۰
شنبه ۱۱ فروردين ۱۳۹۷ ساعت ۱۵:۵۶
عوامل ژئوپلیتیک ﺗﺄثیرگذار بر تغییر نگاه سیاست خارجی ایران از غرب به شرق - بخش دوم و پایانی
سیاست خارجی ایران در برابر روسیه ﻣﺘﺄثر از عوامل ژئوپلیتیکی
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال روسیه ﻣﺘﺄثر از جایگاه ایران در نظام بین الملل و قطع ارتباط سیاسی با آمریکا است. بنابراین، آن چنان که شایسته بوده، نتوانسته است بر مولفه های روسیه استوار باشد .تحلیل زیر طرحی از سیاست خارجی ایران است که می تواند در قبال روسیه ﺗﺄمین کننده منافع ملی ایران باشد:
1. سیاست خارجی برآمده از عوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر مساحت، قومیت و بحران های قومی روسیه
روسیه پهناورترین کشور جهان است. که این امر هم مزیت و هم نوعی ضعف ژئوپلیتیک روسیه است. وسعت روسیه، عمق استراتژیک آن را زیاد می کند، اما ضامن بقای فدراسیون روسیه نیست؛ چرا که روسیه، کشوری با قومیت، مذهب و زبان یک دست نیست. کشوری فدراتیو است که شامل جمهوری ها و مناطق فدرال است که تا حدودی در اداره خویش آزاد هستند. اکثر این جمهوری ها اشتراکات فرهنگی با روسیه ندارند، بلکه یا دنباله فرهنگی خارج نزدیک روسیه هستند و یا پیوند های فرهنگی با کشورهای همسایه دارند. همین امر به آسیب پذیری تمامیت ارضی آن افزوده است.
ایران می تواند با ﺗﺄکید بر قدرت نرم، تکثر قومی/ زبانی و اسلام (عوامل ژئوپلیتیکی)، بر تمامیت ارضی روسیه و بحران های قومی آن ﻣﺆثر باشد. در داخل روسیه جمهور های چچن، داغستان، تاتارستان، اوستیای شمالی که اکثریت جمعیت آنها بومی هستند یا پیوندهای نژادی و زبانی با ایران دارند و یا اشتراکات مذهبی و یا دنباله های قومی آنها در خارج نزدیک روسیه است. و یا بخشی از جمعیت آنها دنباله های قومی خارج نزدیک روسیه هستند، در معرض خطر تجزیه شوندگی قرار دارند. چنانچه ایران از این توان ژئوپلیتیک خود استفاده نماید می تواند با حمایت از جنبش های اسلامی و قومی در جمهورهای فدراسیون روسیه که ماهیت استقلال طلبانه دارند تجزیه فدراسیون روسیه را سرعت بخشد.
2. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر قدرت نظامی روسیه روسیه در سایه نگرش ارواسیاگرایانه توسعۀ روابط با ایران را در دستور کار قرار داده است. ایران پس از هند و چین در زمره بزرگترین وارد کننده سلاح از روسیه تلقی می شود، مهمترین کالا های نظامی که ایران از روسیه وارد می کند می توان به موارد زیر اشاره نمود؛ زیردریایی الکتریکی دیزلی نوع کیلو؛ هواپیماهای جنگی میگ و سوخو و هواپیماهای شناسایی هوایی و جنگ الکتریکی ایلشین؛ بالگرد های ام- آی- 17، تانک تی 72 . تی 90؛ انواع موشک انداز و توپ های دوربرد و موشک های سام و ایگلا و موشک های ضد هوایی اس300 و آموزش دانش جویان ایرانی درمراکز نظامی و فنی روسیه. (کرمی، 1388: 154).
روسیه در راستایی بهبود زیر ساخت های دفاعی ایران اجازه تولید تجهیزات نظامی مورد نیاز را داده است، حضور چشم گیری از کارشناسان نظامی روسی در ایران، در شرایطی که ایران از سوی غربی ها تحریم شده بود، از اهمیت ویژه برخوردار است. منافع متقابل و همکاری نظامی و فروش تسلیحات از جمله محورهای مهم مورد توجه روسیه در گسترش مبادلات دو کشور بوده است.
تنها کالای رقابت با تولیدات غربی همین تولیدات نظامی است که با توجه به نیاز ساختار اقتصادی روسیه، مسکو در تلاش است، بازارهای موجود را حفظ و بازاری جدیدی به دست آورد. با توجه به تحریم ایران از سوی غرب، ﺗﺄمین تسلیحات و نیازهای نظامی برای ایران یکی از اولویت های مهم در سیاست خارجی در دوره پس از جنگ تحمیلی و با فروپاشی شوروی و تحول ساختار نظام بین الملل به شمار می آید.
هدف، ارتقاء بنیه نظامی، منابع مطمئن تر برای رفع احتیاجات نظامی است. در آن شرایط گزینه های پیش روی جمهوری اسلامی ایران، به کشورهای چین، کره شمالی و روسیه محدود شده بود. چین به دلیل فشار امریکا، حاضر به ﺗﺄمین سلاح ها و تکنولوژی های مورد نیاز ایران نبود و کره شمالی نیز از نظر تنوع فناوری های جدید محدودیت هایی داشت. روسیه، به عنوان مناسب ترین طرف ﺗﺄمین کننده جنگ افزار مطرح شد (صفری، 1384: 140).
3. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر فرهنگ روسیه
ایران و روسیه گام های مهم و چشم گیری در زمینه ارتقای مناسبات فرهنگی برداشته اند. از جمله؛ ایجاد ﺗﺄسیس و تقویت ده ها مرکز ایران شناسی و زبان شناسی در روسیه؛ برگذاری چند مرحله هفته فرهنگی و برنامه های مشترک در زمینه فیلم، موسیقی و نمایشگاه های فرهنگی در دو کشور؛ تسهیلات کنسولی برای جهانگردان و توریست ها؛ انتشار ده ها کتاب، اعم از ﺗﺄلیف و ترجمه در زمینه شناخت بیشتر مردم دو کشور از یکدیگر؛ چاپ و انتشار فصلنامه فارسی و روسی در دو کشور؛ تقویت انجمن های دولتی و تنظیم سفرهای پیوسته فرهنگی بین دو کشور؛ همکاری دانشگاه ها و رسانه های بین دو کشور (همان، 1384: 156).
4. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر موقعیت روسیه در دریای خزر
دریای خزر در چهار راهی واقع شده است که چندین سیستم منطقه ای را به هم متصل می کند: اروپا و خاورمیانه، قفقاز و آسیای مرکزی. به همین دلیل هم برای کشورهای همسایه آن و هم برای قدرت های جهانی اهمیت استراتژیک پیدا کرده است. به خصوص که بر اهمیت ذخایر هیدروکربنی آن مسائل امنیتی نیز افزون شده است. ایران در بهره برداری از منابع دریای خزر با محدودیت هایی روبرو است که مهم ترین آنها عدم داشتن دانش فنی لازم ( وجود عمیق ترین بخش دریای خزر در آب های ایران )، تمایل روسیه به نظرات سه کشور قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان و ورود آمریکا و کشورهای فرامنطقه ای به مسائل دریای خزر است.
آن چه باعث انفعال ایران در موضوع دریای خزر شده، قطع ارتباط با آمریکا و نیاز به حمایت سیاسی روسیه در نظام بین الملل است. ایران با یک دید واقع گرایانه به نظام بین الملل می تواند موقعیت نظامی خود را در دریای خزر افزایش دهد و با بهبود مناسبات با کشورهای غربی، توان فنی خود را در بهره برداری از منابع خزر افزایش دهد. این امر به تضعیف موقعیت روسیه در این دریا کمک می کند (احمدپور و دیگران، 1389: 5).
5. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر اتحادیه اقتصادی جدید اورآسیا
اتحادیه اوراسیا سازمانی جوان و نوپا است، اقتصادهای بزرگی مانند روسیه، ارمنستان، بلاروس و قزاقستان را در بر می گیرد. هر اتحادیه ای می تواند در ایجاد امنیت، توسعه ی روابط، و برطرف کردن موانع حضور کشورها برای فعالیت آزاد تجاری ﻣﺆثر باشد. ایران هرگز در صدد درگیری با هیچ کشور و همسایه ای نبوده است. جمهوری اسلامی اثبات کرده است، تنها به دنبال دفاع از منافع خویش است. ایران و روسیه در جهت تقویت بنیه دفاعی، همکاری مشترک زیادی داشته اند، حتی مانور نظامی مشترک نیز انجام داده اند.
همکاری ایران و روسیه در مسئله سوریه، کنترل مسائل تروریستی، دفع مسئله فتنه ی داعش، نزدیکی دو کشور را بیش از پیش تقویت می کند. نگاه خاص اعضای شورای امنیت، در مورد مسئله صلح آمیز هسته ای ایران فصل مشترکی بین ایران و روسیه ایجاد کرده است. ایران از نظام بین الملل توقع نگاه عادلانه ای دارد که به نفع مردم منطقه و کشورهای تحت فشار و ظلم باشد. روسیه هم، با تمام وجود تبعات نگاه ناعادلانه را در تحریم های غربی و افزایش فشارها لمس کرده است. با توجه به تحولات اخیر، شکاف در حوزه های اقتصادی و امنیتی بین روسیه و اتحادیه ی اروپا تشدید شده است.
نگاه انتقادی به غرب به نفع ایران است تا بتواند با کشورهای منطقه نظیر؛ چین، هند و روسیه همکاری مناسبی در زمینه اقتصادی، امنیتی و دفاعی داشته باشد؛ همچنین دو مجمع شانگهای، بریکس و اتحادیه اوراسیا غالباً بازتاب نگاه اقتصادی هستند تا منافع سیاسی. کشورهای برتر و نو ظهور اقتصادی دنیا در این گروه ها جمع شده اند. در شانگهای نگاه امنیتی هم به آن اضافه شده است. با توجه به این که در هنگام ﺗﺄسیس شانگهای، ایران به عنوان عضو ناظر حضور داشته و شرایط عضویت کامل آن را نیز داراست، بنابراین اولویت اول عضویت، در شانگهای است. سپس می تواند با تقویت زیرساخت های اقتصادی و رفع مشکلات پیش رو به بریکس بپیوندد (سقائیان، 1393: 2-3).
6. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر برآسیای مرکزی
سیاست خارجی ایران در آسیای مرکزی بر خلاف جوسازی رسانه ای غرب که در صدد بودند از ایران چهره بنیادگرا و خاکستری ارائه کند، مدعی بودند که ایران در تلاش است دولت هایی مانند خود در منطقه به وجود آورد (سجادپور، 1372: 11). اما واقعیت چیزی دیگر بود، بر خلاف ادعاها، سیاست خارجی ایران بیشتر سمت گیری اقتصادی فرهنگی داشت نه مذهبی به معنای صدور انقلاب توسط رسانه های غرب دامن زده می شد. البته روسیه نیز در سال های اول پس از سقوط شوروی، نسبت به ایران نگاه مثبت نداشت این نگاه با سیاست مدبرانه ای که دو کشور و به ویژه ایران در پیش گرفت، سیاست مقابله و رقابت جای خود را به همکاری برای صلح و ثبات در منطقه داد (خلیلی، 1390: 25).
نقش ایران در حل منازعات منطقه ای بسیار مثبت بود؛ چرا که همکاری دو کشور در مجموعه ای از مسائل به ویژه در حل بحران تاجیکستان و مراحل نخست بحران قره باغ به خوبی هم پوشی داشتند. روسیه به مرور به نقش ایران به عنوان یک قطب در جهان اسلام در مقابله با تهدیدی که روسیه آن را بنیاد گرایی مذهبی در منطقه تلقی می کرد بسیار حائز اهمیت بود؛ لذا، سیاست معتدل و غیر مقابله گرایانۀ ایران برای این کشور دست آوردهای مثبت داشت.
متغییرهای ژئوپلیتیک ﺗﺄثیرگذار بر تغییر رویکرد ایران با نگاه به شرق
در واقع، به مهمترین متغییرهای ژئوپلیتیک ﺗﺄثیرگذار بر تغییر رویکرد ایران به نگاه به شرق با ﺗﺄکید بر روسیه بین سال های 1991-2016 می پردازیم:
1 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر خارج نزدیک روسیه
خارج نزدیک روسیه به سرزمین هایی گفته می شود که بعد از فروپاشی شوروی مستقل شدند. روسیه پس از فروپاشی شوروی برای جذب سرمایه های غربی، سیاست مسامحه و پذیرش ضمنی حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس و خارج نزدیک خود را پذیرفت. اما دیری نپایید پی برد که بی ثباتی در مناطق ژئوپلیتیکی نزدیک روسیه، باعث به خطر افتادن منافع روسیه و از دست رفتن کشورهای آسیای مرکزی که حیات خلوت روسیه هستند می شود. به همین خاطر روسیه سعی نمود با ارتباط بیش تر با ایران و عربستان تا حدودی از حمایت این کشورها از بنیادگرایی و نفوذ آنها در آسیای مرکزی و جمهوری های روسیه بکاهد (علی زاده و دیگران، 1386: 46).
