به گزارش اسلام تایمز به نقل از پایگاه خبری الاهرام مصر، دریای سرخ یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های آبی در جهان به شمار می رود، دریایی که سه قاره کهن یعنی آسیا و آفریقا و اروپا را به یکدیگر متصل می‌کنند و نقش ویژه‌ای در دریانوردی و تجارت بین‌الملل دارد. طی دهه‌های گذشته قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای تلاش کردند حضور خود در این گذرگاه آبی حیاتی را تقویت کنند، اما در سالهای اخیر تلاش‌ها و تحرکات بی‌سابقه‌ای برای موجودیت نظامی و ایجاد پایگاه های نظامی در سواحل دریای سرخ به ویژه در بخش آفریقایی آن به وجود آمده که جنجال زیادی را در رابطه با عوامل و انگیزه‌های عاملان این اقدامات ایجاد کرده است. در واقع کشورهای مذکور به دنبال پیدا کردن ردپایی در منطقه دریای سرخ هستند که به عنوان یکی از شاخه‌های فرعی خاورمیانه به شمار می‌رود.

موجودیت نظامی گسترده در این گذرگاه آبی به ویژه از میان کشورهای خارجی پیامدهای استراتژیکی را نسبت به امنیت و ثبات این منطقه حساس به وجود آورده است.

اول: نقشه پایگاه‌های نظامی در دریای سرخ

به استثنای رژیم صهیونیستی و کشورهای اریتره بیشتر کشورهای حاشیه دریای سرخ از میان کشورهای عربی هستند. مصر، عربستان سعودی، اردن، سودان، یمن، جیبوتی و سومالی این کشورها را تشکیل می‌دهند. مجموع سواحل کشورهای مذکور حدود 90 درصد از تمامی سواحل دریای سرخ به شمار می‌رود که بالغ بر 2 هزار کیلومتر است و عرض آن به 300 کیلومتر می‌رسد. مساحت سطح دریا نیز حدود 438 هزار کیلومتر مربع است.

در این مساحت، پایگاه‌های نظامی متعددی از سوی کشورهای عربی و بین‌المللی طی سال های اخیر به ویژه در سواحل آفریقا ایجاد شده است. این پایگاه‌ها متعلق به تعدادی از کشورها هستند که از جمله آنها جیبوتی است که از فقیرترین کشورهای جهان به شمار می‌رود و میزان فقر در میان ساکنان این کشور بالغ بر 50 درصد است. این کشور از هیچ منابع طبیعی برخوردار نیست و طی سالهای اخیر به دنبال بهره‌برداری از موقعیت جغرافیایی خود برای دستیابی به پول و حمایت از بودجه خود است. جیبوتی علاوه بر دستاوردهای نقدی از اداره اراضی، باعث می‌شود دولت‌هایی که پایگاه های نظامی خود را در این کشور احداث می کنند، سرمایه گذاری‌های اقتصادی مختلفی در آن انجام دهند. به گونه‌ای که فعالیت‌های بنادر احداث شده در جیبوتی 70 درصد از درآمد سرانه ملی را به خود اختصاص می‌دهد.

سواحل جیبوتی همچنین تعدادی از پایگاههای نظامی را در خود جای داده که قدیمی‌ترین آنها پایگاه نظامی فرانسه است و حدود 2 هزار نظامی در آن مستقر هستند. جیبوتی در سال 1977 استقلال خود از فرانسه را اعلام کرد. ارتش فرانسه سرمایه‌گذار و تامین کننده اصلی در آمد دولت جیبوتی است و حمایت و دفاع از این کشور در هر تقابل یا اقدام خصمانه خارجی را بر عهده دارد. در مقابل، جیبوتی نیز به فرانسه اجازه احداث پایگاه های نظامی را داده و تسهیلات گسترده‌ای برای انجام مانورهای ارتش فرانسه در اراضی خود ارائه می‌دهد.

