دوئل قدرتها در مسیر پر پیج و خم راه ابریشم جدید

چین به سرعت در حال درنوردیدن عرصه‌های پیشرفت در علم و تکنولوژی بوده و توانسته است طی دهه‌های اخیر نه تنها فاصله خودرا با کشورهای پیشرفته غربی پرکند بلکه امیدوار است که بتواند با تداوم روند شتابان توسعه به زودی به قدرت برتر نظام بین الملل تبدیل شود. بر این اساس فهم کنش بین المللی چین به عنوان یک قدرت بزرگ چند وجهی اقتصادی، نظامی ،تجاری و سیاسی مدنظر استراتژیستهای عمده کشورهای جهان است. مع الوصف یکی از مهمترین اولویت‌های کنونی این کشور، پیشبرد مگاپروژه کمربند اقتصادی جاده ابریشم است.

بعضی محققین این طرح را از موضع ژئوپولیتیک و تبیین نیات گسترش طلبانه چین، مورد بحث قرارداده اند. اما از بُعدی دیگر راهبرد کلیدی چین از طراحی و پیشبرد این طرح، شکل دهی به یک زنجیره ارزش چین محور در محیط ژئواکونومیک اوراسیا و افریقا است . در سالهای گذشته بیش از نیمی از پروژه های سرمایه گذاری شرکت های چینی در اوراسیا و افریقا در قالب این طرح تعریف شده و مورد حمایت پکن قرارگرفته است .

در این میان اگرچه کمربند اقتصادی جاده ابریشم در مسیر اجرا با چالشهای کلیدی همچون رقابتهای ژئوپولیتیک، توسعه نیافتگی فرایندهای همگرایانه در بخشهای مهمی از اوراسیا و ابهام در مورد نیات پنهان چین مواجه است، اما سنگ‌اندازی قدرت‌های دیگر رقیب مهمترین مانع تحقق اهداف چین از اجرای این پروژه بزرگ می‌باشد. در همین رابطه طی روزهای گذشته یک مقام آمریکایی اعلام کرد کشورهای استرالیا، آمریکا، هند و ژاپن در حال مذاکره برای ایجاد یک طرح زیرساختی مشترک منطقه ای به منظور مقابله با گسترش طرح یک کمربند - یک جاده چین هستند. جزئیات این طرح هنوز اعلام نشده و به نقل از این مقام آمریکایی هنوز طرحی نپخته است. اما اینکه اهداف اصلی از ارائه این طرح چیست و چه چشم اندازی را می توان برای آن در نظر گرفت پرسشی است که در نوشتار کنونی به آن پرداخته ایم.

جنگ قدرت و زمینه‌های رقابت و همکاری

در سپتامبر ۲۰۱۳ شی جینگ پینگ، رئیس جمهور چین در سفر به کشورهای آسیای مرکزی، طرح ابتکار کمربند اقتصادی جاده ابریشم را مطرح کرد. چین این طرح را با هدف اعمال سیاستهای دوستانه در قبال کشورهای همسایه و ارائه بازده برد-برد براي همه کشورهاي منطقه و همچنین جهان معرفی کرده است.

1- ایالات متحده

آمریکا هم نسبت به طرح جاده ابریشم و هم نسبت به بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیایی با رویکرد رقابتی و حتی تهدید آمیزمی نگرند. به همین دلیل این کشور تلاش نموده است تا متناسب با اهداف و نیات خود طرح جاده ابریشم را مورد ملاحظه قرار دهد. استراتژي جاده ابریشم ایالات متحده با تمرکز بر افغانستان، پیشرفت آزادي تجارت، رشد همکاری اقتصادی، افزایش حجم تجاری و ایجاد ارتباطهای مردم با مردم بین آسیاي جنوبی و مرکزی را به عنوان هدف خود اعلام نموده است اما در واقعیت امر به دنبال بسترسازی برای کاهش نفوذ چین و روسیه در این منطقه است. این ابتکار در سال ۲۰۱۱ ، زمانی که هیلاری کلینتون، وزیرخارجه وقت آمریکا احیاي جاده ابریشم قدیم را یک شبکه بین المللی و ارتباطات اقتصادي و ترانزیت نامید، مطرح شد .(یعنی دوسال قبل از اینکه چین طرح ابتکاری خود را اعلام کند) یکی از بخشهاي مورد نظر استراتژی جاده ابریشم جدید ایالات متحده این است که گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان و پاکستان به هند متصل نماید. این امر به طور طبیعی حضور هند در افغانستان و آسیای میانه را تقویت خواهد کرد.

