نگاه به شرق
در حالی که دولت آمریکا پس از نقض تعهدات بین المللی و خروج یکجانبه از توافق هستهای، تهدید به بازگرداندن تحریمها و افزایشها فشارها بر علیه تهران را طی ماههای پیش رو وعده داده است، سفر روحانی به شهر چینگدائو چین عمدتاً با هدف مقابله و بیاثر کردن فشارهای اقتصادی مورد ادعای ترامپ صورت میگیرد. در واقع پس از خروج یکجانبه واشنگتن از توافق هسته ای، پرسش اساسی در مورد امکان حضور و تداوم فعالیت شرکتهای اقتصادی بین المللی در ایران در صورت تداوم پایبندی تهران به تعهدات هستهای خود میباشد. بر این اساس تهران امیدوار است که خلأ ناشی از خروج شرکتهای غربی را با تقویت همکاریهای اقتصادی با کشورهای عضو شانگهای بویژه چین، روسیه و هند پر کند.
دیدار روحانی و شی جین پینگ رئیس جمهور چین، در راستای تقویت بیشتر روابط اقتصادی و سیاسی پکن- تهران صورت میگیرد. تنها چند ماه پس از امضا توافق هستهای گروه 1+5 با ایران در ژوئن 2015 که چین هم عضو طرفهای مذاکره کننده با ایران محسوب میشد، شی جین پینگ در ژانویه 2016 همراه با یک هیئت بزرگ تجاری به تهران سفر کرد و دو طرف متعهد به توسعه بیشتر روابط دو جانبه و افزایش حجم تجارت به 600 میلیارد دلار تا سال 2025 شدند. در سال 2017 تجارت دو جانبه ایران و چین به رقمی بیش از 37.2 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال 2016 بیش از 20 درصد رشد داشت. سال 2017، گروه موسسات سرمایه گذاری CITIC چین وامی به اعتبار 10 میلیارد دلار را به تهران داد، که علاوه بر این وام 15 میلیاردی بانک توسعه این کشور به ایران بود.
به طور حتم گسترش مناسبات تهران- پکن، فرصت تقویت نفوذ سیاسی و اقتصادی در منطقه را در اختیار چین قرار دهد. چین در دوره شی جینگ پینگ بر آن است تا طی یک دهه پیش رو با پشت سر گذاشتن ایالات متحده به قدرت اول اقتصادی جهان تبدیل شود. برنامه بلندپروازانه «یک کمربند یک جاده» که فهرستی بیش از 68 کشور، 65 درصد جمعیت جهان و 40 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان تا سال 2017 را شامل میشود و یکی از بزرگترین پروژه های زیربنایی و سرمایه گذاری در تاریخ محسوب میگردد، در این راستا طرح ریزی شده است. هدف اصلی از این طرح احیای جاده قدیمی ابریشم است که در گذشته به عنوان بزرگترین خط تجاری جهان، چین را به غرب متصل میکرد. یکی از مسیرهای مهم شش گانه کریدور زمینی از ایران خواهد گذشت. در سال 2017، چین و ایران موافقت کردند که همکاری بیشتری را در چارچوب ابتکار کمربند و جاده در جلسه وزرای خارجه دو کشور در مجمع تمدن های باستانی در آتن، یونان انجام دهند.
بر همین مبنا 'هوا چون اینگ' سخنگوی وزارت خارجی چین 6 ژوئن در گفتگو با "گلوبال تایمز" سفر روحانی را عاملی برای تقویت مناسبات ایران و چین تا سطح روابط استراتژیک دانسته بود. وی همچنین شنبه 19 خرداد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در مورد احتمال خروج برخی شرکت های غربی از ایران به دنبال خروج آمریکا از قرارداد هسته ای ایران تاکید کرد: دولت چین همواره با اجرای تحریم های یکجانبه کشوری علیه سایر کشورها مطابق با قوانین داخلی خود، مخالفت کرده است و اکنون نیز مخالف هرگونه تحریم و اعمال فشار بر ایران به دلیل خروج آمریکا از برجام هستیم.