در این میان، ایران به عنوان یک رقیب جدی منافع روسیه را در خارج نزدیک تهدید می کند. ایران یکی از کهن ترین و ماندگارترین کشورها در طول تاریخ بوده است که تا 3 قرن پیش، وسعت مساحت آن تقریباً 3 برابر وسعت امروزی بوده است. بسیاری از سرزمین هایی که امروزه به عنوان خارج نزدیک روسیه محسوب می شوند بخشی از خاک ایران بوده اند (مجتهدزاده و دیگران، 1389: 7).
این پیوند تاریخی/ فرهنگی در کشورهای تاجیکستان، ازبکستان، ترکمستان، آذربایجان و سرزمین های قفقاز شمالی کاملا ً چشمگیر است؛ به طوری که، تاجیک ها، آذری ها، تات ها، اوستی ها و کردهای ساکن در این مناطق، بخشی از اقوام ایرانی هستند و زیان آن ها شاخه ای از زبان های ایرانی است. همه آنها مسلمان و درمواردی مانند آذربایجان قرابت مذهبی با ایران دارند. استفاده مناسب ایران از این ظرفیت تاریخی- فرهنگی و مذهبی می تواند ایران را جایگزین روسیه در آسیای مرکزی کند و چه بسا زمینه پیوند های گسترده تر و احیای امپراتوری فرهنگی ایران را فراهم کند. حوزه های همکاری روسیه و ایران در آسیای مرکزی، مسئله امنیت و ثبات این منطقه است.
بر همین اساس هرگونه تنش و ناامنی در این منطقه برای روسیه و ایران که دارای محیط امنیتی مشترک هستند، تهدیدزاست. روابط روسیه با جمهوری های خارج نزدیک اصولاً ﺗﺄثیرات فوری بر سیاست داخلی روسیه و میزان شفافیت، توانایی و قدرت نفوذ آن در تنظیم رابطه با خارج دارد. در دکترین سیاست خارجی روسیه تشکیل کمربندی از همجواری مسالمت آمیز پیرامون مرزهای این کشور و تلاش برای نابودی زمینه های تنش و درگیری و پیشگیری از پیدایش مشکلات در مناطق نزدیک به روسیه به عنوان یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی روسیه تعریف شده است؛ لذا، ایران تنها کشوری است که با این حوزه مرز مشترک دارد و این ویژگی جغرافیایی باعث شده تا نقش ممتازی در سیاست خارجی روسیه پیدا کند.
زمینه دیگر همکاری ایران و روسیه در آسیای مرکزی مسئله انتقال انرژی این منطقه است. امروزه استراتژی ﺗﺄمین یا فروش انرژی، ژئوپلیتیک آسیای مرکزی را با توجه به اهداف محلی، منطقه ای و جهانی به این سو و آن سو می کشاند. تمایل این جمهوری ها به غرب از یک سو و وابستگی امنیتی به روسیه از سوی دیگر بر شک و تردید آنان می افزاید. همکاری ایران و روسیه ظاهر قضیه ی تعاملات این دو کشور بوده، ولی در واقع روسیه به ایران به عنوان یک رقیب بالقوه نگریسته و از ورود و حضور ایران در فعالیت های مرتبط با صدور و ترانزیت انرژی در منطقه جلوگیری می کند؛ همچنین، یکی دیگر از مسائل مشترک برای همکاری روسیه و ایران در آسیای مرکزی، مسئله ترانزیت مواد مخدر است. در زمان حکومت طالبان سطح همکاری روسیه و ایران بیشتر بود، در حال حاضر افغانستان از میانمار و لائوس در تولید مواد مخدر جلو افتاده است.
حدود دو سوم کل معتادان جهان از تولید غیرقانونی افغانستان که 90 درصد تولید جهانی را داراست، استفاده می کنند و حدود 80 درصد اقتصاد افغانستان به تریاک وابسته است. راه شمالی ترانزیت مواد مخدر ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان است که حدود 95 درصد مواد از تاجیکستان عبور می کند و راه مرکزی ترانزیت ایران است. اگر مرزبان های روسی، تاجیکستان را ترک کنند اوضاع وخیم تر خواهد شد. راه دیگر، پاکستان است که مواد مخدر از طریق بندر کراچی به جنوب آسیا و حوزه خلیج فارس ترانزیت می شود؛ بنابراین یکی از حوزه های بالقوه همکاری روسیه با ایران می تواند بر محور چگونگی مبارزه با ترانزیت مواد مخدر افغانستان شکل بگیرد ( علی زاده و بردبار، 1386: 55-57).
2 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی و همکاری های راهبردی ایران و روسیه براساس منافع متقابل
تعمیق همکاری و وارد شدن در فضای راهبردی، هم شدنی است و هم می تواند بین ایران و روسیه شکل گیرد، اما یکی دیگر از الزامات و پیش نیازهای آن در نظر گرفتن نفع متقابل و دوری از یکجانبه نگری است .عواملی در تقویت همکاری های ایران و روسیه در منطقه خاورمیانه نقش دارند یکی به توان بالای کنشگری ایران در کشورهای عراق، افغانستان، سوریه، لبنان و فلسطین مربوط است و عامل دیگر مربوط به انقلاب های عربی و روی کار آمدن حکومت های متمایل به غرب که در تعارض با منافع روسیه و ایران است و زمینه را برای همکاری و منافع متقابل بیشتر این دو کشور برای جلوگیری از سناریوهای همانند فراهم می کند.
در سند تدبیر سیاست خارجی روسیه خاورمیانه در اولویت پنجم منطقه ای سیاست خارجی مسکو قرار دارد. از دوران پوتین نگاه به منطقه خاورمیانه و احیای ارتباط با متحدین سابق جان گرفته و روابط با دیگر کشورها نیز از سر گرفته شده است. اولویت های سیاست خارجی این کشور در منطقه، رابطه با کشورهای ایران، ترکیه، عراق و کشورهای جنوبی خلیج فارس بوده است. همچنین برای روسیه روابط با کشورهای سوریه، مصر، اردن، لبنان، فلسطین و اسرائیل اهمیت دارد.
در حقیقت، مواضع دو کشور ایران و روسیه نسبت به صلح خاورمیانه متفاوت بوده است. در حالی که ایران روند سازش را ناعادلانه می داند، روس ها روابط گرمی با اسرائیل دارند. اسرائیل پس از ترکیه دومین شریک تجاری عمده روسیه در خاورمیانه است؛ علاوه بر آن نزدیک به یک میلیون روسی در اسرائیل سکونت دارند و این عامل مهمی برای روابط فرهنگی روسیه و اسرائیل است، روابط دیپلماتیک نزدیک و همکاری فنی/نظامی دو کشور نیز در وضع مساعدی است. اگرچه ایران و روسیه در موضوع سوریه، در یک موضع قرار دارند، اما باید قیمت گذاری نمود که همکاری ایران در دریای خزر یا پایگاه نوژه برای روسیه چقدر ارزش دارد و برای مسکو که به دنبال بازگشت به خاورمیانه است چه امکانی را فراهم می سازد؟
حال این سوال مطرح می گردد که روسیه آیا در مقابل این اقدام ایران، حاضر است در موضوعاتی مانند دسترسی ایران به بازار انرژی اروپا، صادرات گاز به قفقاز و اوکراین، دسترسی ایران به تسهیلات بندری در شمال دریای خزر و یا رژیم حقوقی این دریا، نرمشی از خود نشان داده و حقوق و جایگاه ایران به نحو شایسته ای ﺗﺄمین گردد. این عامل یکی از پایه های مهم قضاوت و شکل گیری همکاری ها در تعاملات راهبردی است و از نگاه جامعه افکار عمومی پنهان نمی ماند؛ لذا، بحران های منطقه ای و جریان های تروریستی و افراط گرائی که در این مناظق تجمع کرده اند منبع تهدید و نگرانی برای کل منطقه، کشورهای فرامنطقه ای و به طریق اولی برای ایران و روسیه هستند.
نقش آفرینی روسیه با اهداف ژئوپلتیک و مقابله با جریان تروریستی که اهداف ضد روسی آنها نیز بسیار قوی است یک زمینه بسیار مثبت برای تعامل تهران و مسکو است و روس ها نیز به نقش و اهمیت ایران در مقابله با این خطر و جلوگیری از نزدیک شدن تهدیدها به مرزهای خود واقف هستند اما این نکته نیز باید مدنظر قرار گیرد که آیا همه گزینه ها و امکان ها برای همکاری بکار گرفته شده است و هیچ فرصت و امکان بر زمین مانده ای وجود ندارد؟ در این زمینه، البته باید به قدرت نرم جمهوری اسلامی در منطقه و میان لایه های مردمی نیز توجه نمود که از اسباب ها و بسترهای الهام بخشی قدرت ایران هستند و ارزش و منزلت خود را دارد (حسینی: 1395).
3 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر قدرت اقتصادی روسیه
امروزه اعمال تحریم اقتصادی به عنوان ابزاری در جهت تضمین اجرای قواعد بین المللی و حفظ و اعاده صلح و امنیت بین المللی، اهمیت فراوانی یافته است. این اقدام از منظر حقوق بین الملل در شرایطی خاص مشروع است، مگر آن که هدف از آن اعمال فشار و سلطه بر سایر کشورها و یا مغایر با تعهدات قراردادی کشورها باشد. البته اعمال تحریم های اقتصادی حتی در مواردی هم که مشروعیت دارد، منوط به رعایت قواعد بین المللی است و تابعان حقوق بین الملل باید در اعمال تحریم های اقتصادی، برخی محدودیت های حقوقی را بپذیرند و در چهارچوب آن اقدام نمایند.
البته تحریم های اقتصادی علیه کشورها دارای سابقه ای بسیار طولانی در حقوق بین الملل است؛ لذا در شرایط امروز جامعه بین الملل، جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که به دلیل فعالیت های صلح آمیز هسته ای خود، بیش از پیش تحت فشار بین المللی و تحریم های غرب در سطح وسیعی قرار دارد، مطرح است. زمانی که ایران اقدام به تولید انرژی هسته ای در داخل نمود، با فشارهای بین المللی شدیدی مواجه شد، که مصداق بارز آن قطعنامه های متعدد شورای امنیت و اعمال تحریم های مختلف علیه جمهوری اسلامی ایران است که در جهت ایجاد الزام به خاتمه تولید سوخت هسته ای صورت گرفته است.
از این رو، تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت با هدف وادار کردن ایران به پذیرش شرایط غرب، ادامه روندی است که جامعه جهانی در خصوص برخورد با مسئله هسته ای ایران اتخاذ کرده است؛ زیرا در دیدگاه غرب، تنها در شرایط فشار شدید بین المللی، ایران مواضع هسته ای خود را تغییر خواهد داد و چنین دیدگاهی نشان از عدم درک صحیح غرب، به خصوص آمریکا از مواضع دولت جمهوری اسلامی ایران در رابطه با برنامه هسته ای اش دارد؛ از این رو، می توان روسیه و چین را جزو کشورهایی به حساب آورد که علی رغم رﺃی مثبت به قطعنامه شورای امنیت، با اعمال تحریم ها علیه ایران، به طور جدی موافق نبوده و مذاکره را بهترین راه حل برای حل مسئله هسته ای ایران می شناسد ( فرخ سیری، 1378: 30) .
بر خلاف توسعه روزافزون همکاری های سیاسی/ نظامی میان ایران و روسیه، مناسبات اقتصادی، هیچ گاه به وضعیت قابل قبول ارتقاء نیافت، یعنی این که، حجم مبادلادت تجاری و همکاری های اقتصادی دو کشور به فراخور ظرفیت های موجود توسعه نیافت. شرایط بین الملل و تلاش آمریکا برای ایجاد نظمی هژمونیک به رهبری خود، ایران و روسیه را به طور فزاینده ای در این مقطع از تاریخ نزدیک ساخت. با تعمیق و توسعه تمایلات اوراسیاگرایانه در سیاست خارجی روسیه و برجسته شدن اهمیت خاورمیانه و کشور های آسیایی در سیاست خارجی آن، ایران در شرایط تعامل با آمریکا همواره روابط سیاسی / نظامی رو به بهبودی را با روسیه تجربه کرد. علائق سیاسی / امنیتی دو کشور در آسیای مرکزی و قفقاز این همکاری را سرعت بخشید (کولایی، 1376: 134).
البته از سال 1995 حجم تجاری بین دو کشور 40 در صد افزایش یافت. در این سال، 490 میلیون دلار کالا به ایران صادرکرده بود، ایران 60 میلیون دلار کالا به روسیه صادر کرد، ولی در عین ارقام مذکور، حاکی از سقف پائین بودن روابط افتصادی دو کشور است. این به این معنی خواهد بود که ظرفیت دو جانبه به خوبی مورد بهره برداری قرار نگرفته است. یعنی این که در حد و اندازه های استراتژیک نبوده است. اگر چه در فاصله سال های 2002 - 2006 و بعد از آن مبادلات اقتصادی دو کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده اند، اما شرکای مهم برای یکدیگر به شمار نمی آمدند؛ لذا، آذر ماه سال 1375، کمسیون مشترک همکاری اقتصادی دو کشور برای اولین بار در مسکو تشکیل شد، در این نشست موضوعات فی ما بین در قالب پنج کمیته اقتصادی و تجاری، صنعت برق، حمل و نقل، ارتباطات و هماهنگی فعالیت ها بررسی گردید.