طی دو دهه اخیر در گزینه‌های راهبردی جیبوتی تحولات اساسی به وقوع پیوسته است. این تحولات در نتیجه مجموعه‌ای از عوامل ایجاد شده که مهمترین آنها جنگ اریتره و اتیوپی ( 1988 تا 2000)، تحولات اقتصادی سریع در اتیوپی، تحولات استراتژی آمریکا در قاره آفریقا و شبه جزیره عربستان بعد از حوادث 11 سپتامبر و افزایش دزدی دریایی در طول سواحل سومالی و خلیج عدن است. جیبوتی اتیوپی را وادار به کمک در توسعه بندر جیبوتی کرده است، چرا که این کشور بیشترین استفاده را از این بندر می‌کند. در پی استقلال اریتره در سال 1993 و از دست دادن تمامیت اتیوپی بر بنادر «مصوع» و «عصب» دیگر تبادلات تجاری اتیوپی از طریق بندر جیبوتی صورت نمی‌گرفت چرا که مناسبات بین اریتره و اتیوپی همچنان خوب بود. اما بعد از بروز جنگ میان دو کشور، اتیوپی تقریباً تمامی واردات و صادرات خود را از طریق بندر جیبوتی انجام داده و ناوگان تجاری خود را به این بندر منتقل کرده است. تکیه اتیوپی به بندر جیبوتی باعث توسعه مناسبات دیپلماتیک و نظامی بین دو کشور شده و نوعی از وابستگی را برای اتیوپی به همسایه خود یعنی جیبوتی ایجاد کرده است.

همچنین رشد شتابان ساختار اقتصادی در اتیوپی طی دهه اخیر باعث تقویت سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در این کشور شده است. جیبوتی همچنان اصرار به حمایت از تمامیت ارضی خود دارد و نسبت به سرمایه‌گذاری مستقیم اتیوپی در این کشور محتاط عمل می‌کند. جیبوتی برای توسعه تاسیسات بندر خود بیشتر تلاش دارد روی سرمایه گذاری های کشورهای حاشیه خلیج‌فارس حساب کند. به همین علت دوبی پایتخت امارات متحده عربی نقش مهمی در تامین مالی و احداث زیرساخت های مربوط به کانتینرها و انتقال نفت در این بندر داشته است که در 12 کیلومتری غرب بندر قدیمی جیبوتی واقع شده است. عربستان سعودی نیز در توسعه بندر جدید تاگورا واقع در شمال جیبوتی نقش دارد.

علاوه بر پایگاه نظامی فرانسه، پایگاه نظامی آمریکا نیز در جیبوتی واقع شده است. این پایگاه بزرگترین پایگاه نظامی آمریکا در قاره آفریقا به شمار می‌رود. بعد از انفجارهای صورت گرفته در سفارتخانه‌های آمریکا در نایروبی و دارالسلام در سال 1998 و انفجار کشتی آمریکایی کول در نزدیکی سواحل یمن در سال 2010 و پیامدهای حوادث 11 سپتامبر و ورود قاره آفریقا به چارچوب استراتژی بین المللی برای مبارزه با تروریسم، آمریکا «تیم کاری مشترک شاخ آفریقا» را در سال 2002 تاسیس کرد. در سال 2008 نیروهای این تیم در چارچوب فرماندهی نیروهای آمریکایی در آفریقا (افریکوم) وارد شدند و پایگاه لیمونیر به عنوان مقر سابق ارتش فرانسه در جیبوتی به پایگاه نظامی دائمی آمریکا در آفریقا تبدیل شد.

در حال حاضر جیبوتی به عنوان اصلی‌ترین محور لجستیک آمریکا و عملیات متحدان این کشور در شرق آفریقا و شبه جزیره عربستان به شمار می‌رود. این پایگاه محل فرود و نظارت بر حملات هواپیماهای بدون سرنشین این کشور بوده و به عنوان مرکزی برای مبارزه با دزدی دریایی و دیگر عملیات چند ملیتی در این منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد. آمریکا در ازای استفاده از این پایگاه سالیانه 38 میلیون دلار به دولت جیبوتی پول می‌دهد.

در نتیجه رشد عملیات دزدی دریایی از سال 2008، موجودیت نظامی بین المللی در خلیج عدن و اقیانوس هند افزایش پیدا کرد و جیبوتی به یکی از مراکز همکاری های نظامی و دریایی بین نیروهای ناتو و نیروهای اتحادیه اروپا تبدیل شد. جیبوتی همچنین محور لجستیک اولین ناوگان مشترک اتحادیه اروپا برای مبارزه با دزدی دریایی در سال 2010 شد.