2- هندوستان

هند به عنوان یکی از رقبای منطقه ای چین نسبت به طرح جاده ابریشم دریایی این کشور، رهیافتی بدبینانه داشته و تلاش نموده است تا با ارائه طرح مائوسام طرح جاده ابریشم دریایی چین را به چالش بکشد. این طرح که از منظر هند امکان بازتأسیس پیوندها با شرکای تجاري باستانی و ایجاد یک »جهان اقیانوس هند« با محوریت هندوستان را تأمین می‌نماید محدوده شرق آفریقا، جنوب ایران، سریلانکا تا جنوب شرق آسیا را شامل می شود. نارندرا مودی، نخست وزیر هند در سیاست خارجی خود تلاش کرده است تا ارتباطات با دولت‌هاي منطقه ای را که دریافت کننده های عمده سرمایه گذاري‌های چینی هستند را افزایش دهد. هندوستان همچنین برنامه هایی را برای ایجاد سرمایه گذاری خود با هدف توسعه زیرساخت‌ها و افزیش تجارت در جنوب آسیا اعلام نموده است. درحالی که هندوستان هم دومین سهامدار بزرگ در بانک توسعه زیرساخت آسیایی و نیز شریک چین در بانک توسعه نوین بریکس است، بیانیه های محکمی صادرنموده که یک کمربند و یک جاده را به عنوان تلاش چندجانبه حقیقی نمی‌شناسد زیرا کمربند اقتصادی جاده ابریشم چین از استان" گیلگیت بالتیستان "پاکستان می‌گذرد که منطقه اي تحت حاکمیت ماهاراجه کشمیر قبل از ۱۹۴۷بود که هندوستان آنرا منطقه ای محل مناقشه می‌داند. با این وجود در روابط دو کشور معمولا میل به همکاری های اقتصادی و رفع تنش نیز مشاهده شده است.

3- ژاپن

وزیر خارجه این کشور تصریح کرده است باید برای مهار برنامه راه ابریشم چین، گفت و گوهای راهبردی با کشورهای آمریکا ، هند و استرالیا انجام شود. کونو گفت که کشورش به دنبال توافقنامه های تجارت آزاد و تقویت همکاری های دفاعی با کشورهای مذکور و همچنین گسترش همکاری های تجاری با کشورهای خاورمیانه ، آفریقا ، آسیای مرکزی ، جنوبی و آسیای جنوب شرقی و افزایش همکاری در زمین و دریاست وحشت از گسترش نفوذ چین در منطقه، باعث شده که ژاپن در راستای ایجاد یک پیمان همکاری ‌اقتصادی، دفاعی و امنیتی با مشارکت آمریکا، هند و استرالیا تلاش کند. نگرانی از اینکه چین با پیشبرد این پروژه عظیم ضربه‌ای جدی به اقتصاد ژاپن وارد سازد. در واقعیت امر، ژاپن بر سر یک دو راهی قرار دارد. از یکسو همراهی با چین برای ژاپن هزینه‌ای کلان دارد و از سوی دیگر، بازماندن از این پروژه بزرگ می‌تواند زیان‌های اقتصادی زیادی برای ژاپن داشته باشد.

4- روسیه

اگرچه روسیه موافقت ضمنی خود را با طرح جاده ابریشم چین اعلام داشته است و چین نیز بخشی از این جاده را به دلیل کسب رضایت روسیه به سمت این کشور منحرف نموده، لیکن روسیه تلاش دارد تا با ارائه و تقویت طرح «اتحادیه اقتصادي اوراسایی» به نوعی نفوذ و تأثیرگذاری چین بر آسیای مرکزی و قفقاز را محدود و مهار نماید. پس از رد ابتکار چین درمورد ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان اعضای سازمان همکاری شانگهای روسیه تلاش کردتا اتحادیه اوراسیایی خود را با همکاری قزاقستان و بلاروس ایجاد نماید. چیزي که براي روسیه مهم است دورنمایی است که در آن کاهش وابستگی بازارهاي گاز اروپایی به منابع روسی اتفاق افتد. چیزي که براي چین مهم است، دسترسی به منابع طبیعی روسیه و کاهش وابستگی به انرژي خاورمیانه و خطرات مسیرهای دریایی است بنابراین زمینه همکاری وجود دارد.