عمده ترین موافقتنامه ها در زمینه همکاری تجاری و اقتصادی بود. بر اساس یادداشت تفاهم امضاء شده، قرار شد دو کشور در زمینه صنعت و معدن، ماشین سازی، انرژی اتمی، پست و مخابرات، مترو، کشتیرانی و راه آهن همکاری نمایند (کرمی، 1388: 143). همچنین توافق گردید ایران و روسیه به منظور افزایش امکانات حمل بار دریای خزر و بالا بردن حجم مبادلات کالا میان دو کشور یک شرکت مشترک کشتیرانی تشکیل شود. از سوی دیگر ایران و روسیه در راستای فراهم کردن امکانات مخابرات در منطقه طرح اتصال مخابراتی مسکو / بندرعباس را به اجرا در خواهند آورد ( همان: 155).
در سال 1998-1999 میزان معاملات دو کشور از مرز500 میلیون دلار گذشت. حجم مبادلات دو کشور در سال 2000 حدود 700 میلیون دلار بود و در سال 2001 از مرز یک میلیارد دلار فراتر رفت، اما بیشتر این مبادلات به واردات ایران از روسیه اختصاص داشته، به طوری که مثلا در سال 1998، واردات روسیه از ایران 70 میلیون دلار بوده است. و این نشان می دهد که تا چه اندازه ایران تراز پرداخت منفی داشته است. در حقیقت می توان گفت که زمینه مناسبی برای همکاری ایران و روسیه در زمینه اقتصاد و تجارت فراهم است، اما باید قوانین تجاری دو کشور اصلاح و موانع برای صادرات کالای جمهوری اسلامی ایران به روسیه برطرف شود. هنگامی که قوانین تجاری دو کشور اصلاح شود، می تواند منجر به توسعه ی روابط اقتصادی و تجاری گردد.
اگرچه تهدیدها در رابطه با ایران و روسیه (به خصوص تهدیدها و تحریم های ناعادلانه ی غرب) مشترک است. روسیه بعد از تحریم های غرب، شوک سنگین اقتصادی را تجربه کرده است. روسیه می تواند از این تجارب ایران استفاده کند. لذا، تحریم ها می توانند بستری برای افزایش راهبردی روابط ایران و روسیه باشند. تحریم ها تهدیدی هستند که باید به فرصت تبدیل شوند. این دو کشور و نیز سایر کشورها می توانند به اتحادیه ی پولی بپیوندند.
پیشتر زمینه ی این نوع همکاری های دو جانبه ی میان ایران و ترکیه و کشورهای دیگر وجود داشته است. روسیه از این مسئله استقبال کرده است و پیشنهادهایی هم در این زمینه میان طرفین مبادله شده است. مضافا آنکه، ایران و سایر کشورهای تولید کننده ی گاز همکاری های خوبی با روسیه داشته اند (سقائیان، 1393: 1).
4 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر انرژی روسیه، نیروگاه هسته ای بوشهر و اس-300 سامانه موشکی
دولتمردان روسیه تصمیم خود به استفاده از انرژی به عنوان سلاح سیاسی را در سند راهبرد انرژی روسیه تا سال 2020 که در 2003 منتشر شد علنی کرد. در این سند منابع انرژی، مبنایی برای توسعه اقتصادی و سازو کاری برای تنظیم سیاست داخلی و خارجی ارزیابی و ﺗﺄکید شده نقش روسیه در بازار جهانی انرژی جهانی تا حدود زیادی نفوذ ژئوپلیتک آن در عرصه بین الملل را مشخص می کند (نوری، 1386: 29).
استفاده سیاسی روسیه از گاز باعث شد تا اروپا به فکر ﺗﺄمین گاز مورد نیاز خود از منابعی به غیر روسیه باشد به همین دلیل از طرح ناباکو که توسط پنج شرکت غیر دولتی برای انتقال گاز کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه ایجاد شده بود حمایت کرد. ایران با اینکه دومین ذخایر گازی جهان را پس از روسیه دارد به دلیل مخالفت آمریکا، عدم داشتن دانش فنی و قوانین مجلس نتوانست از این طرح استفاده کند (حجت شمامی، 1388: 24-22). زمینه های همکاری و همگرایی بین دو کشور در حوزه انرژی نفت و گاز وجود دارد. در واقع، نیروه گاه هسته ای بوشهر یکی از نیروگاه های ایران و اولین نیروگاه هسته ای ایران از نوع رآکتور آب فشرده مدل VVER با ظرفیت تولید 1000 مگاوات است.
شرکت روسی اتم ستروی اکسپورت پیمانکار اصلی این نیروگاه است. مراحل ساخت این نیروگاه در فضای سیاسی منحصر به فردی انجام شده است. ساخت این نیروگاه در سال 1354 توسط شرکت های آلمانی آغاز شد. پس از انقلاب ساخت آن متوقف شد و در سال 1374 قراردادی میان ایران و روسیه برای تکمیل آن به امضاء رسید. تکمیل نیروگاه تا شهریور 1390 طول کشید. در این سال نیروگاه بوشهر تولید برق را آغاز کرد و با توان 700 مگاوات فعالیت می کند. اس-300 سامانه موشکی سطح به هوای دوربرد و خودکششی با قابلیت استفاده در تمامی ارتفاع هاست که در ابتدا برای رهگیری هواپیماها و موشک های کروز ساخته شده و بعدها توانایی رهگیری موشک های بالیستیک نیز به آن افزوده شد.
اس-300 پی ام او یکی از مرگبارترین موشک های زمین به هوای قابل استفاده در تمامی ارتفاع ها به شمار می رود که توانایی پیگیری همزمان 100 هدف و درگیری با 12 هدف را دارد. روسیه در سال 2007، قراردادی را برای فروش موشک های اس 300 به ایران به ارزش 800 میلیون دلار را امضا کرد. مسکو در سال 2010 و در پی قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل برای متوقف کردن فروش سلاح به ایران به خاطر برنامه انرژی هسته ای مناقشه برانگیز آن، این قرارداد را معلق کرد.
پس از آن، ایران علیه شرکت دولتی صادرات سلاح روسیه روسوبورون اکسپورت در دادگاه مصالحه و داوری ژنو اقامه دعوا کرد و روسیه نیز به ایران پیشنهاد یک مصالحه را داد که براساس آن سامانه موشکی دفاع هوایی آنتی-2500 را به ایران تحویل دهد، اما ایران این پیشنهاد را رد و بر اجرای توافقنامه اصلی تأکید کرد. هم اکنون، با توافقی که در لوزان سوئیس صورت گرفت، پوتین دستور تحویل این سامانه را صادر کرده است (کرمی، 1389: 155).
5. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر هیدروپلیتیک با ﺗﺄکید بر رژیم حقوقی دریای خزر
مسأله ی کمبود آب و کاهش تدریجی آن، موجب شده است که آب نقش اساسی تری در شکل دهی به روابط سیاسی جوامع بشری ایفا کند و به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیک بر روابط کشورها تأثیر بگذارد به. طوری که هاگت در مدل خود 6 مورد، از 12 موردی را که موجب تنش و بحران بین دو کشور می گردند، مرتبط با موضوعات آبی دانسته است (مختاری، 1387 :132).
هیدروپلیتیک را مطالعه ی نقش آب در مناسبات و مناقشات اجتماعات انسانی و ملت ها و دولت ها می دانند اعم از آنکه در داخل کشورها و یا بین آنها و دارای ابعاد فراکشوری، منطقه ای، جهانی و بین المللی باشد (حافظ نیا، 1385: .76 ) دریاچه ی خزر، از نظر حقوقی جزو آب های کشورهای ساحلی است و مالکیت آن منحصر به همین کشورهاست. خزر، دریا محسوب نمی شود تا تابع مقررات حقوق دریایی و یا حقوق بین الملل دریاها قرار گیرد. معاهده ی دوستی 1921 و موافقتنامه ی بازرگانی و بحرپیمایی 1940 که بین ایران و شوروی، به امضاء رسید، رژیم حقوقی دریاچه ی خزر را شکل داده اند؛ ولی، پس از فروپاشی شوروی، سه کشور تازه استقلال یافته ی همجوار خزر، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان، معاهدات مزبور را بی اعتبار قلمداد و آنها را به عنوان اسنادی که تاریخ مصرفشان گذشته، محسوب می کنند (ارشدی، 1386: 134 ).
مسأله ی تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، مهمترین عنصر تأثیرگذار در تعیین مناسبات دو کشور ایران و روسیه است. از آنجا که مسأله ی خزر یک مسأله ی سرزمینی است، از لحاظ تأمین منافع ملی و افکار عمومی دو کشور، از حساسیت خاصی برخوردار شده است (فلاح، 1389: 131). در واقع، پس ازتجزیه اتحاد شوروی به 15 کشور و تبدیل دو کشور ساحلی دریایی به 5 کشور، ایران پیش از آن تنها با روسیه همسایه بود، پس از آن با کشور های آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان نیز به عنوان کشور های مستقل در مسائل بهره گیری از منابع گوناگون این دریاچه، وارد مرحله ای از چالش های همه جانبه گردید. پیش از آن همانطور که گفته شد، قرار داد های1921 و1940روابط ایران و شوروی را در پیرامون دریا خزر روشن کرده بود (نوری، 1386: 126).
هر چند محتوای این توافق ها هیچ وقت اجرا نمی شد، ولی هر دو کشور در خصوص بهره برداری از منابع دریای به توافق های عملی دست یافته بودند. پیش از این هیچ یک از آنها به کشورهای خارجی حق ورود به این دریاچه را نمی دادند، ولی با سقوط شوروی، خزر به عرصه بازی بزرگ جدید تبدیل شد (کولایی، 1376: 137). شرکت های بزرگ نفتی به امید دسترسی به منابع نفت و گاز در زیر بستر دریای خزر که به طور مبالغه آمیزی تا سقف 200 میلیارد بشکه برآورد می شد، فعالیت های گسترده ای را سازمان دادند.
کشور های منطقه نیز برای جلب حمایت های لازم بین المللی و حمایت از منافع خود در برابر نفوذ روسیه، روند گسترش نفود این حمایت ها را شدت بخشیدند (همان: 137). ایران در موضوع دریای خزر، از نخستین سال های سقوط شوروی پیشنهاد ایجاد سازمان همکاری ساحلی دریای خزر را مطرح کرد. ابتدا، این طرح چندان باب میل مسکو واقع نشد. اما پس از طرح موضوع اکتشاف منابع انرژی در این دریاچه و هجوم شرکت های غربی از سال 1373 به بعد مسکو، دو واکنش موازی ازخود نشان داد؛ اول، ﺗﺄکید برقراردادهای 1912 و1940 بین ایران و شوروی که تضمین کننده حضور فیزیکی و بدون محدودیت شناورهای غیر نظامی و نظامی آنها در این دریاچه بود، دوم، کوشش همراه با موفقیت جهت حضور در شرکت ها و کنسرسیوم های بهره برداری از منافع دریای خزر (کرمی، 1389: 146).
همین طور، روسیه همسو با ایران با ﺗﺄکید بر قرارداد های پیشین اعلام کردند که تا شکل گیری توافق جدید در میان کشورهای تازه استقلال یافته، رژیم حقوقی پیشین اعتبار قانونی دارد. با سیاست های آذربایجان که تلاش داشتند آمریکا را وارد بازی نمایند مخالفت ورزیدند. و به طور مستمر با این سیاست های غیر دوستانه مخالفت کردند، اما در سال 1998 دولت روسیه با قزاقستان در مورد نحوه تقسیم حوضچه های دریاچه در مرز خود به توافق رسیدند (کولایی، 1376: 138).
روسیه، ایران را در دریای خزر تنها گذاشت، با آذربایجان نیز به توافق رسید. در هر حال، با این موضوع ایران تا حدودی زیادی از موضع روسیه در خزر پیروی کرده است. اما نتایج قابل قبول برای این کشور به بارو نیاورد، موضع ایران از ابتدا بدین شکل بود که دریای خزر بر اساس عهدنامه های 1921 و 1940 میان ایران و شوروی، مشترک و متلعق به هر دو کشور بوده و به استثنای 10 مایل از ساحل دو کشور که منطقه استفاده انحصاری است، هر گونه مرز آبی دو کشور تعیین نشده است.
در نتیجه، ایران از ابتدا خزر را به عنوان یک کوندومینیوم نگاه کرده است. البته این بدین معنا نیست که ایران هیچگونه تقسیم دریای خزر را نیز نپذیرفته، بلکه قائل به این است که در صورت تقسیم، سهم ایران نباید از 20 در صد کمتر باشد. مطابق دیدگاه ایران، هر گونه اقدام یک جانبه از سوی کشور های ساحل خزر در عقد قرارداد با دیگر کشور ها با شرکت ها برای استفاده از منابع این دریا قبل از تعیین رژیم حقوقی جدید، غیر قانونی است (حاجی یوسفی ،1384: 128). موضوع خزر و مباحث سیاسی و حقوقی مربوطه به آن را در رابطه کشورهای ساحلی مخصوصاً ایران و روسیه، حفظ نمودند.