جیبوتی همچنین از سال 2010 میزبان اولین پایگاه نظامی ژاپن در خارج از مرزهای این کشور از سال 1945 تاکنون بوده است. این پایگاه 400 نیروی نظامی را در خود جای داده است. نیروهای نظامی ژاپن تحت عنوان مبارزه با پدیده دزدی دریایی در مقابل سواحل سومالی مستقر هستند. چین نیز در آگوست 2017 اولین پایگاه نظامی خود در آفریقا را در جیبوتی احداث کرد.

در کنار این پایگاه‌ها، ترکیه بزرگترین پایگاه نظامی خود در جهان را در سومالی احداث کرده و آن را در سال 2017 افتتاح کرد. این در شرایطی است که سودان نیزجزیره سواکن واقع در نزدیکی مرزهای مصر را تحت مدیریت دولت ترکیه قرار داده است.

دولت امارات و عربستان سعودی نیز در پی آغاز تجاوز به یمن در مارس 2015 اقدام به توسعه موجودیت نظامی خود در شاخ آفریقا از طریق دریای سرخ کرده‌اند. بر این اساس امارات پایگاه نظامی خود را در اریتره احداث کرده و پایگاه دیگری را نیز در منطقه بربره واقع در اراضی سومالی تاسیس کرده است. عربستان سعودی نیز برای تاسیس یک پایگاه نظامی در جیبوتی با دولت این کشور توافقنامه همکاری امضا کرده است.

دوم: انگیزه‌های احداث پایگاه‌های نظامی در دریای سرخ

عوامل متعددی وجود دارد که باعث می‌شود بسیاری از قدرتهای بین‌المللی و منطقه‌ای در شرایط کنونی به دنبال تقویت موجودیت نظامی خود در سواحل دریای سرخ برآمده‌اند. با وجود اهمیت استراتژیکی که این گذرگاه آبی حیاتی دارد و همین موضوع باعث می‌شود کشورهای مختلف به دنبال جستجوی فرصتی برای موجودیت نظامی و احداث پایگاه‌های خود در سواحل این کشور باشند، اما سوء استفاده از تحولات و حوادث موجود در کشورهای حاشیه این دریا به ویژه در بخش آفریقایی آن برای تقویت نفوذ دولت‌های مختلف در سواحل آن بی‌تاثیر نیست. از جمله این کشورها رژیم صهیونیستی است که بعد از جنگ اکتبر سال 1973 به اهمیت تسلط بر بخش‌های گسترده‌ای از این گذرگاه آبی پی برده و موفق شده طی دهه‌های اخیر پایگاه نظامی خود را در تعدادی از جزایر وابسته به اریتره در این منطقه احداث کنند.

با وجود عواملی که گفته شد طی سالهای اخیر نیز مجموعه‌ای از عوامل و تهدیدات باعث شد که کشورهای دیگری نیز به دنبال موجودیت نظامی خود در سواحل دریای سرخ بر آیند تا بتوانند منافع و اهداف خود را در این منطقه تامین کنند. در زیر به برخی از این عوامل اشاره می‌کنیم.

1- تحولات پی‌درپی جهان عرب

تحولات جهان عرب از سال 2010 تاکنون باعث افزایش نقش برخی قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شده و آنها به دنبال محورهای جدید برای تقویت حضور خود در منطقه هستند. مشکلات فراروی یمن و پیامدهای آن و اقدام ائتلاف عربستان برای عملیات جنگی ضد یمن از دیگر عوامل این موضوع است. همچنین بحران قطر و تهدیدات پیرامونی آن نسبت به همبستگی شورای همکاری خلیج فارس به انگیزه ای برای برخی کشورها جهت تقویت موجودیت نظامی خود در سواحل دریای سرخ تبدیل شده است. البته کشورهای آفریقایی نیز آمادگی خوبی برای میزبانی از پایگاههای نظامی خارجی در اراضی خود دارند.

