز زمینه سازی برای اعمال نفوذ ترکیه در این کشور نیست که اردوغان اقدامات مقدماتی را برای این کار انجام می دهد و پیش بینی می شود که در آینده، احداث پایگاه نظامی ترکیه در این کشور، اعلام شود[۹].
در همین راستا عثمان باونین رئیس حزب مخالف دولت سودان به نام کنگره بجا در بیانیه‌ای نسبت به مواضع اردوغان و دولت خارطوم موضع گرفته و سرمایه‌گذاری ترکیه در این جزیره را مقدمه احداث پایگاه نظامی می‌داند. او در این بیانیه اعلام می‌کند:
تا زمانی که دولت سودان بخواهد بندر سواکن را در اختیار ترکیه قرار دهد و این کشور بخواهد به بهانه سرمایه گذاری در آن، پایگاه نظامی احداث کند… ما خلاف نفوذ ترکیه در سودان هستیم، به گونه ای که در ازای سلب حقوق سودانی ها، ترکیه بخواهد در این منطقه پایگاه نظامی احداث کند و نقشه های خود را برای بی ثباتی منطقه دریای سرخ و شاخ آفریقا به کار گیرد[۱۰].
۳-اهداف ترکیه از گسترش پایگاه‌های نظامی در آفریقا
اهداف ترکیه از افزایش پایگاه‌های نظامی در آفریقا را می‌توان به سه بخش تاریخی، اقتصادی و راهبردی تقسیم بندی کرد. از لحاظ تاریخی در زمان حیات امپراتوری عثمانی، این بازیگر حضور قدرتمندی در کشورهای شمال آفریقا و شاخ آفریقا داشت و یکی از پایگاه‌های نظامی این امپراطوری در جزیره سواکن سودان مستقر بود که امنیت حجاج آفریقایی و تجارت در دریای سرخ را تأمین می‌کرد، اما با افزایش نفوذ قدرت های استعماری اروپایی و نزدیک شدن عثمانی به روزهای زوال خود، این مساله کمرنگ شد. در ادامه نیز با در پیش گرفتن سیاست های غرب‌گرا و غلبه نگاه غرب محور بر هیات حاکمه سرزمین باقی مانده از فروپاشی امپراتوری عثمانی یعنی ترکیه، ارتباط آنکارا با کشورهای قاره آفریقا که بعضا سبقه اسلامی داشتند تضعیف گردید. اما سیاست آفریقا محوری در راستای تفکر نئوعثمانیگری، دوباره در دوران اردوغان بازنمایی شد. بنابر همین اصل، بسیاری از محدوده‌های سلطه عثمانی بار دیگر مورد توجه ترکیه قرار گرفته است[۱۱].
اقتصاد دومین دلیل حضور ترکیه در آفریقاست، درواقع رشد صنایع و افزایش صادرات ترکیه موجب به وجود آمدن نگاه اقتصادی به آفریقا شد. ترکیه که در سال ۲۰۰۱ فقط ۵/۱ میلیارد دلار به افریقا صادر می‌کرد، اکنون این رقم را به فراتر از ۱۰ میلیارد دلار رسانده است. واردات ترکیه نیز از کشورهای آفریقایی افزایش یافته اما تراز تجاری به نفع آنکارا بوده است. سیاست سوداگرایانه و عملگرای دولت ترکیه باعث شد، تا این کشور آفریقا را به عنوان یکی از مهمترین تأمین کننده منابع اولیه و بازار مصرفی فروش محصولات خود بداند. سیاست‌های اقتصادی ترکیه باعث شده است تا این کشور به عنوان یکی از مهمترین شرکای اقتصادی آفریقا نیز مطرح شود. سومالی به عنوان دروازه ورود کالاهای ترکیه به آفریقای جنوبی و سودان به عنوان دروازه‌های حضور ترکیه به بازار آفریقای مرکزی مطرح هستند.
اما مهمترین دلیل ترکیه برای حضور در آفریقا از دیدگاه بسیاری از کارشناسان دلایل راهبردی است که باعث شده تا محور تازه‌ای در دریای سرخ علیه محور عربستان ایجاد شود. اکنون دو محور در این منطقه وجود دارد؛ محور نخست، شامل عربستان، مصر، امارات و رژیم صهیونیستی و محور دوم شامل روسیه، ترکیه، قطر و سودان که این موضوع حضور نظامی ترکیه در شاخ آفریقا و سواحل دریای سرخ را برای سیاستمداران این کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار کرده است. حضور در مسیر تجاری اروپا، آفریقا و آسیا از یک سو، تأثیرگذاری در تحولات مصر و افزایش تأثیرگذاری بر تحولات عربستان تنها بخشی از دلایل استراتژیک حضور نظامی- اقتصادی ترکیه در این منطقه است. حضور ترکیه در کشورهای سومالی و سودان باعث شده تا عملا این کشور به عنوان یکی از طرف‌های مستقر در دریای سرخ شناخته شود که در این میان جزیره سواکن سودان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار خواهد شد.