بدنبال برگزاری اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر، مذاکرات دنبال شد، اما دستاورد مشخص و ملموسی را در پی نداشت. تنها، فقط نشست تهران بود که سران، در پایان این اجلاس، بیانیه ای صادر شد که خزر را به عنوان منطقه ی صلح وثبات، توسعه و شکوفایی پایدار اقتصاد و حسن همجواری و تساوی حقوق در همکارهای بین المللی میان کشورهای ساحلی مطرح کرد. برگزاری نشست سران به صورت منظم، گسترش راه های پیوند دهنده، عدم اجازه به کشورهای دیگر برای هجوم به کشورهای ساحلی و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر از دیگر محورهای بیانیه پایانی نشست بود.
بنابراین، باتوجه به اینکه تفاهم همه جانبه و جامع بین کشورهای ساحلی خزر وجود ندارد، این عامل ژئوپلیتیک، کارکرد منفی فعال دارد و عنصرِ تأثیرگذارِ تنش آفرین در روابط خارجی دو کشور می باشد. همچنین هم پیوندی این عامل با دیگر عوامل ژئواستراتژیک و ژنواکونومیک بر پیچیدگی موضوع می افزاید؛ بنابراین، این عواملباعث تغییر نگرش سیاست خارجی ایران به شرق بین سال های 2016 -1991و ایحاد مناسبات ویژه بین ایران و روسیه شد.
نتیجه گیری
فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، اهمیت ژئوپلتیک و منطقه گرایی را در نظام بین الملل دوچندان کرده، به طوری که بسیاری از کشورها در سیاست خارجی خود منطقه گرایی را به عنوان اصلی ثابت و اساسی جهت ﺗﺄمین منافع و امنیت ملی خود برگزیده اند.
راهبرد نگاه به شرق، راهبردی منطقه گرایانه از سوی جمهوری اسلامی ایران در منظومه نگاه ژئوپلتیک و جغرافیایی تبدیل شده است، مقصود از راهبرد نگاه به شرق این است که جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بازیگر قدرتمند و مطرح آسیایی و صاحب یکی از قدیمی ترین تمدن های مشرق زمین، به واسطه قرابت تمدنی، فرهنگی و هویتی با دیگر بازیگران این حوزه می تواند ضمن طراحی راهبردی دقیق و جامع، خود را به جریان پرشتاب توسعه اقتصادی و رشد صنعتی آسیا پیوند زده و از رهگذر تعمیق همکاری با کشورهای قدرتمند شرقی همچون چین، روسیه، هند و در سطحی نازلتر مالزی و دیگران از امکانات سرمایه ای، صنعتی و تکنولوژیک آنان در راستای ﺗﺄمین منافع کشور بهره گیری نماید.
سیاست خارجی ایران و روسیه، از تقابلِ کد/ ژنوم های ژئوپلیتیک ، ﺗﺄثیر پذیرفته و رفتارهای دو کشور را نسبت به همدیگر، شکل داده است، ژنوم ژئوپلیتیک، نقشه ی جغرافیایی ژنتیک سیاستِ کشور است که ﺗﺄثیری بسزا در رفتار نظام های سیاسی در نظام بین الملل دارد. همان گونه که انسان ها، مطابق با نقشه ی ژنتیک خود عمل می کنند، کشورها را نیز کدهای ژنتیک راهبری می نمایند. ژنوم ژئوپلیتیک اگر بتواند بین منافع ملی یک کشور، با مزیت های جغرافیایی کشورهای دیگر، وابستگی ایجاد نماید، این وابستگی متقابل، فلسفه ی تعامل بین المللی و توسعه و تکامل سیستم جهانی می گردد و به سیاست مداران رخصت می دهد که از موقعیت های جغرافیایی سرزمین، حساسیت های استراتژیک دریایی و خشکی و منابع کمیاب اقتصادی و انرژی و آبی بهره بگیرند تا برتری خواهی های سیاسی منطقه ای و جهانی قدرت را جامه ی عمل بپوشانند.
زمینه های تقابل، تاریخی است و می توان از روزگارانی سخن به میان آورد که اکنون به تاریخ پیوسته است. وقوع انقلاب اسلامی و فروپاشی شوروی، دو رخداد دگرگون کننده ای بود که به طرزی همزمان تاریخ و ایدئولوژی و جنگ سرد را به چالش کشید و نشانه هایی از آغاز یک عصر تازه در تقابل/ تعامل میان ایران و روسیه را پدیدار ساخت. انقلاب اسلامی، سیاست خارجی ایران را آرمان گرا ساخت و فروپاشی شوروی، روسیه را به آوردگاهی غیرایدئولوژیک، داخل نمود. اکنون، کد/ ژنوم های مبتنی بر پایه های ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، ژئوکالچر، ژئواتمیک، هیدروپلیتیک و ژئواستراتژیک، سیاست خارجی دو کشور ایران و روسیه را بیش از پیش، به همدیگر وابسته ساخته است؛ آمیختگیِ نوعی نیازِ ناچار و نفرتِ تاریخی، دو کشور را در میان انواع پیچیدگی ها، اسیر ساخته است تاجایی که، نه می توانند و نه می خواهند و نه می بایست مشی مستقلانه ای را در روابط خارجی خود، پیشه سازند.
هر دو کشور، اکنون، از سر نیاز. کد های ژئوپلیتیک روسیه به همراهِ ژنوم های ژئوپلیتیک ایران، به نحوی شگفت آور، به هم وابسته شده اند. از منظر دو نگاه گزلشافتی و گماینشافتی به روابط ایران و روسیه نشانگر آن است که هم از دیدگاهی تاریخی و فرهنگی و هم از منظر کارکردی، سیاست خارجی ایران و روسیه، ویژگی کناکنشی دارند و کش و قوس میان کد/ ژنوم های دو کشور، به شیوه بازیگری آنها نسبت به همدیگر و نسبت به دیگر بازیگران قدرتمند نظام بین الملل، وابسته شده است.
مراجع
منابع:
- آدمی، علی. (1389). راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. تهران: مطالعات سیاسی.
- احمدپور، زهرا و لشکری تفرشی، احسان. (1389).ژئوپلیتیک دریای خزر. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح..
- اخباری، محمد و نامی، محمد حسن. (1388). جغرافیای مرز با ﺗﺄکید بر مرزهای ایران. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
- حافظ نیا، محمدرضا. (1381). جغرافیای سیاسی ایران. تهران: انتشارات سمت..
- حافظ نیا، محمدرضا. (1385). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک. مشهد: انتشارات پاپلی.
- دهقانی فیروزآبادی، جلال. (1389). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سمت.
- دوئرتی، جیمز و فالتزگراف، رابرت. (1372). نظریههای متعارض در روابط بینالملل. ترجمه وحید بزرگی و علیرضا طیب. تهران: انتشارات قومس.
- زین العابدین، یوسف. (1389). ژئوپلیتیک (ایده-کاربرد). رشت: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.
- صفری، مهدی. (1384). ساختار و تحولات سیاسی در فدراسیون روسیه و روابط با جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
- عزتی، عزت الله. (1380). ژئوپلیتیک. تهران: انتشارات سمت.
- فلاح، رحمت الله. (1389). «راهبردهای اسراییل در اوراسیا با تأکید بر آسیای مرکز و قفقاز». تهران: اندیشه سازان نور.
- کولایی،الهه. (1376). سیاست و حکومت در فدراسیون روسیه. تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
- کریمی پور، یدالله و محمدی، حمیدرضا. (1388). ژئوپلیتیک ناحیه گرایی و تقسیمات کشوری. تهران: نشر انتخاب.
- کریمی پور، یدالله. (1379). مقدمه ای بر ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید). تهران: انتشارات تربیت معلم.
- مجتهدزاده، پیروز. (1389). سیاست های مرزی و مرزهای بین المللی ایران. ترجمه: حمیدرضا ملک محمدی. تهران: انتشارات سمت.
- احمدپور، زهرا و لشگری تفرشی، احسان. (1389). «چالش های ژئوپلیتیکی ایران در بهره برداری از منافع خود در خزر». مطالعات اوراسیای مرکزی، سال سوم، شماره6، صص 18-1.
- ارشدی، علی یار و طیبی، سبحان. (1386). «بررسی رژیم حقوقی دریا چه خزر با ﺗﺄکید بر مواضع حقوقی دول ساحلی». عدالت آراء، شماره 6 و 7.
- اعظمی، هادی. (1385). «وزن ژئوپلیتیکی و نظام قدرت منطقه ای (بررسی موردی: جنوب غربی آسیا)». فصلنامه ژئوپلیتیک، سال دوم، شماره سوم و چهارم.
- باباجانی، مصطفی. (1390). «ایران و روسیه در دوره تزارها». ایراس، شماره32.
- ترابی، یوسف، (1388). «سیاست های جمهوری اسلامی در مدیریت تنوعات اجتماعی». فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
- حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1388). «هلال شیعی؛ فرصت ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا»، فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
- حافظ نیا، محمد رضا و قالیباف، محمدباقر. (1380). «راهبرد توزیع فضایی قدرت سیاسی در ایران از طریق توسعه نهادهای محلی».فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال شانزدهم، شماره 2( پیاپی61 ).
- حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1388). «هلال شیعی؛ فرصت ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا». فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
- حق پناه، جعفر. (1390). «هویت، قومیت و سیاست خارجی در خاورمیانه». فصلنامه سیاست، دوره 41، شماره 1.
- حجت شمامی، رضا. (1388). «ناباکو؛ از حرف تا عمل». ایراس، شماره 25. صص. 24-22.
- خلیلی،محسن. (1390). «مفهوم قلمرو در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: مرز جغرافیایی/ بی مرزی عقیدتی». فصلنامه راهبرد، دوره 20، شماره 58.
- صدرموسوی، میرستار. (1386). «ارزیابی وضعیت تسهیلات گردشگری استان آذربایجان شرقی از دید گردشگران». پژوهش های جغرافیایی ، دوره 39، شماره 61.
- عزتی، عزت الله و احمدی سیلوه، جمال. (1389). «تحلیل فضایی بحران قومیتها در خاورمیانه؛ مطالعه موردی کردهای ایران». فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیای انسانی، سال دوم، شماره دوم.
- علی زاده، عمران و بردبار طاهرگورابی، مهرداد. (1386). «بررسی سیاست های روسیه در خلیج فارس ( دوران جنگ سرد و پس از آن)».گزارش، سال 17، شماره189.
- قالیباف، محمدباقر و پورموسوی، سیدموسی. (1387). «ژئوپلیتیک و سیاست خارجی». پژوهش های جغرافیایی، شماره 66.
- کرمی، جهانگیر. (1388). «ایران و روسیه: متحد شرقی یا تهدید جنوبی؟». فصلنامه بین المللی روابط خارجی. سال 2، شماره 3، صص 199-171.
- کرمی، جهانگیر. (1388). «هویت ملی و سیاست روسیه در خارج نزدیک». فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 12، شماره 44،صص62-35.
- کرمی، مجتبی. (1390). «بحران کاهش جمعیت و وضعیت خانواده در روسیه امروز». ایراس، شماره 35، صص 48-42.
- گل وردی، عیسی. (1389). « مرزها، آسیب ها و کارکردها». فصلنامه ره نامه سیاستگذاری سیاسی دفاعی و امنیتی، سال اول، شماره2.
- مجتهدزاده، پیروز و رشیدی نژاد، احمد. (1389). «تحلیل ژئوپلتیکی سیاست خارجی روسیه در رابطه با برنامه اتمی ایران». فصلنامه ژئوپلیتیک، سال هفتم، شماره دوم، صص36-1.
- مختاری هشی، حسین. (1387). «بررسی وضعیت هیدروپلیتیک ایران». پژوهشنامه ی حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، سال3، شماره 10.
- نوری، علیرضا. (1386). «راهبرد ابرقدرت انرژی در سیاست خارجی روسیه». ایراس، شماره نوزدهم، صص 31-27.
- نواح، عبدالرضا و دیگران. (1389). «آسیب شناسی مسائل قومی در ایران، مطالعه موردی: عرب های ساکن شهرستان اهواز». فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره 3، شماره 3 ، صص. 47 - 69.
- هرسیج، حسین و دیگران. (1388). «ژئوپلیتیک قدرت نرم ایران». پژوهشنامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره2.
- سجادپور، کاظم. (1372). «ژئوپلیتیک و سیاست خارجی ایران: تداوم و تغییر». مجموعه مقالات نخستین کنگره علمی انجمن ژئوپلیتیک ایران. دانشگاه آزاد، تهران، ایران.
- قصاب زاده، مجید. (1391). «جایگاه ژئواکونومی ایران در منطقه خاورمیانه بزرگ». جلد دوم،رشت (دانشگاه آزاد اسلامی). ایران.
- نامی، محمدحسن و احمدی دهکاء، فریبرز. (1391). «بررسی چالش های حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز». مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، جلد دوم، رشت(دانشگاه آزاد اسلامی)، ایران.
- حسینی، احمد. (1395). «همکاری های راهبردی ایران و روسیه: الزامات و ضرورت ها». قابل دسترس در سایت دیپلماسی ایرانی.
- سقائیان، علی. (1393). «ایران و روسیه»؛ از روابط عادی تا تعامل راهبردی. قابل دسترس در سایت فارس نیوز.