دولت امارات برای ارائه کمک های لجستیکی و عملیاتی برای نیروهای ائتلاف عربی در جنگ یمن اقدام به تاسیس پایگاه نظامی خود در بندر عصب اریتره کرده است. به همین شکل جمهوری سومالی نیز با تاسیس یک پایگاه نظامی امارات در بندر بربره خود موافقت کرده است. در همین خصوص عربستان سعودی نیز برای تاسیس یک پایگاه نظامی در اراضی جیبوتی با دولت این کشور به توافق رسیده است. این دو کشور حاشیه خلیج فارس به دنبال افزایش موجودیت و حضور نظامی خود در بخش آفریقایی دریای سرخ هستند تا بتوانند توانمندی‌های خود را در جنگ یمن افزایش داده و جلوی آن چیزی که نفوذ ایران در شرق آفریقا خوانده می‌شود را بگیرند.

ترکیه نیز طی سال‌های اخیر به دنبال تقویت مناسبات خود با دولت‌های قاره آفریقا به ویژه شرق آفریقا برآمده است. این تحرکات در نتیجه رویکرد جدید آنکارا از زمان رسیدن حزب عدالت و توسعه به قدرت در سال 2002 دنبال می‌شود. رویکردی که معتقد است ترکیه یک دولت محوری و تاثیرگذار بین المللی دارای سیاست خارجی پیچیده با ابعاد متعدد است. ترکیه از طریق سیاست آفریقایی خود موفق به تاسیس اولین پایگاه نظامی خود در سومالی طی سال 2016 شده است. این کشور همچنین موفق شده توافقنامه مدیریت جزیره سواکن در نزدیکی مرزهای مصر را از سودان بگیرد.

2- افزایش رقابت بین‌المللی بین چین و آمریکا

دولت چین نیز سیاست خارجی خود را طی سالهای اخیر تغییر داده و اولین پایگاه دریایی خود در خارج از این کشور را در سواحل جیبوتی تاسیس کرده است. خبرگزاری چین اعلام کرد که هدف از تاسیس این پایگاه تضمین عملکرد چین در هیئت‌های حافظ صلح و کمک‌های انسانی به آفریقا و غرب آسیا است. پایگاه مذکور همچنین در انجام ماموریت‌های خارجی از جمله همکاری های نظامی و مانورهای مشترک و حمایت از امنیت چین در خارج از مرزها و حفظ امنیت مشترک گذرگاه‌های بین المللی و راهبردی آبی وارد عمل شده است.

بر اساس توافقی که بین پکن و جیبوتی امضا شده و تا سال 2026 استمرار دارد، پایگاه مذکور می‌تواند حدود 10 هزار نظامی چینی را در خود جای دهد. احداث این پایگاه نشان‌دهنده تحرکات چین فراتر از تمرکز سنتی این کشور در منطقه شرق آسیا و اقیانوس آرام است، چرا که منافع این کشور در آفریقا و خاورمیانه نیز افزایش پیدا کرده است. همچنین می‌توان این اتفاق را بخشی از پروژه چین برای ایجاد گذرگاه های زمینی و دریایی جهت ارتباط اقلیم های آسیایی و اقیانوس هند دانست. از این بعد می‌توان طرح مذکور را دارای ماهیت اقتصادی تصور کرد. اما باید گفت که تاسیس پایگاه نظامی چین در جیبوتی می‌تواند نشان‌دهنده رویکرد دیگر پکن به ویژه در رقابت بین‌المللی با آمریکا باشد. چرا که واشنگتن از اقدام چین برای تاسیس این پایگاه که در چند مایلی پایگاه نظامی آمریکا در جیبوتی واقع شده، خشمگین شده است.

دولت چین همزمان با تقویت کنترل خود بر دریای چین جنوبی ، نیروهای دریای خود را نیز تقویت کرده است. تهدیدات آمریکا و افزایش موجودیت ژاپن در اقیانوس آرام می تواند پیامدهایی در موازنه قوا در شرق آسیا ایجاد می‌کند. این استراتژی نمودهای دیگری نیز دارد که از جمله آنها می‌توان به گسترش روزافزون مناسبات پکن با دولت‌های آسیای میانه و پاکستان و روابط رو به رشد چین و ایران و عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس و مصر و ترکیه در منطقه خاورمیانه و تمرکز در شرق اروپا و یونان به علاوه جانبداری از روسیه در بحران سوریه اشاره کرد.