۴-پیامدهای گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا
حضور ترکیه در آفریقا و افزایش پایگاه‌های نظامی این کشور می‌تواند در آینده پیامدهایی را برای این منطقه به وجود آورد. حضور کشورهایی مانند عربستان، فرانسه، آمریکا و امارات در این منطقه باعث شده است که فضای امنیتی در این منطقه به شدت پیچیده شود. قطر به عنوان متحد ترکیه در منطقه غرب آسیا سعی دارد تا از گسترش نفوذ ترکیه در دریای سرخ نیز بهره‌برداری کند. سودان، قطر و ترکیه در اجلاس وزرای دفاع خود در خارطوم نسبت به افزایش همکاری‌ها در دریای سرخ به توافق رسیدند. حضور ترکیه در جزیره سواکن و حضور قطر در جزیره پورت سودان در کنار موافقت سودان برای حضور روسیه در این کشور می‌تواند محور امنیتی – اقتصادی جدیدی را در دریای سرخ در برابر محور عربستان، امارات (از طریق تسخیر جنوب یمن) ،مصر و رژیم صهیونیستی ایجاد کند. این محور می‌تواند در آینده‌ی این منطقه سهم عمده ای را داشته باشد و عملا بر روابط عربستان با قطر اثرگذار باشد. این موضوع از سوی دیگر می‌تواند باعث ایجاد درگیری و بحران تازه‌ای در منطقه‌ی دریای سرخ شود.
از طرف دیگر حضور ترکیه برای مردم این کشورها نسبت به حضور آمریکا، انگلیس، فرانسه و یا حتی چین و روسیه ترجیح دارد. اگر یک گروه و ارتش اسلامی در یک کشور اسلامی حضور داشته باشد طبیعتا بیشتر می تواند مدافع منافع کشورها باشد. اما از سوی دیگر دریای سرخ در حال حاضر تبدیل به ترمینال حضور قدرتها شده است. چینی ها در جیبوتی جزیره ای را در اختیار گرفته اند، آلمان ها در آنجا حضور دارند. رژیم صهیونیستی از طریق بندر عقبه درشمال دریای سرخ حضور دارند[۱۲].
حضور محور ترکیه، سودان و قطر به عنوان محور حامی اخوان المسلمین در نزدیکی مرزهای مصر یکی دیگر از پیامدهای گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا خواهد بود. حساسیت این موضوع برای مصر با توجه به تنشی است که میان ترکیه و این کشور بعد از برکناری محمد مرسی به وجود آمده و باعث سردی روابط این دو کشور شده‌است. اردوغان رئیس جمهور ترکیه با حمایت از مرسی و اخوان المسلمین، دولت جدید مصر که برآمده از دل ارتش این کشور است را نامشروع می‌دانست و روی کار آمدن عبدالفتاح السیسی وزیر دفاع وقت مصر به عنوان رئیس جمهوری این کشور را یک کودتا خواند[۱۳]. گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در نزدیکی مرزهای‌مصر خود به عنوان یک تهدید برای دولت این کشور به حساب می‌آید و این یکی از پیامدهای اقدامات ترکیه در دریای سرخ به حساب می‌آید[۱۴].
اما شاید مهمترین پیامد برای ما در گسترش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا کاهش قدرت نفوذ ایران در این قاره است. حضور ترکیه در جنبه‌های اقتصادی، امنیتی و سازندگی در کشورهای آفریقایی حاشیه دریای سرخ عملا نفوذ ایران در آفریقا را محدود خواهد کرد و این موضوع زمانی بسیار بغرنج خواهد بود که ایران پایگا‌های سیاسی خود در این کشورها را از دست رفته می‌بینند.