نویسندگان:
هادی صیادی: دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
اردشیر سنایی: استادیار روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
فصلنامه مطالعات روابط بین الملل شماره 39
انتهای متن/
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال روسیه ﻣﺘﺄثر از جایگاه ایران در نظام بین الملل و قطع ارتباط سیاسی با آمریکا است. بنابراین، آن چنان که شایسته بوده، نتوانسته است بر مولفه های روسیه استوار باشد .تحلیل زیر طرحی از سیاست خارجی ایران است که می تواند در قبال روسیه ﺗﺄمین کننده منافع ملی ایران باشد:
1. سیاست خارجی برآمده از عوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر مساحت، قومیت و بحران های قومی روسیه
روسیه پهناورترین کشور جهان است. که این امر هم مزیت و هم نوعی ضعف ژئوپلیتیک روسیه است. وسعت روسیه، عمق استراتژیک آن را زیاد می کند، اما ضامن بقای فدراسیون روسیه نیست؛ چرا که روسیه، کشوری با قومیت، مذهب و زبان یک دست نیست. کشوری فدراتیو است که شامل جمهوری ها و مناطق فدرال است که تا حدودی در اداره خویش آزاد هستند. اکثر این جمهوری ها اشتراکات فرهنگی با روسیه ندارند، بلکه یا دنباله فرهنگی خارج نزدیک روسیه هستند و یا پیوند های فرهنگی با کشورهای همسایه دارند. همین امر به آسیب پذیری تمامیت ارضی آن افزوده است.
ایران می تواند با ﺗﺄکید بر قدرت نرم، تکثر قومی/ زبانی و اسلام (عوامل ژئوپلیتیکی)، بر تمامیت ارضی روسیه و بحران های قومی آن ﻣﺆثر باشد. در داخل روسیه جمهور های چچن، داغستان، تاتارستان، اوستیای شمالی که اکثریت جمعیت آنها بومی هستند یا پیوندهای نژادی و زبانی با ایران دارند و یا اشتراکات مذهبی و یا دنباله های قومی آنها در خارج نزدیک روسیه است. و یا بخشی از جمعیت آنها دنباله های قومی خارج نزدیک روسیه هستند، در معرض خطر تجزیه شوندگی قرار دارند. چنانچه ایران از این توان ژئوپلیتیک خود استفاده نماید می تواند با حمایت از جنبش های اسلامی و قومی در جمهورهای فدراسیون روسیه که ماهیت استقلال طلبانه دارند تجزیه فدراسیون روسیه را سرعت بخشد.
2. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر قدرت نظامی روسیه روسیه در سایه نگرش ارواسیاگرایانه توسعۀ روابط با ایران را در دستور کار قرار داده است. ایران پس از هند و چین در زمره بزرگترین وارد کننده سلاح از روسیه تلقی می شود، مهمترین کالا های نظامی که ایران از روسیه وارد می کند می توان به موارد زیر اشاره نمود؛ زیردریایی الکتریکی دیزلی نوع کیلو؛ هواپیماهای جنگی میگ و سوخو و هواپیماهای شناسایی هوایی و جنگ الکتریکی ایلشین؛ بالگرد های ام- آی- 17، تانک تی 72 . تی 90؛ انواع موشک انداز و توپ های دوربرد و موشک های سام و ایگلا و موشک های ضد هوایی اس300 و آموزش دانش جویان ایرانی درمراکز نظامی و فنی روسیه. (کرمی، 1388: 154).
روسیه در راستایی بهبود زیر ساخت های دفاعی ایران اجازه تولید تجهیزات نظامی مورد نیاز را داده است، حضور چشم گیری از کارشناسان نظامی روسی در ایران، در شرایطی که ایران از سوی غربی ها تحریم شده بود، از اهمیت ویژه برخوردار است. منافع متقابل و همکاری نظامی و فروش تسلیحات از جمله محورهای مهم مورد توجه روسیه در گسترش مبادلات دو کشور بوده است.
تنها کالای رقابت با تولیدات غربی همین تولیدات نظامی است که با توجه به نیاز ساختار اقتصادی روسیه، مسکو در تلاش است، بازارهای موجود را حفظ و بازاری جدیدی به دست آورد. با توجه به تحریم ایران از سوی غرب، ﺗﺄمین تسلیحات و نیازهای نظامی برای ایران یکی از اولویت های مهم در سیاست خارجی در دوره پس از جنگ تحمیلی و با فروپاشی شوروی و تحول ساختار نظام بین الملل به شمار می آید.
هدف، ارتقاء بنیه نظامی، منابع مطمئن تر برای رفع احتیاجات نظامی است. در آن شرایط گزینه های پیش روی جمهوری اسلامی ایران، به کشورهای چین، کره شمالی و روسیه محدود شده بود. چین به دلیل فشار امریکا، حاضر به ﺗﺄمین سلاح ها و تکنولوژی های مورد نیاز ایران نبود و کره شمالی نیز از نظر تنوع فناوری های جدید محدودیت هایی داشت. روسیه، به عنوان مناسب ترین طرف ﺗﺄمین کننده جنگ افزار مطرح شد (صفری، 1384: 140).
3. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر فرهنگ روسیه
ایران و روسیه گام های مهم و چشم گیری در زمینه ارتقای مناسبات فرهنگی برداشته اند. از جمله؛ ایجاد ﺗﺄسیس و تقویت ده ها مرکز ایران شناسی و زبان شناسی در روسیه؛ برگذاری چند مرحله هفته فرهنگی و برنامه های مشترک در زمینه فیلم، موسیقی و نمایشگاه های فرهنگی در دو کشور؛ تسهیلات کنسولی برای جهانگردان و توریست ها؛ انتشار ده ها کتاب، اعم از ﺗﺄلیف و ترجمه در زمینه شناخت بیشتر مردم دو کشور از یکدیگر؛ چاپ و انتشار فصلنامه فارسی و روسی در دو کشور؛ تقویت انجمن های دولتی و تنظیم سفرهای پیوسته فرهنگی بین دو کشور؛ همکاری دانشگاه ها و رسانه های بین دو کشور (همان، 1384: 156).
4. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر موقعیت روسیه در دریای خزر
دریای خزر در چهار راهی واقع شده است که چندین سیستم منطقه ای را به هم متصل می کند: اروپا و خاورمیانه، قفقاز و آسیای مرکزی. به همین دلیل هم برای کشورهای همسایه آن و هم برای قدرت های جهانی اهمیت استراتژیک پیدا کرده است. به خصوص که بر اهمیت ذخایر هیدروکربنی آن مسائل امنیتی نیز افزون شده است. ایران در بهره برداری از منابع دریای خزر با محدودیت هایی روبرو است که مهم ترین آنها عدم داشتن دانش فنی لازم ( وجود عمیق ترین بخش دریای خزر در آب های ایران )، تمایل روسیه به نظرات سه کشور قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان و ورود آمریکا و کشورهای فرامنطقه ای به مسائل دریای خزر است.
آن چه باعث انفعال ایران در موضوع دریای خزر شده، قطع ارتباط با آمریکا و نیاز به حمایت سیاسی روسیه در نظام بین الملل است. ایران با یک دید واقع گرایانه به نظام بین الملل می تواند موقعیت نظامی خود را در دریای خزر افزایش دهد و با بهبود مناسبات با کشورهای غربی، توان فنی خود را در بهره برداری از منابع خزر افزایش دهد. این امر به تضعیف موقعیت روسیه در این دریا کمک می کند (احمدپور و دیگران، 1389: 5).
5. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر اتحادیه اقتصادی جدید اورآسیا
اتحادیه اوراسیا سازمانی جوان و نوپا است، اقتصادهای بزرگی مانند روسیه، ارمنستان، بلاروس و قزاقستان را در بر می گیرد. هر اتحادیه ای می تواند در ایجاد امنیت، توسعه ی روابط، و برطرف کردن موانع حضور کشورها برای فعالیت آزاد تجاری ﻣﺆثر باشد. ایران هرگز در صدد درگیری با هیچ کشور و همسایه ای نبوده است. جمهوری اسلامی اثبات کرده است، تنها به دنبال دفاع از منافع خویش است. ایران و روسیه در جهت تقویت بنیه دفاعی، همکاری مشترک زیادی داشته اند، حتی مانور نظامی مشترک نیز انجام داده اند.
همکاری ایران و روسیه در مسئله سوریه، کنترل مسائل تروریستی، دفع مسئله فتنه ی داعش، نزدیکی دو کشور را بیش از پیش تقویت می کند. نگاه خاص اعضای شورای امنیت، در مورد مسئله صلح آمیز هسته ای ایران فصل مشترکی بین ایران و روسیه ایجاد کرده است. ایران از نظام بین الملل توقع نگاه عادلانه ای دارد که به نفع مردم منطقه و کشورهای تحت فشار و ظلم باشد. روسیه هم، با تمام وجود تبعات نگاه ناعادلانه را در تحریم های غربی و افزایش فشارها لمس کرده است. با توجه به تحولات اخیر، شکاف در حوزه های اقتصادی و امنیتی بین روسیه و اتحادیه ی اروپا تشدید شده است.
نگاه انتقادی به غرب به نفع ایران است تا بتواند با کشورهای منطقه نظیر؛ چین، هند و روسیه همکاری مناسبی در زمینه اقتصادی، امنیتی و دفاعی داشته باشد؛ همچنین دو مجمع شانگهای، بریکس و اتحادیه اوراسیا غالباً بازتاب نگاه اقتصادی هستند تا منافع سیاسی. کشورهای برتر و نو ظهور اقتصادی دنیا در این گروه ها جمع شده اند. در شانگهای نگاه امنیتی هم به آن اضافه شده است. با توجه به این که در هنگام ﺗﺄسیس شانگهای، ایران به عنوان عضو ناظر حضور داشته و شرایط عضویت کامل آن را نیز داراست، بنابراین اولویت اول عضویت، در شانگهای است. سپس می تواند با تقویت زیرساخت های اقتصادی و رفع مشکلات پیش رو به بریکس بپیوندد (سقائیان، 1393: 2-3).
6. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر برآسیای مرکزی
سیاست خارجی ایران در آسیای مرکزی بر خلاف جوسازی رسانه ای غرب که در صدد بودند از ایران چهره بنیادگرا و خاکستری ارائه کند، مدعی بودند که ایران در تلاش است دولت هایی مانند خود در منطقه به وجود آورد (سجادپور، 1372: 11). اما واقعیت چیزی دیگر بود، بر خلاف ادعاها، سیاست خارجی ایران بیشتر سمت گیری اقتصادی فرهنگی داشت نه مذهبی به معنای صدور انقلاب توسط رسانه های غرب دامن زده می شد. البته روسیه نیز در سال های اول پس از سقوط شوروی، نسبت به ایران نگاه مثبت نداشت این نگاه با سیاست مدبرانه ای که دو کشور و به ویژه ایران در پیش گرفت، سیاست مقابله و رقابت جای خود را به همکاری برای صلح و ثبات در منطقه داد (خلیلی، 1390: 25).
نقش ایران در حل منازعات منطقه ای بسیار مثبت بود؛ چرا که همکاری دو کشور در مجموعه ای از مسائل به ویژه در حل بحران تاجیکستان و مراحل نخست بحران قره باغ به خوبی هم پوشی داشتند. روسیه به مرور به نقش ایران به عنوان یک قطب در جهان اسلام در مقابله با تهدیدی که روسیه آن را بنیاد گرایی مذهبی در منطقه تلقی می کرد بسیار حائز اهمیت بود؛ لذا، سیاست معتدل و غیر مقابله گرایانۀ ایران برای این کشور دست آوردهای مثبت داشت.
متغییرهای ژئوپلیتیک ﺗﺄثیرگذار بر تغییر رویکرد ایران با نگاه به شرق
در واقع، به مهمترین متغییرهای ژئوپلیتیک ﺗﺄثیرگذار بر تغییر رویکرد ایران به نگاه به شرق با ﺗﺄکید بر روسیه بین سال های 1991-2016 می پردازیم:
1 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر خارج نزدیک روسیه
خارج نزدیک روسیه به سرزمین هایی گفته می شود که بعد از فروپاشی شوروی مستقل شدند. روسیه پس از فروپاشی شوروی برای جذب سرمایه های غربی، سیاست مسامحه و پذیرش ضمنی حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس و خارج نزدیک خود را پذیرفت. اما دیری نپایید پی برد که بی ثباتی در مناطق ژئوپلیتیکی نزدیک روسیه، باعث به خطر افتادن منافع روسیه و از دست رفتن کشورهای آسیای مرکزی که حیات خلوت روسیه هستند می شود. به همین خاطر روسیه سعی نمود با ارتباط بیش تر با ایران و عربستان تا حدودی از حمایت این کشورها از بنیادگرایی و نفوذ آنها در آسیای مرکزی و جمهوری های روسیه بکاهد (علی زاده و دیگران، 1386: 46).
در این میان، ایران به عنوان یک رقیب جدی منافع روسیه را در خارج نزدیک تهدید می کند. ایران یکی از کهن ترین و ماندگارترین کشورها در طول تاریخ بوده است که تا 3 قرن پیش، وسعت مساحت آن تقریباً 3 برابر وسعت امروزی بوده است. بسیاری از سرزمین هایی که امروزه به عنوان خارج نزدیک روسیه محسوب می شوند بخشی از خاک ایران بوده اند (مجتهدزاده و دیگران، 1389: 7).
