پایان اتحاد مردان دین و سیاست در عربستان، 4 سناریوی محتمل

وهابیت کنونی در گذر زمان بسیار تلطیف شده و در واقع اکنون شاهد نوعی وهابیت شبه دولتی در عربستان هستیم. در واقع حاکم بودن مشی عمل گرایی بر وهابیت در عربستان باعث شده است که مفتی ها تمام اقدامات خود را با هدف کسب و حفظ قدرت انجام دهند. از این رو در دوره های مختلف با وجود تخطی پادشاهان سعودی از اصول وهابیت واکنش قاطع و سختی از سوی وهابی ها صورت نگرفته است.

***

تاریخ شکل گیری کشور عربستان بسیار پیچیده است. در واقع عربستان کنونی حکومت سوم در این کشور است که بیش از سه دهه دوام آورده است. پیش از این دو حکومت قبلی بنا به دلایلی با شکست مواجه شد: در دوره اول (1818 – 1744 )خاندان سعودی هرچند در بخش هایی از نجد موفق به تشکیل حکومت محدود شدند اما به دلیل غالب بودن نگاه هویتی در سیاست خارجی خود با مخالفت های زیادی از طرف قدرت های موثر در تحولات خاورمیانه روبرو شدند. این مسئله باعث هجوم محمدعلی پاشاه والی مصر و نماینده عثمانی به حکومت عربستان شد و در نهایت فروپاشید. دومین دولت سعودی (1887 – 1824) در مرکز عربستان و نجد تشکیل شد. ویژگی بارز این دوره غلبه کامل وهابیت بر دولت بود که همین مسئله باعث اختلافات داخلی و در نهایت فروپاشی آن شد. پس از فروپاشی حکومت دوم سعودی عبدالعزیز بن سعود از سال 1902 شروع به تصرف بخش هایی از عربستان از جمله ریاض کرد و فرایند متصرفات وی تا سال 1925 تکمیل و وی با تصرف کامل حجاز در سال 1932 پادشاهی عربستان سعودی را اعلام کرد. در واقع در دولت سوم عبدالعزیز با کمک وهابیت توانست بر مناطق مختلف حجاز تسلط پیدا کند و در سال 1925 پادشاهی عربستان سعودی را بنیان نهد. وهابیت مشخصا از ابتدای تشکیل عربستان، نقش حامی ایدئولوژیک در تشکیل دولت واحد را ایفا کرد. در واقع یکی از ابزارهای دولت مدرن برای بقا نیاز به حمایت ایدئولوژیک است که عربستان آن را در وهابیت یافته است. در 8 دهه گذشته اتحاد وهابیت و آل سعود مهمترین عامل در تحکیم پادشاهی سعودی بوده است.

اتحاد نانوشته آل سعود و آل شیخ باعث شده است تا آل سعود بر نهاد سیاسی و آل شیخ بر نهاد دینی تسلط داشته باشد و دو طرف نیر این اتحاد و مرزبندی را در دهه های گذشته رعایت کرده اند. اما در دوران جدید و با ولیعهدی محمد بن سلمان وی سلسله ای از اصلاحات اجتماعی را شروع کرده است که آینده این اتحاد را با علامت سوال هایی مواجه کرده است. در اصلاحات بن سلمان سه مقوله جوانان، زنان و قرائت بن سلمان از اسلام بر خلاف آموزه های وهابیت بوده و همین مسئله احتمالاتی در مورد تقابل دو نهاد دینی و سیاسی را مطرح کرده است. در واقع تاکید محمد بن سلمان بر حاکم کردن اسلام میانه رو و آزادی هایی که وی به زنان اعطا کرده است باعث شده تا فتواهای پیشین مفتی های وهابی اکنون بی اثر شوند. حتی ملک سلمان شورای امر به معروف و نهی از منکر را محدود کرده و این نهاد را از دخالت در امور خصوصی مردم بر حذر داشته است. تمامی این مسائل باعث شده است تا اتحاد نانوشته آل شیخ و آل سعود در هاله ای از ابهام قرار بگیرد و حتی واشنگتن پست در مطلبی با عنوان پایان ائتلاف مردان دین و سیاست به بررسی این مطلب پرداخته است. اما واقعا این اتحاد به کدام سمت خواهد رفت و آیا باید وهابیت را در آینده نهادی معترض به خاندان سعودی قلمداد کرد؟

چند سناریوی در مورد این رابطه را می توان مطرح کرد:

سناریوی نخست: اولین احتمال این است که وهابیت خود را با اصلاحات محمد بن سلمان همراه خواهد کرد و به تدریج می توان شاهد نسخه جدید و تلطیف شده وهابیت در عربستان بود.

سناریوی دوم: احتمال دیگر این است که مفتی های وهابی در برابر این اصلاحات سکوت پیشه کنند و در واقع سیاست صبر و انتظار را در پیش بگیرند. این سیاست البته موقتی خواهد بود و تا زمان روی کارآمدن حاکم جدید در عربستان که همسو با وهابیت باشد ادامه خواهد داشت.

سناریوی سوم: در این سناریو احتمال دارد که شاهد اعتراض های مسلحانه مانند قیام جهیمان العتیبی در نوامبر 1979 در عربستان باشیم. در واقع مفتی ها و علمای وهابی معترض به اصلاحات بن سلمان اقدام به حملات فراگیر علیه آل سعود خواهند کرد.

سناریوی چهارم: در این سناریو احتمال انشقاق بین گروه های وهابی بسیار وجود دارد و در واقع مفتی های معترض به اصلاحات به جانب علمای مخالف آل سعود حرکت خواهند کرد.

نگارنده بر این اعتقاد است که وهابیت کنونی در گذر زمان بسیار تلطیف شده و در واقع اکنون شاهد نوعی وهابیت شبه دولتی در عربستان هستیم. در واقع حاکم بودن مشی عمل گرایی بر وهابیت در عربستان باعث شده است که مفتی ها تمام اقدامات خود را با هدف کسب و حفظ قدرت انجام دهند. از این رو در دوره های مختلف با وجود تخطی پادشاهان سعودی از اصول وهابیت واکنش قاطع و سختی از سوی وهابی ها صورت نگرفته است، چرا که نهاد دینی بدون حمایت آل سعود شانسی برای تداوم بقای خود ندارد. بر این اساس از میان سناریوهای فوق تلفیقی از سناریوی اول و دوم احتمال وقوع بیشتری دارد. یعنی نهاد دینی ضمن همراه کردن خود با اصلاحات بن سلمان به دنبال آن خواهد بود تا در فرصت مناسب بر قدرت خود بیفزاید و اصول نادیده گرفته شده توسط بن سلمان را دوباره احیا کند. در واقع این سیاست آل شیخ در 8 دهه گذشته عامل اصلی بقای وهابیت بوده است. دقیقا در راستای تایید این سناریو علمای هیئت کبار العلما از اقدامات محمد بن سلمان به ویژه در زمینه رانندگی زنان دفاع کرده اند، این در حالی است که تا پیش از این آن ها این مسئله را حرام اعلام کرده بودند.

محمدرضا مرادی