نتیجه گیری
حضور ترکیه در منطقه‌ی راهبردی خلیج فارس و دریای سرخ، ترکیه را تبدیل به یکی از محورهای تأثیر گذار در منطقه غرب آسیا و آفریقا خواهد کرد. مصر، سودان، ارتیره، جیبوتی و سومالی در آبهای غربی دریای سرخ و یمن، عربستان، اردن، رژیم صهیونیستی در شرق و شمال آن قرار دارند. ورود ترکیه به منطقه‌ی غربی دریای سرخ و همراهی قطر، سومالی و سودان با این کشور محور تازه‌ای را در این منطقه ایجاد کرده‌است، اهمیت راهبردی و تبادل روزانه قریب به ۳.۳ میلیون بشکه نفت از این منطقه، دریای سرخ را تبدیل به یکی از گذرگاه های حیاتی تجاری میان کشورهای جنوب شرقی آسیا و اروپا کرده است و حضور تجاری – نظامی ترکیه در این منطقه باعث خواهد شد تا این کشور نقش مهمی در این منطقه بازی کند.
این حضور همراه با حضور برخی کشورهای غربی در جیبوتی در کنار باب المندب، در مجموع می‌تواند شرایط امنیتی منطقه‌ی باب المندب و دریای سرخ را با پیچیدگی مواجه سازد. توسعه نفوذ ترکیه در آفریقا و تمایلش به حضور نظامی در کنار دریای سرخ، بر این پیچیدگی خواهد افزود. البته از این منظر که ترکیه در تلاش است تا موازنه قوا در این منطقه را در قبال محور عربستان برقرار سازد، می‌توان گفت محور مهم دیگر یعنی محور مقاومت، در صورت اتخاذ تدابیری، می‌تواند نفع‌برنده باشد.
عماد اصلانی مناره بازاری
منابع:
[۲] عماد اصلانی مناره بازاری، چرا ترکیه به‌دنبال توسعه‌ی نفوذ در آفریقا است؟، ۲۰تیر۱۳۹۶، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در:
http://tabyincenter.ir/19964/
[۳] گسترش حضور ترکیه در آفریقا، پارس نیوز، ۳۰ شهریور ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://parstoday.com/fa/africa-i98031
[۴] آفریقا سکوی پرش اردوغان، ۲۷ دسامبر ۲۰۱۷، iuvmpress، قابل بازیابی در:
http://iuvmpress.com/fa/25765
۵ چرا سومالی میزبان دومین پایگاه نظامی ترکیه شد؟، خبرگزاری تسنیم،۱۱مهر۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/07/11/1535314/
[۶] دلایل حضور ترکیه در منطقه راهبردی دریای سرخ، خبرگزاری مهر، ۱۳ دی ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.mehrnews.com/news/4187766/
[۷] اردوغان: در سودان پایگاه نمی‌سازیم/ ویرانه‌های مربوط به دوران عثمانی را آباد می‌کنیم، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران، ۷ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://www.yjc.ir/fa/news/6379366/
[۸] اردوغان دریای سرخ را به آتش کشید، خبرگزاری جماران، ۱۶ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.jamaran.ir/fa/tiny/news-830884
[۹] واکنش مصر نسبت به حضور ترکیه در سودان، الکوثر، ۷ دی ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://fa.alkawthartv.com/news/112478
[۱۰] حزب مخالف سودان: احداث پایگاه نظامی ترکیه در جزیره سواکن را نمی پذیریم، خبرگزاری ایرنا، ۱۷/۱۰/۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://www.irna.ir/fa/News/82788738
[۱۱] جعفر حق پناه، نگاه ترکیه به آفریقا فرصت‌محور است، روزنامه آسمان آبی، ۱۶ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://asemandaily.ir/post/11155/
[۱۲] جعفر قناد باشی، علل و پیامدهای نفوذ ترکیه در دریای سرخ، شورای راهبردی روابط خارجی، ۲۵ آبان ۱۳۹۵، قابل بازیابی در :
http://www.scfr.ir/fa/%D8%B9%D9%84%D9%84-%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B0-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D8%AE
[۱۳] سمیه خمار باقی، اختلافات مصر و ترکیه بر سر چیست؟، خبرگزاری مهر، ۹ شهریور ۱۳۹۵، قابل بازیابی در:
https://www.mehrnews.com/news/3754290/
[۱۴] نگرانی مصر از حضور ناگهانی ترکیه در سودان،خبرگزاری ایسکانیوز، ۸دی۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://iscanews.ir/news/890531/
مرجع : اندیشکده راهبردی تبیین
کد مطلب : ۶۹۷۱۸۳
منتخب
۳۰ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۸ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۵ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