این پیوند تاریخی/ فرهنگی در کشورهای تاجیکستان، ازبکستان، ترکمستان، آذربایجان و سرزمین های قفقاز شمالی کاملا ً چشمگیر است؛ به طوری که، تاجیک ها، آذری ها، تات ها، اوستی ها و کردهای ساکن در این مناطق، بخشی از اقوام ایرانی هستند و زیان آن ها شاخه ای از زبان های ایرانی است. همه آنها مسلمان و درمواردی مانند آذربایجان قرابت مذهبی با ایران دارند. استفاده مناسب ایران از این ظرفیت تاریخی- فرهنگی و مذهبی می تواند ایران را جایگزین روسیه در آسیای مرکزی کند و چه بسا زمینه پیوند های گسترده تر و احیای امپراتوری فرهنگی ایران را فراهم کند. حوزه های همکاری روسیه و ایران در آسیای مرکزی، مسئله امنیت و ثبات این منطقه است.
بر همین اساس هرگونه تنش و ناامنی در این منطقه برای روسیه و ایران که دارای محیط امنیتی مشترک هستند، تهدیدزاست. روابط روسیه با جمهوری های خارج نزدیک اصولاً ﺗﺄثیرات فوری بر سیاست داخلی روسیه و میزان شفافیت، توانایی و قدرت نفوذ آن در تنظیم رابطه با خارج دارد. در دکترین سیاست خارجی روسیه تشکیل کمربندی از همجواری مسالمت آمیز پیرامون مرزهای این کشور و تلاش برای نابودی زمینه های تنش و درگیری و پیشگیری از پیدایش مشکلات در مناطق نزدیک به روسیه به عنوان یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی روسیه تعریف شده است؛ لذا، ایران تنها کشوری است که با این حوزه مرز مشترک دارد و این ویژگی جغرافیایی باعث شده تا نقش ممتازی در سیاست خارجی روسیه پیدا کند.
زمینه دیگر همکاری ایران و روسیه در آسیای مرکزی مسئله انتقال انرژی این منطقه است. امروزه استراتژی ﺗﺄمین یا فروش انرژی، ژئوپلیتیک آسیای مرکزی را با توجه به اهداف محلی، منطقه ای و جهانی به این سو و آن سو می کشاند. تمایل این جمهوری ها به غرب از یک سو و وابستگی امنیتی به روسیه از سوی دیگر بر شک و تردید آنان می افزاید. همکاری ایران و روسیه ظاهر قضیه ی تعاملات این دو کشور بوده، ولی در واقع روسیه به ایران به عنوان یک رقیب بالقوه نگریسته و از ورود و حضور ایران در فعالیت های مرتبط با صدور و ترانزیت انرژی در منطقه جلوگیری می کند؛ همچنین، یکی دیگر از مسائل مشترک برای همکاری روسیه و ایران در آسیای مرکزی، مسئله ترانزیت مواد مخدر است. در زمان حکومت طالبان سطح همکاری روسیه و ایران بیشتر بود، در حال حاضر افغانستان از میانمار و لائوس در تولید مواد مخدر جلو افتاده است.
حدود دو سوم کل معتادان جهان از تولید غیرقانونی افغانستان که 90 درصد تولید جهانی را داراست، استفاده می کنند و حدود 80 درصد اقتصاد افغانستان به تریاک وابسته است. راه شمالی ترانزیت مواد مخدر ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان است که حدود 95 درصد مواد از تاجیکستان عبور می کند و راه مرکزی ترانزیت ایران است. اگر مرزبان های روسی، تاجیکستان را ترک کنند اوضاع وخیم تر خواهد شد. راه دیگر، پاکستان است که مواد مخدر از طریق بندر کراچی به جنوب آسیا و حوزه خلیج فارس ترانزیت می شود؛ بنابراین یکی از حوزه های بالقوه همکاری روسیه با ایران می تواند بر محور چگونگی مبارزه با ترانزیت مواد مخدر افغانستان شکل بگیرد ( علی زاده و بردبار، 1386: 55-57).
2 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی و همکاری های راهبردی ایران و روسیه براساس منافع متقابل
تعمیق همکاری و وارد شدن در فضای راهبردی، هم شدنی است و هم می تواند بین ایران و روسیه شکل گیرد، اما یکی دیگر از الزامات و پیش نیازهای آن در نظر گرفتن نفع متقابل و دوری از یکجانبه نگری است .عواملی در تقویت همکاری های ایران و روسیه در منطقه خاورمیانه نقش دارند یکی به توان بالای کنشگری ایران در کشورهای عراق، افغانستان، سوریه، لبنان و فلسطین مربوط است و عامل دیگر مربوط به انقلاب های عربی و روی کار آمدن حکومت های متمایل به غرب که در تعارض با منافع روسیه و ایران است و زمینه را برای همکاری و منافع متقابل بیشتر این دو کشور برای جلوگیری از سناریوهای همانند فراهم می کند.
در سند تدبیر سیاست خارجی روسیه خاورمیانه در اولویت پنجم منطقه ای سیاست خارجی مسکو قرار دارد. از دوران پوتین نگاه به منطقه خاورمیانه و احیای ارتباط با متحدین سابق جان گرفته و روابط با دیگر کشورها نیز از سر گرفته شده است. اولویت های سیاست خارجی این کشور در منطقه، رابطه با کشورهای ایران، ترکیه، عراق و کشورهای جنوبی خلیج فارس بوده است. همچنین برای روسیه روابط با کشورهای سوریه، مصر، اردن، لبنان، فلسطین و اسرائیل اهمیت دارد.
در حقیقت، مواضع دو کشور ایران و روسیه نسبت به صلح خاورمیانه متفاوت بوده است. در حالی که ایران روند سازش را ناعادلانه می داند، روس ها روابط گرمی با اسرائیل دارند. اسرائیل پس از ترکیه دومین شریک تجاری عمده روسیه در خاورمیانه است؛ علاوه بر آن نزدیک به یک میلیون روسی در اسرائیل سکونت دارند و این عامل مهمی برای روابط فرهنگی روسیه و اسرائیل است، روابط دیپلماتیک نزدیک و همکاری فنی/نظامی دو کشور نیز در وضع مساعدی است. اگرچه ایران و روسیه در موضوع سوریه، در یک موضع قرار دارند، اما باید قیمت گذاری نمود که همکاری ایران در دریای خزر یا پایگاه نوژه برای روسیه چقدر ارزش دارد و برای مسکو که به دنبال بازگشت به خاورمیانه است چه امکانی را فراهم می سازد؟
حال این سوال مطرح می گردد که روسیه آیا در مقابل این اقدام ایران، حاضر است در موضوعاتی مانند دسترسی ایران به بازار انرژی اروپا، صادرات گاز به قفقاز و اوکراین، دسترسی ایران به تسهیلات بندری در شمال دریای خزر و یا رژیم حقوقی این دریا، نرمشی از خود نشان داده و حقوق و جایگاه ایران به نحو شایسته ای ﺗﺄمین گردد. این عامل یکی از پایه های مهم قضاوت و شکل گیری همکاری ها در تعاملات راهبردی است و از نگاه جامعه افکار عمومی پنهان نمی ماند؛ لذا، بحران های منطقه ای و جریان های تروریستی و افراط گرائی که در این مناظق تجمع کرده اند منبع تهدید و نگرانی برای کل منطقه، کشورهای فرامنطقه ای و به طریق اولی برای ایران و روسیه هستند.
نقش آفرینی روسیه با اهداف ژئوپلتیک و مقابله با جریان تروریستی که اهداف ضد روسی آنها نیز بسیار قوی است یک زمینه بسیار مثبت برای تعامل تهران و مسکو است و روس ها نیز به نقش و اهمیت ایران در مقابله با این خطر و جلوگیری از نزدیک شدن تهدیدها به مرزهای خود واقف هستند اما این نکته نیز باید مدنظر قرار گیرد که آیا همه گزینه ها و امکان ها برای همکاری بکار گرفته شده است و هیچ فرصت و امکان بر زمین مانده ای وجود ندارد؟ در این زمینه، البته باید به قدرت نرم جمهوری اسلامی در منطقه و میان لایه های مردمی نیز توجه نمود که از اسباب ها و بسترهای الهام بخشی قدرت ایران هستند و ارزش و منزلت خود را دارد (حسینی: 1395).
3 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر قدرت اقتصادی روسیه
امروزه اعمال تحریم اقتصادی به عنوان ابزاری در جهت تضمین اجرای قواعد بین المللی و حفظ و اعاده صلح و امنیت بین المللی، اهمیت فراوانی یافته است. این اقدام از منظر حقوق بین الملل در شرایطی خاص مشروع است، مگر آن که هدف از آن اعمال فشار و سلطه بر سایر کشورها و یا مغایر با تعهدات قراردادی کشورها باشد. البته اعمال تحریم های اقتصادی حتی در مواردی هم که مشروعیت دارد، منوط به رعایت قواعد بین المللی است و تابعان حقوق بین الملل باید در اعمال تحریم های اقتصادی، برخی محدودیت های حقوقی را بپذیرند و در چهارچوب آن اقدام نمایند.
البته تحریم های اقتصادی علیه کشورها دارای سابقه ای بسیار طولانی در حقوق بین الملل است؛ لذا در شرایط امروز جامعه بین الملل، جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که به دلیل فعالیت های صلح آمیز هسته ای خود، بیش از پیش تحت فشار بین المللی و تحریم های غرب در سطح وسیعی قرار دارد، مطرح است. زمانی که ایران اقدام به تولید انرژی هسته ای در داخل نمود، با فشارهای بین المللی شدیدی مواجه شد، که مصداق بارز آن قطعنامه های متعدد شورای امنیت و اعمال تحریم های مختلف علیه جمهوری اسلامی ایران است که در جهت ایجاد الزام به خاتمه تولید سوخت هسته ای صورت گرفته است.
از این رو، تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت با هدف وادار کردن ایران به پذیرش شرایط غرب، ادامه روندی است که جامعه جهانی در خصوص برخورد با مسئله هسته ای ایران اتخاذ کرده است؛ زیرا در دیدگاه غرب، تنها در شرایط فشار شدید بین المللی، ایران مواضع هسته ای خود را تغییر خواهد داد و چنین دیدگاهی نشان از عدم درک صحیح غرب، به خصوص آمریکا از مواضع دولت جمهوری اسلامی ایران در رابطه با برنامه هسته ای اش دارد؛ از این رو، می توان روسیه و چین را جزو کشورهایی به حساب آورد که علی رغم رﺃی مثبت به قطعنامه شورای امنیت، با اعمال تحریم ها علیه ایران، به طور جدی موافق نبوده و مذاکره را بهترین راه حل برای حل مسئله هسته ای ایران می شناسد ( فرخ سیری، 1378: 30) .
بر خلاف توسعه روزافزون همکاری های سیاسی/ نظامی میان ایران و روسیه، مناسبات اقتصادی، هیچ گاه به وضعیت قابل قبول ارتقاء نیافت، یعنی این که، حجم مبادلادت تجاری و همکاری های اقتصادی دو کشور به فراخور ظرفیت های موجود توسعه نیافت. شرایط بین الملل و تلاش آمریکا برای ایجاد نظمی هژمونیک به رهبری خود، ایران و روسیه را به طور فزاینده ای در این مقطع از تاریخ نزدیک ساخت. با تعمیق و توسعه تمایلات اوراسیاگرایانه در سیاست خارجی روسیه و برجسته شدن اهمیت خاورمیانه و کشور های آسیایی در سیاست خارجی آن، ایران در شرایط تعامل با آمریکا همواره روابط سیاسی / نظامی رو به بهبودی را با روسیه تجربه کرد. علائق سیاسی / امنیتی دو کشور در آسیای مرکزی و قفقاز این همکاری را سرعت بخشید (کولایی، 1376: 134).
البته از سال 1995 حجم تجاری بین دو کشور 40 در صد افزایش یافت. در این سال، 490 میلیون دلار کالا به ایران صادرکرده بود، ایران 60 میلیون دلار کالا به روسیه صادر کرد، ولی در عین ارقام مذکور، حاکی از سقف پائین بودن روابط افتصادی دو کشور است. این به این معنی خواهد بود که ظرفیت دو جانبه به خوبی مورد بهره برداری قرار نگرفته است. یعنی این که در حد و اندازه های استراتژیک نبوده است. اگر چه در فاصله سال های 2002 - 2006 و بعد از آن مبادلات اقتصادی دو کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده اند، اما شرکای مهم برای یکدیگر به شمار نمی آمدند؛ لذا، آذر ماه سال 1375، کمسیون مشترک همکاری اقتصادی دو کشور برای اولین بار در مسکو تشکیل شد، در این نشست موضوعات فی ما بین در قالب پنج کمیته اقتصادی و تجاری، صنعت برق، حمل و نقل، ارتباطات و هماهنگی فعالیت ها بررسی گردید.