چین همچنین از طریق احداث این پایگاه نظامی به دنبال حمایت از منابع نفتی خود است. نیمی از نفت وارداتی چین از طریق تنگه باب المندب تامین می‌شود و انتقال بیشتر صادرات چین به اروپا از طریق خلیج عدن و کانال سوئز صورت می‌گیرد. این کشور همچنین در نتیجه تحولات به وقوع پیوسته در کشور لیبی خسارت‌های زیادی را متحمل شد. به همین علت به دنبال افزایش موجودیت نظامی خود در منطقه بر آمده است. در اینجا لازم به ذکر است که نیروی دریایی چین در سال 2015 مانور مشترکی را با همتای روسی خود در دریای مدیترانه انجام داد. پکن همچنین در سال 2017 نیز مانور دیگری را در دریای مدیترانه انجام داده است.

سوم: تاثیر پایگاه‌های نظامی بین‌المللی بر موازنه‌های قدرت در دریای سرخ

با وجود استقبال دولت‌های شاخ آفریقا از ایجاد پایگاه های نظامی خارجی در اراضی این کشورها که در نتیجه بحران اقتصادی آنها و تحریم های بین المللی اعمال شده بر برخی از این کشورها صورت می‌گیرد، باید گفت که ایجاد پایگاه های نظامی در این کشورها طی سال های اخیر باعث به وجود آمدن برخی مشکلات و پیامدها به ویژه در خصوص قدرت های اصلی در منطقه دریای سرخ شده است.

گرایش به سمت تاسیس پایگاه های نظامی در اریتره و جیبوتی و اراضی سومالی و سودان باعث عصبانیت دولتهای منطقه‌ای دیگر به ویژه اتیوپی شده است که مهمترین دولت منطقه در شرق آفریقا به شمار رفته و نفوذ گسترده‌ای در این منطقه دارد. اتیوپی فرماندهی سازمان‌های منطقه ای را نیز در اختیار دارد.

اتیوپی با این وجود وارد رقابت پایگاه های نظامی در شاخ آفریقا نشده است، چرا که از سال 1993 و در پی استقلال اریتره به کشوری محبوس تبدیل شده است. این کشور همچنین با رقابت شدید دولت‌های مقیم در پایگاه‌های نظامی در جیبوتی مواجه است. بندر جیبوتی در حال حاضر تنها منفذ اساسی اتیوپی برای همگرایی با جهان خارج به شمار می رود. علاوه بر اینها باید به این نکته اشاره کرد که در حاشیه احداث پایگاه های نظامی در شرق آفریقا موضوع آموزش و تجهیز دولت‌های منطقه نیز دنبال می‌شود که باعث افزایش احتمال درگیری‌ها در این منطقه شده است که به خودی خود از مشکلات تاریخی شدیدی رنج می‌برد.

علاوه بر اینها افزایش پایگاه های نظامی خارجی در دریای سرخ در مواضع منطقه‌ای بین کشورهای عربی تاثیر گذار است. دولتهای خلیج فارس تلاش گسترده‌ای برای کاهش نفوذ ایران در دریای سرخ انجام می‌دهند. این تلاش البته برای جایگزین کردن نفوذ ایران با نفوذ ترکیه انجام نمی شود، به ویژه در شرایطی که این کشور در نتیجه بحران اخیر خلیج فارس با قطر متحد شده است. برخی دولت‌های شرق آفریقا نظیر سودان و سومالی موضع بی طرفی نسبت به بحران قطر اتخاذ کرده‌اند و همین موضوع باعث بازگشت احتمالی قطر به موقعیت خود در شرق آفریقا می‌شود. بویژه که تلاش‌هایی برای میانجی‌گری جهت حل این بحران‌ها طی سالهای اخیر صورت گرفته است.

در همین رابطه باید گفت که تحولات روز افزون در خاورمیانه، این منطقه را به سمت سازماندهی و ساختار مجدد سوق می‌دهد و برخی کشورهای منطقه این تحولات را فرصتی واقعی برای تقویت منافع خود می‌بینند. آنها به دنبال موقعیتی برای خود در داخل منطقه یا در همسایگی جغرافیایی آن هستند. به این ترتیب نقش دریای سرخ به عنوان یکی از مناطق فرعی مهم برای خاورمیانه مطرح می‌شود.

اسلام تايمز