نشانههای تمایل چین به نقش آفرینی بیشتر در شراکت اقتصادی با ایران حتی پیش از انجام سفر روحانی روی داده بود هنگامی که شرکت فرانسوی توتال در ماه می اعلام کرد که به دلیل تحریم های آمریکا پروژه مشترک توسعه میادین استخراج گاز طبیعی با ایران را ترک خواهد کرد شرکت ملی نفت چین بلافاصله اعلام آمادگی نمود تا اکثر سهام این پروژه را از توتال بگیرد. پس از این تحولات، تهران به توتال 60 روز برای به دست آوردن معافیت وقت داد در غیر این صورت چین قرارداد را دریافت خواهد کرد.
علاوه بر چین به عنوان بزرگترین قدرت اقتصادی سازمان شانگهای، هند دیگر عضو مهم این سازمان بر حفظ روند رو به گسترش همکاری های اقتصادی با تهران به چشم یک ضرورت برای پیشرفت خود بدون توجه به خواستههای واشنگتن برای اعمال تحریم . فشار بر ایران نگاه میکند. محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران روز دوشنبه ۲۸ ماه مه به هند سفر و در دهلی نو با خانم سوشما سوآراج، همتای هندی خود دیدار کرد. تجارت نفت ایران و هند همچنین پروژه توسعۀ بندر چابهار از جمله موضوعاتی بود که به آن پرداخته شد. در این دیدار وزیر خارجه هند اعلام کرد: «هند تنها از تحریمهای سازمان ملل پیروی میکند نه تحریمهای یکجانبه ایالات متحده علیه ایران.» هند به طور خاص از عقب ماندن از رقیب مهم منطقه ای خود یعنی چین در نفوذ به بازارهای خاورمیانه بویژه در بخش انرژی واهمه دارد که ایران به دلیل قرابت جغرافیایی موقعیت مناسبی برای تامین نیازهای دهلی نو دارد.
تلاش برای عضویت
ایران همواره خواهان پذیرش عضویت خود به عنوان عضو دائمی سازمان شانگهای بوده است. اما علیرغم درخواستهای ایران، این امر تاکنون تحقق نیافته است. قبول این درخواست نیازمند رضایت تمامی دولتهای عضو می باشد. روسیه پذیرش ایران را منوط به رفع تحریمهای بین المللی علیه تهران کرده بود. پس از لغو تحریمهای شورای امنیت، شرایط برای پذیرش ایران بسیار هموار شد. بر همین اساس در شانزدهمین اجلاس سران شانگهای در تاشکند ازبکستان در سال 2016 ولادیمیرپوتین رئیسجمهوری روسیه اعلام کرد: «ما بر این باوریم که پس از حل و فصل برنامه هستهای ایران و لغو تحریمهای سازمان ملل متحد، هیچ مانعی بر سر راه عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد». با این وجود علی رغم پذیرش رسمی هند و پاکستان در نشست هفدهم این سازمان در آستانه پایتخت قزاقستان در ژوئن 2017 (خرداد 1396) این بار نیز موضوع پذیرش ایران در دستور کار اجلاس قرار نگرفت که بسیاری مخالفت چین را عامل این موضوع عنوان کردند.
عمدهترین دلیل مخالفت چین در شرایط کنونی تنشهای عمیق راهبردی و ایدئولوژیک ایران با غرب میباشد که پکن را نسبت به امکان تاثیر این اختلافات بر روابط اقتصادی با غرب بویژه با روی کار امدن ترامپ که جنگ تجاری با چین را کلید زده، مردد کرده است. حجم مبادلات تجاری چین با آمریکا و اتحادیه اروپا مجموعا بالغ بر یک تریلیون و 50 میلیارد دلار است. با این حال تهران امیدوار است که توانمندی و پتانسلهای اقتصادی بویژه در منابع طبیعی، معدنی، انرژی، نیروی انسانی تحصیل کرده، و برخورداری از موقعیت استراتژیک و ژئوپلتیک منحصر بفرد در محل تلاقی سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا و همچنین تولید ناخالص داخلی 1.5 تریلیون دلاری و بازار بزرگ مصرف 80 میلیونی که ایران را تبدیل به بزرگترین بازار منطقه تبدیل کرده است بتواند چالشهای باقی مانده پیش روی عضویت خود را در اجلاس چینگدائو رفع کند.