عمده ترین موافقتنامه ها در زمینه همکاری تجاری و اقتصادی بود. بر اساس یادداشت تفاهم امضاء شده، قرار شد دو کشور در زمینه صنعت و معدن، ماشین سازی، انرژی اتمی، پست و مخابرات، مترو، کشتیرانی و راه آهن همکاری نمایند (کرمی، 1388: 143). همچنین توافق گردید ایران و روسیه به منظور افزایش امکانات حمل بار دریای خزر و بالا بردن حجم مبادلات کالا میان دو کشور یک شرکت مشترک کشتیرانی تشکیل شود. از سوی دیگر ایران و روسیه در راستای فراهم کردن امکانات مخابرات در منطقه طرح اتصال مخابراتی مسکو / بندرعباس را به اجرا در خواهند آورد ( همان: 155).
در سال 1998-1999 میزان معاملات دو کشور از مرز500 میلیون دلار گذشت. حجم مبادلات دو کشور در سال 2000 حدود 700 میلیون دلار بود و در سال 2001 از مرز یک میلیارد دلار فراتر رفت، اما بیشتر این مبادلات به واردات ایران از روسیه اختصاص داشته، به طوری که مثلا در سال 1998، واردات روسیه از ایران 70 میلیون دلار بوده است. و این نشان می دهد که تا چه اندازه ایران تراز پرداخت منفی داشته است. در حقیقت می توان گفت که زمینه مناسبی برای همکاری ایران و روسیه در زمینه اقتصاد و تجارت فراهم است، اما باید قوانین تجاری دو کشور اصلاح و موانع برای صادرات کالای جمهوری اسلامی ایران به روسیه برطرف شود. هنگامی که قوانین تجاری دو کشور اصلاح شود، می تواند منجر به توسعه ی روابط اقتصادی و تجاری گردد.
اگرچه تهدیدها در رابطه با ایران و روسیه (به خصوص تهدیدها و تحریم های ناعادلانه ی غرب) مشترک است. روسیه بعد از تحریم های غرب، شوک سنگین اقتصادی را تجربه کرده است. روسیه می تواند از این تجارب ایران استفاده کند. لذا، تحریم ها می توانند بستری برای افزایش راهبردی روابط ایران و روسیه باشند. تحریم ها تهدیدی هستند که باید به فرصت تبدیل شوند. این دو کشور و نیز سایر کشورها می توانند به اتحادیه ی پولی بپیوندند.
پیشتر زمینه ی این نوع همکاری های دو جانبه ی میان ایران و ترکیه و کشورهای دیگر وجود داشته است. روسیه از این مسئله استقبال کرده است و پیشنهادهایی هم در این زمینه میان طرفین مبادله شده است. مضافا آنکه، ایران و سایر کشورهای تولید کننده ی گاز همکاری های خوبی با روسیه داشته اند (سقائیان، 1393: 1).
4 . سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر انرژی روسیه، نیروگاه هسته ای بوشهر و اس-300 سامانه موشکی
دولتمردان روسیه تصمیم خود به استفاده از انرژی به عنوان سلاح سیاسی را در سند راهبرد انرژی روسیه تا سال 2020 که در 2003 منتشر شد علنی کرد. در این سند منابع انرژی، مبنایی برای توسعه اقتصادی و سازو کاری برای تنظیم سیاست داخلی و خارجی ارزیابی و ﺗﺄکید شده نقش روسیه در بازار جهانی انرژی جهانی تا حدود زیادی نفوذ ژئوپلیتک آن در عرصه بین الملل را مشخص می کند (نوری، 1386: 29).
استفاده سیاسی روسیه از گاز باعث شد تا اروپا به فکر ﺗﺄمین گاز مورد نیاز خود از منابعی به غیر روسیه باشد به همین دلیل از طرح ناباکو که توسط پنج شرکت غیر دولتی برای انتقال گاز کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه ایجاد شده بود حمایت کرد. ایران با اینکه دومین ذخایر گازی جهان را پس از روسیه دارد به دلیل مخالفت آمریکا، عدم داشتن دانش فنی و قوانین مجلس نتوانست از این طرح استفاده کند (حجت شمامی، 1388: 24-22). زمینه های همکاری و همگرایی بین دو کشور در حوزه انرژی نفت و گاز وجود دارد. در واقع، نیروه گاه هسته ای بوشهر یکی از نیروگاه های ایران و اولین نیروگاه هسته ای ایران از نوع رآکتور آب فشرده مدل VVER با ظرفیت تولید 1000 مگاوات است.
شرکت روسی اتم ستروی اکسپورت پیمانکار اصلی این نیروگاه است. مراحل ساخت این نیروگاه در فضای سیاسی منحصر به فردی انجام شده است. ساخت این نیروگاه در سال 1354 توسط شرکت های آلمانی آغاز شد. پس از انقلاب ساخت آن متوقف شد و در سال 1374 قراردادی میان ایران و روسیه برای تکمیل آن به امضاء رسید. تکمیل نیروگاه تا شهریور 1390 طول کشید. در این سال نیروگاه بوشهر تولید برق را آغاز کرد و با توان 700 مگاوات فعالیت می کند. اس-300 سامانه موشکی سطح به هوای دوربرد و خودکششی با قابلیت استفاده در تمامی ارتفاع هاست که در ابتدا برای رهگیری هواپیماها و موشک های کروز ساخته شده و بعدها توانایی رهگیری موشک های بالیستیک نیز به آن افزوده شد.
اس-300 پی ام او یکی از مرگبارترین موشک های زمین به هوای قابل استفاده در تمامی ارتفاع ها به شمار می رود که توانایی پیگیری همزمان 100 هدف و درگیری با 12 هدف را دارد. روسیه در سال 2007، قراردادی را برای فروش موشک های اس 300 به ایران به ارزش 800 میلیون دلار را امضا کرد. مسکو در سال 2010 و در پی قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل برای متوقف کردن فروش سلاح به ایران به خاطر برنامه انرژی هسته ای مناقشه برانگیز آن، این قرارداد را معلق کرد.
پس از آن، ایران علیه شرکت دولتی صادرات سلاح روسیه روسوبورون اکسپورت در دادگاه مصالحه و داوری ژنو اقامه دعوا کرد و روسیه نیز به ایران پیشنهاد یک مصالحه را داد که براساس آن سامانه موشکی دفاع هوایی آنتی-2500 را به ایران تحویل دهد، اما ایران این پیشنهاد را رد و بر اجرای توافقنامه اصلی تأکید کرد. هم اکنون، با توافقی که در لوزان سوئیس صورت گرفت، پوتین دستور تحویل این سامانه را صادر کرده است (کرمی، 1389: 155).
5. سیاست خارجی برآمده ازعوامل ژئوپلیتیکی ﻣﺆثر بر هیدروپلیتیک با ﺗﺄکید بر رژیم حقوقی دریای خزر
مسأله ی کمبود آب و کاهش تدریجی آن، موجب شده است که آب نقش اساسی تری در شکل دهی به روابط سیاسی جوامع بشری ایفا کند و به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیک بر روابط کشورها تأثیر بگذارد به. طوری که هاگت در مدل خود 6 مورد، از 12 موردی را که موجب تنش و بحران بین دو کشور می گردند، مرتبط با موضوعات آبی دانسته است (مختاری، 1387 :132).
هیدروپلیتیک را مطالعه ی نقش آب در مناسبات و مناقشات اجتماعات انسانی و ملت ها و دولت ها می دانند اعم از آنکه در داخل کشورها و یا بین آنها و دارای ابعاد فراکشوری، منطقه ای، جهانی و بین المللی باشد (حافظ نیا، 1385: .76 ) دریاچه ی خزر، از نظر حقوقی جزو آب های کشورهای ساحلی است و مالکیت آن منحصر به همین کشورهاست. خزر، دریا محسوب نمی شود تا تابع مقررات حقوق دریایی و یا حقوق بین الملل دریاها قرار گیرد. معاهده ی دوستی 1921 و موافقتنامه ی بازرگانی و بحرپیمایی 1940 که بین ایران و شوروی، به امضاء رسید، رژیم حقوقی دریاچه ی خزر را شکل داده اند؛ ولی، پس از فروپاشی شوروی، سه کشور تازه استقلال یافته ی همجوار خزر، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان، معاهدات مزبور را بی اعتبار قلمداد و آنها را به عنوان اسنادی که تاریخ مصرفشان گذشته، محسوب می کنند (ارشدی، 1386: 134 ).
مسأله ی تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، مهمترین عنصر تأثیرگذار در تعیین مناسبات دو کشور ایران و روسیه است. از آنجا که مسأله ی خزر یک مسأله ی سرزمینی است، از لحاظ تأمین منافع ملی و افکار عمومی دو کشور، از حساسیت خاصی برخوردار شده است (فلاح، 1389: 131). در واقع، پس ازتجزیه اتحاد شوروی به 15 کشور و تبدیل دو کشور ساحلی دریایی به 5 کشور، ایران پیش از آن تنها با روسیه همسایه بود، پس از آن با کشور های آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان نیز به عنوان کشور های مستقل در مسائل بهره گیری از منابع گوناگون این دریاچه، وارد مرحله ای از چالش های همه جانبه گردید. پیش از آن همانطور که گفته شد، قرار داد های1921 و1940روابط ایران و شوروی را در پیرامون دریا خزر روشن کرده بود (نوری، 1386: 126).
هر چند محتوای این توافق ها هیچ وقت اجرا نمی شد، ولی هر دو کشور در خصوص بهره برداری از منابع دریای به توافق های عملی دست یافته بودند. پیش از این هیچ یک از آنها به کشورهای خارجی حق ورود به این دریاچه را نمی دادند، ولی با سقوط شوروی، خزر به عرصه بازی بزرگ جدید تبدیل شد (کولایی، 1376: 137). شرکت های بزرگ نفتی به امید دسترسی به منابع نفت و گاز در زیر بستر دریای خزر که به طور مبالغه آمیزی تا سقف 200 میلیارد بشکه برآورد می شد، فعالیت های گسترده ای را سازمان دادند.
کشور های منطقه نیز برای جلب حمایت های لازم بین المللی و حمایت از منافع خود در برابر نفوذ روسیه، روند گسترش نفود این حمایت ها را شدت بخشیدند (همان: 137). ایران در موضوع دریای خزر، از نخستین سال های سقوط شوروی پیشنهاد ایجاد سازمان همکاری ساحلی دریای خزر را مطرح کرد. ابتدا، این طرح چندان باب میل مسکو واقع نشد. اما پس از طرح موضوع اکتشاف منابع انرژی در این دریاچه و هجوم شرکت های غربی از سال 1373 به بعد مسکو، دو واکنش موازی ازخود نشان داد؛ اول، ﺗﺄکید برقراردادهای 1912 و1940 بین ایران و شوروی که تضمین کننده حضور فیزیکی و بدون محدودیت شناورهای غیر نظامی و نظامی آنها در این دریاچه بود، دوم، کوشش همراه با موفقیت جهت حضور در شرکت ها و کنسرسیوم های بهره برداری از منافع دریای خزر (کرمی، 1389: 146).
همین طور، روسیه همسو با ایران با ﺗﺄکید بر قرارداد های پیشین اعلام کردند که تا شکل گیری توافق جدید در میان کشورهای تازه استقلال یافته، رژیم حقوقی پیشین اعتبار قانونی دارد. با سیاست های آذربایجان که تلاش داشتند آمریکا را وارد بازی نمایند مخالفت ورزیدند. و به طور مستمر با این سیاست های غیر دوستانه مخالفت کردند، اما در سال 1998 دولت روسیه با قزاقستان در مورد نحوه تقسیم حوضچه های دریاچه در مرز خود به توافق رسیدند (کولایی، 1376: 138).
روسیه، ایران را در دریای خزر تنها گذاشت، با آذربایجان نیز به توافق رسید. در هر حال، با این موضوع ایران تا حدودی زیادی از موضع روسیه در خزر پیروی کرده است. اما نتایج قابل قبول برای این کشور به بارو نیاورد، موضع ایران از ابتدا بدین شکل بود که دریای خزر بر اساس عهدنامه های 1921 و 1940 میان ایران و شوروی، مشترک و متلعق به هر دو کشور بوده و به استثنای 10 مایل از ساحل دو کشور که منطقه استفاده انحصاری است، هر گونه مرز آبی دو کشور تعیین نشده است.
در نتیجه، ایران از ابتدا خزر را به عنوان یک کوندومینیوم نگاه کرده است. البته این بدین معنا نیست که ایران هیچگونه تقسیم دریای خزر را نیز نپذیرفته، بلکه قائل به این است که در صورت تقسیم، سهم ایران نباید از 20 در صد کمتر باشد. مطابق دیدگاه ایران، هر گونه اقدام یک جانبه از سوی کشور های ساحل خزر در عقد قرارداد با دیگر کشور ها با شرکت ها برای استفاده از منابع این دریا قبل از تعیین رژیم حقوقی جدید، غیر قانونی است (حاجی یوسفی ،1384: 128). موضوع خزر و مباحث سیاسی و حقوقی مربوطه به آن را در رابطه کشورهای ساحلی مخصوصاً ایران و روسیه، حفظ نمودند.
بدنبال برگزاری اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر، مذاکرات دنبال شد، اما دستاورد مشخص و ملموسی را در پی نداشت. تنها، فقط نشست تهران بود که سران، در پایان این اجلاس، بیانیه ای صادر شد که خزر را به عنوان منطقه ی صلح وثبات، توسعه و شکوفایی پایدار اقتصاد و حسن همجواری و تساوی حقوق در همکارهای بین المللی میان کشورهای ساحلی مطرح کرد. برگزاری نشست سران به صورت منظم، گسترش راه های پیوند دهنده، عدم اجازه به کشورهای دیگر برای هجوم به کشورهای ساحلی و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر از دیگر محورهای بیانیه پایانی نشست بود.