چشم انداز تقابل

منطقه شرق آسیا چهار قدرت بزرگ دارد (چین، روسیه، ژاپن، هند) دو کشور از این چهار قدرت عضو شورای امنیت هستند. به احتمال بسیار زیاد کشوری که ابرقدرتی ایالات متحده را به چالش بکشد از این منطقه است بنابراین آمریکا با علم به این مساله سیاست نگاه به شرق را که جلوگیری از هژمونی احتمالی چین می باشد را دنبال می‌کند. خطرناک ترین ائتلافی که ممکن است علیه آمریکا اتفاق بیافتد ائتلاف چین و روسیه است. بنابراین راهبرد ایالات متحده در منطقه شرق آسیا جدا نگه داشتن قدرتهای این منطقه از هم در حدی است که مطمئن شود علیه او ائتلاف شکل نخواهند گرفت. ژاپن همچنان از اینکه زیر چتر امنیتی آمریکا باشد راضی است و قدرت اقتصادی ژاپن نیز برای اینکه مکملی برای آمریکا باشد برای واشنگتن بسیار مهم است. از طرف دیگر آمریکا سعی میکند هند را به عنوان وزنه ای در برابر چین تقویت کند. با چنین آرایشی، بزرگترین چالش آمریکا و قدرتهای همسایه چین این است که آیا پکن واقعا دنبال مسائل اقتصادی و تجاری است یا با این طرح اهداف دیگری را دنبال می‌کند. در حقیقت این ابهام استراتژیک عامل اصلی جمع شدن ژاپن، هند، استرالیا و آمریکا علیه چین است. اما به نظر می‌رسد بخشی از این ائتلاف خاصیت تبلیغاتی و تهدید و پیش شرط برای چین دارد. یعنی پیام واقعی آن برای چین این است اگر هدفی دیگر به جز بازی برد-برد اقتصادی داشته باشد علیه این طرح اقدام خواهد شد.

این طرح، دو سوم جهان و ۴.۴ میلیارد نفر در ۶۵ کشور با جمع تولید ناخالص داخلی بیش از ۲ تریلیون دلار، را پوشش می‌دهد. اگر طرح کمربند و جاده طبق برنامه پیش رود، سرمایه‌گذاری‌ در آن بین ۴تا ۸ تریلیون دلار خواهد بود. آمریکا توان و تمایلی برای رقابت با چنین هزینه ای را ندارد و کنگره آمریکا هم تصمیم و نشست جدی ای در این زمینه نداشته است. ژاپن هم در پیشنهادات خود به آمریکا و استرالیا و هند پیشنهاد سرمایه گذاری هنگفتی نداده است. حتی خود این کشورها وسوسه می‌شوند در این طرح چین شرکت کنند.

از بعدی دیگر جدیت ایران در پیوستن به این ابتکار می تواند هم براي چین و هم برای ایران سرنوشت ساز باشد. راه شمالی که از آسیاي مرکزي از طریق روسیه به اروپا می‌پیوندد به سبب رقابت روسیه با چین، با تعلل و کارشکنی احتمالی روسیه مواجه شود‌. بنابراین راه سنتی که از ایران می گذرد با برقراری ثبات و امنیت در عراق و سوریه، آینده روشنی براي ایران و چین ترسیم می کند.

نهایتاً باید گفت علی رغم مخالفت‌ها دست چین برای پیشبرد این طرح باز است چون کشورهای مخالف می‌دانند چین هم سرمایه انجام آنرا دارد و هم گزینه های جایگزین زیادی دارد و البته چین نیز همواره اعلام کرده هدفش بازی برد-برد اقتصادیست.