بنابراین، باتوجه به اینکه تفاهم همه جانبه و جامع بین کشورهای ساحلی خزر وجود ندارد، این عامل ژئوپلیتیک، کارکرد منفی فعال دارد و عنصرِ تأثیرگذارِ تنش آفرین در روابط خارجی دو کشور می باشد. همچنین هم پیوندی این عامل با دیگر عوامل ژئواستراتژیک و ژنواکونومیک بر پیچیدگی موضوع می افزاید؛ بنابراین، این عواملباعث تغییر نگرش سیاست خارجی ایران به شرق بین سال های 2016 -1991و ایحاد مناسبات ویژه بین ایران و روسیه شد.
نتیجه گیری
فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، اهمیت ژئوپلتیک و منطقه گرایی را در نظام بین الملل دوچندان کرده، به طوری که بسیاری از کشورها در سیاست خارجی خود منطقه گرایی را به عنوان اصلی ثابت و اساسی جهت ﺗﺄمین منافع و امنیت ملی خود برگزیده اند.
راهبرد نگاه به شرق، راهبردی منطقه گرایانه از سوی جمهوری اسلامی ایران در منظومه نگاه ژئوپلتیک و جغرافیایی تبدیل شده است، مقصود از راهبرد نگاه به شرق این است که جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بازیگر قدرتمند و مطرح آسیایی و صاحب یکی از قدیمی ترین تمدن های مشرق زمین، به واسطه قرابت تمدنی، فرهنگی و هویتی با دیگر بازیگران این حوزه می تواند ضمن طراحی راهبردی دقیق و جامع، خود را به جریان پرشتاب توسعه اقتصادی و رشد صنعتی آسیا پیوند زده و از رهگذر تعمیق همکاری با کشورهای قدرتمند شرقی همچون چین، روسیه، هند و در سطحی نازلتر مالزی و دیگران از امکانات سرمایه ای، صنعتی و تکنولوژیک آنان در راستای ﺗﺄمین منافع کشور بهره گیری نماید.
سیاست خارجی ایران و روسیه، از تقابلِ کد/ ژنوم های ژئوپلیتیک ، ﺗﺄثیر پذیرفته و رفتارهای دو کشور را نسبت به همدیگر، شکل داده است، ژنوم ژئوپلیتیک، نقشه ی جغرافیایی ژنتیک سیاستِ کشور است که ﺗﺄثیری بسزا در رفتار نظام های سیاسی در نظام بین الملل دارد. همان گونه که انسان ها، مطابق با نقشه ی ژنتیک خود عمل می کنند، کشورها را نیز کدهای ژنتیک راهبری می نمایند. ژنوم ژئوپلیتیک اگر بتواند بین منافع ملی یک کشور، با مزیت های جغرافیایی کشورهای دیگر، وابستگی ایجاد نماید، این وابستگی متقابل، فلسفه ی تعامل بین المللی و توسعه و تکامل سیستم جهانی می گردد و به سیاست مداران رخصت می دهد که از موقعیت های جغرافیایی سرزمین، حساسیت های استراتژیک دریایی و خشکی و منابع کمیاب اقتصادی و انرژی و آبی بهره بگیرند تا برتری خواهی های سیاسی منطقه ای و جهانی قدرت را جامه ی عمل بپوشانند.
زمینه های تقابل، تاریخی است و می توان از روزگارانی سخن به میان آورد که اکنون به تاریخ پیوسته است. وقوع انقلاب اسلامی و فروپاشی شوروی، دو رخداد دگرگون کننده ای بود که به طرزی همزمان تاریخ و ایدئولوژی و جنگ سرد را به چالش کشید و نشانه هایی از آغاز یک عصر تازه در تقابل/ تعامل میان ایران و روسیه را پدیدار ساخت. انقلاب اسلامی، سیاست خارجی ایران را آرمان گرا ساخت و فروپاشی شوروی، روسیه را به آوردگاهی غیرایدئولوژیک، داخل نمود. اکنون، کد/ ژنوم های مبتنی بر پایه های ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، ژئوکالچر، ژئواتمیک، هیدروپلیتیک و ژئواستراتژیک، سیاست خارجی دو کشور ایران و روسیه را بیش از پیش، به همدیگر وابسته ساخته است؛ آمیختگیِ نوعی نیازِ ناچار و نفرتِ تاریخی، دو کشور را در میان انواع پیچیدگی ها، اسیر ساخته است تاجایی که، نه می توانند و نه می خواهند و نه می بایست مشی مستقلانه ای را در روابط خارجی خود، پیشه سازند.
هر دو کشور، اکنون، از سر نیاز. کد های ژئوپلیتیک روسیه به همراهِ ژنوم های ژئوپلیتیک ایران، به نحوی شگفت آور، به هم وابسته شده اند. از منظر دو نگاه گزلشافتی و گماینشافتی به روابط ایران و روسیه نشانگر آن است که هم از دیدگاهی تاریخی و فرهنگی و هم از منظر کارکردی، سیاست خارجی ایران و روسیه، ویژگی کناکنشی دارند و کش و قوس میان کد/ ژنوم های دو کشور، به شیوه بازیگری آنها نسبت به همدیگر و نسبت به دیگر بازیگران قدرتمند نظام بین الملل، وابسته شده است.
مراجع
منابع:
- آدمی، علی. (1389). راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. تهران: مطالعات سیاسی.
- احمدپور، زهرا و لشکری تفرشی، احسان. (1389).ژئوپلیتیک دریای خزر. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح..
- اخباری، محمد و نامی، محمد حسن. (1388). جغرافیای مرز با ﺗﺄکید بر مرزهای ایران. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
- حافظ نیا، محمدرضا. (1381). جغرافیای سیاسی ایران. تهران: انتشارات سمت..
- حافظ نیا، محمدرضا. (1385). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک. مشهد: انتشارات پاپلی.
- دهقانی فیروزآبادی، جلال. (1389). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سمت.
- دوئرتی، جیمز و فالتزگراف، رابرت. (1372). نظریههای متعارض در روابط بینالملل. ترجمه وحید بزرگی و علیرضا طیب. تهران: انتشارات قومس.
- زین العابدین، یوسف. (1389). ژئوپلیتیک (ایده-کاربرد). رشت: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.
- صفری، مهدی. (1384). ساختار و تحولات سیاسی در فدراسیون روسیه و روابط با جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
- عزتی، عزت الله. (1380). ژئوپلیتیک. تهران: انتشارات سمت.
- فلاح، رحمت الله. (1389). «راهبردهای اسراییل در اوراسیا با تأکید بر آسیای مرکز و قفقاز». تهران: اندیشه سازان نور.
- کولایی،الهه. (1376). سیاست و حکومت در فدراسیون روسیه. تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
- کریمی پور، یدالله و محمدی، حمیدرضا. (1388). ژئوپلیتیک ناحیه گرایی و تقسیمات کشوری. تهران: نشر انتخاب.
- کریمی پور، یدالله. (1379). مقدمه ای بر ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید). تهران: انتشارات تربیت معلم.
- مجتهدزاده، پیروز. (1389). سیاست های مرزی و مرزهای بین المللی ایران. ترجمه: حمیدرضا ملک محمدی. تهران: انتشارات سمت.
- احمدپور، زهرا و لشگری تفرشی، احسان. (1389). «چالش های ژئوپلیتیکی ایران در بهره برداری از منافع خود در خزر». مطالعات اوراسیای مرکزی، سال سوم، شماره6، صص 18-1.
- ارشدی، علی یار و طیبی، سبحان. (1386). «بررسی رژیم حقوقی دریا چه خزر با ﺗﺄکید بر مواضع حقوقی دول ساحلی». عدالت آراء، شماره 6 و 7.
- اعظمی، هادی. (1385). «وزن ژئوپلیتیکی و نظام قدرت منطقه ای (بررسی موردی: جنوب غربی آسیا)». فصلنامه ژئوپلیتیک، سال دوم، شماره سوم و چهارم.
- باباجانی، مصطفی. (1390). «ایران و روسیه در دوره تزارها». ایراس، شماره32.
- ترابی، یوسف، (1388). «سیاست های جمهوری اسلامی در مدیریت تنوعات اجتماعی». فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
- حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1388). «هلال شیعی؛ فرصت ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا»، فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
- حافظ نیا، محمد رضا و قالیباف، محمدباقر. (1380). «راهبرد توزیع فضایی قدرت سیاسی در ایران از طریق توسعه نهادهای محلی».فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال شانزدهم، شماره 2( پیاپی61 ).
- حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1388). «هلال شیعی؛ فرصت ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا». فصلنامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول.
- حق پناه، جعفر. (1390). «هویت، قومیت و سیاست خارجی در خاورمیانه». فصلنامه سیاست، دوره 41، شماره 1.
- حجت شمامی، رضا. (1388). «ناباکو؛ از حرف تا عمل». ایراس، شماره 25. صص. 24-22.
- خلیلی،محسن. (1390). «مفهوم قلمرو در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: مرز جغرافیایی/ بی مرزی عقیدتی». فصلنامه راهبرد، دوره 20، شماره 58.
- صدرموسوی، میرستار. (1386). «ارزیابی وضعیت تسهیلات گردشگری استان آذربایجان شرقی از دید گردشگران». پژوهش های جغرافیایی ، دوره 39، شماره 61.
- عزتی، عزت الله و احمدی سیلوه، جمال. (1389). «تحلیل فضایی بحران قومیتها در خاورمیانه؛ مطالعه موردی کردهای ایران». فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیای انسانی، سال دوم، شماره دوم.
- علی زاده، عمران و بردبار طاهرگورابی، مهرداد. (1386). «بررسی سیاست های روسیه در خلیج فارس ( دوران جنگ سرد و پس از آن)».گزارش، سال 17، شماره189.
- قالیباف، محمدباقر و پورموسوی، سیدموسی. (1387). «ژئوپلیتیک و سیاست خارجی». پژوهش های جغرافیایی، شماره 66.
- کرمی، جهانگیر. (1388). «ایران و روسیه: متحد شرقی یا تهدید جنوبی؟». فصلنامه بین المللی روابط خارجی. سال 2، شماره 3، صص 199-171.
- کرمی، جهانگیر. (1388). «هویت ملی و سیاست روسیه در خارج نزدیک». فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 12، شماره 44،صص62-35.
- کرمی، مجتبی. (1390). «بحران کاهش جمعیت و وضعیت خانواده در روسیه امروز». ایراس، شماره 35، صص 48-42.
- گل وردی، عیسی. (1389). « مرزها، آسیب ها و کارکردها». فصلنامه ره نامه سیاستگذاری سیاسی دفاعی و امنیتی، سال اول، شماره2.
- مجتهدزاده، پیروز و رشیدی نژاد، احمد. (1389). «تحلیل ژئوپلتیکی سیاست خارجی روسیه در رابطه با برنامه اتمی ایران». فصلنامه ژئوپلیتیک، سال هفتم، شماره دوم، صص36-1.
- مختاری هشی، حسین. (1387). «بررسی وضعیت هیدروپلیتیک ایران». پژوهشنامه ی حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، سال3، شماره 10.
- نوری، علیرضا. (1386). «راهبرد ابرقدرت انرژی در سیاست خارجی روسیه». ایراس، شماره نوزدهم، صص 31-27.
- نواح، عبدالرضا و دیگران. (1389). «آسیب شناسی مسائل قومی در ایران، مطالعه موردی: عرب های ساکن شهرستان اهواز». فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره 3، شماره 3 ، صص. 47 - 69.
- هرسیج، حسین و دیگران. (1388). «ژئوپلیتیک قدرت نرم ایران». پژوهشنامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره2.
- سجادپور، کاظم. (1372). «ژئوپلیتیک و سیاست خارجی ایران: تداوم و تغییر». مجموعه مقالات نخستین کنگره علمی انجمن ژئوپلیتیک ایران. دانشگاه آزاد، تهران، ایران.
- قصاب زاده، مجید. (1391). «جایگاه ژئواکونومی ایران در منطقه خاورمیانه بزرگ». جلد دوم،رشت (دانشگاه آزاد اسلامی). ایران.
- نامی، محمدحسن و احمدی دهکاء، فریبرز. (1391). «بررسی چالش های حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز». مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، جلد دوم، رشت(دانشگاه آزاد اسلامی)، ایران.
- حسینی، احمد. (1395). «همکاری های راهبردی ایران و روسیه: الزامات و ضرورت ها». قابل دسترس در سایت دیپلماسی ایرانی.
- سقائیان، علی. (1393). «ایران و روسیه»؛ از روابط عادی تا تعامل راهبردی. قابل دسترس در سایت فارس نیوز.
نویسندگان:
هادی صیادی: دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
اردشیر سنایی: استادیار روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
فصلنامه مطالعات روابط بین الملل شماره 39
انتهای متن/
مرجع : خبرگزاری فارس
کد مطلب : ۷۱۴۸۴۳
منتخب
۶ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
