هند ازجمله بزرگترین شرکای تجاری ایران است و ایران نیز در زمرهی تأمینکنندگان اصلی نفت آن به شمار میرود. با خروج آمریکا از برجام و بازاعمال تحریمهای یکجانبهی آن کشور در دو مرحله، هند به کشوری مهم برای ایران و آمریکا تبدیل شده است. با توجه به سطح مبادلات ایران و هند، آمریکا سعی دارد آن کشور را به کاهش خرید نفت و درنهایت به صفر رساندن آن مجاب کند. یکی از مهمترین موضوعات در دستور کار سفرهای مقامات ارشد وزارت خارجهی آمریکا به هند، ایران و تحریمهای این کشور بوده است. در این نوشتار، رفتار و سیاست هند در قبال این تحریمها و چشماندازی که برای روابط دو کشور در سایهی تحریمها وجود دارد، مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرد.
۱-مؤلفههای مهم روابط ایران و هند
برای تحلیل رفتار هند در قبال تحریمهای یکجانبهی آمریکا علیه ایران، لازم است مؤلفهها و ویژگیهای اصلی روابط دو کشور را بشناسیم. مهمترین مؤلفههای روابط ایران و هند، عبارتاند از: انرژی، افغانستان و ترانزیت و ارتباطات.
۱-۱-انرژی
طی حدود دو دههی اخیر، هند از رشد قابلتوجهی در حوزهی اقتصاد برخوردار بوده است. در سال ۲۰۱۸، نرخ رشد اقتصادی این کشور، ۷٫۷۳ درصد بوده که حدود ۴ درصد از متوسط جهانی بالاتر است.
[۱] بدون تردید، دستیابی به چنین رشدی، با استفاده از منابع بسیار زیاد انرژی امکانپذیر بوده و تداوم آن نیز بدون تأمین این نیاز، ممکن نیست. در حال حاضر، تأمین امنیت انرژی را میتوان از بالاترین اولویتها در سیاست خارجی هند دانست.
مهمترین مؤلفههای روابط ایران و هند، عبارتاند از: انرژی، افغانستان و ترانزیت و ارتباطات.
از سوی دیگر، ایران دارای ۱۲ درصد ذخایر اثباتشدهی نفت جهان است
[۲] و در فاصله و موقعیت جغرافیایی مناسبی نیز در قبال هند قرار دارد. همکاری در حوزهی انرژی، از اصلیترین عواملی است که ایران و هند را به هم نزدیکتر میکند و همچنین بخش اصلی روابط دو کشور را تشکیل میدهد. با توجه به توسعهی سریع اقتصادی، صنعتی شدن، گسترش شهرنشینی و بهبود کیفیت زندگی در هند، مسئلهی دسترسی به منابع مطمئن، قابلاتکا و همیشه در دسترس، چالشی مهم برای سیاست خارجی آن کشور به شمار میرود. سیاستگذاران در دهلینو، بهخوبی نسبت به اهمیت تنوعبخشی به منابع انرژی کشورشان، جهت ارتقای امنیت در این حوزه آگاهی دارند. همین امر، ایران را در ماه جولای سال ۲۰۱۸، با پیشی گرفتن از عربستان سعودی، به دومین تأمینکنندهی نفت هند تبدیل نمود.
[۳]
۲-۱-همکاریهای امنیتی
تمایل هند جهت دستیابی به موقعیت برتر در صحنهی بینالمللی و همچنین تأمین امنیت انرژی، آن کشور را نیازمند نگاه ویژه به منطقهی غرب آسیا میکند. بهمنظور برآورده کردن اهداف یادشده، هند باید روابط مستحکمی را با کشورهای این منطقه برقرار نموده و با توجه به شرایط خاص آن، در ایجاد و حفظ نوعی توازن مطلوب بکوشد. در این راستا، هند بهخوبی قدرت رو به گسترش منطقهای ایران را درک کرده که با حملهی ایالاتمتحده به عراق و افغانستان، رو به فزونی نیز نهاده است. از جمله مهمترین عرصههای اشتراک منافع ایران و هند در حوزههای امنیتی، کشور افغانستان است. سابقهی همکاری ایران و هند در افغانستان، به دوران حکومت طالبان برمیگردد که دو کشور از مهمترین حامیان ائتلاف شمال در مبارزه با طالبان به شمار میرفتند. ایران از شیعیان هزاره و هند از اقوام تاجیک و ازبک در مقابل طالبان پشتون، حمایت میکرد.
[۴] درحالیکه اهمیت ایران در سیاست هند در قبال افغانستان تقریباً مشخص است، جایگاه هند در سیاست خارجی ایران نسبت به افغانستان چندان واضح نیست. ایران در سیاستهای خود در قبال افغانستان، هند را وزنه و عاملی چندان جدی و مهم نمیبیند که شاید بتوان یکی از عمدهترین دلایل آن را، عدم برخورداری هند از عمق راهبردی در افغانستان دانست. بااینحال، جلوگیری از رشد ایدئولوژیهای افراطی سلفی و وهابی، عاملی است که دو کشور را در افغانستان بر سر یک میز میآورد. لذا در بهترین حالت، همکاری ایران و هند در افغانستان، نه راهبردی و اعتقادی، که بیشتر جنبهای راهکنشی
[۵] دارد.
در جهان امروز، اکثر واحدهای بینالمللی بر رفتار و سیاستهای دیگر واحدهای بینالمللی اثرگذارند و از آنها تأثیر میپذیرند. این قاعده، در روابط ایران و هند نیز صادق است و تعاملات این دو کشور، از برخی عوامل درونی و بیرونی تأثیرپذیر است.
۳-۱-ترانزیت و ارتباطات
همانگونه که ذکر شد، هند سودای ارتقای جایگاه بینالمللی خود را در نظم کنونی جهانی در سر دارد که یکی از مهمترین ابزارهای آن در این مسیر، استفاده از قدرت تجاری رو به رشد آن کشور است. طبعاً یکی از مهمترین لوازم ارتقای جایگاه بینالمللی در حوزههای اقتصادی و جهانی، دسترسی به بازارهای دیگر کشورهاست. در این راستا، هند نیازمند آن است که از مسیرهایی امن و مطمئن برای دسترسی به آن بازارها برخوردار باشد. جمهوریهای آسیای مرکزی، علاوه بر برخورداری از منابع غنی نفت و گاز، بازارهای مناسبی جهت صادرات محصولات هندی هستند. بااینحال، ازآنجاییکه هند هیچ مرز مشترکی با افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی ندارد، جهت دسترسی به آن مناطق، باید متکی به پاکستان و یا ایران باشد. با توجه به اینکه پاکستان دارای موضعی خصمانه نسبت به هند است و در عمل گامی در راستای منافع آن کشور برنمیدارد، ایران به تنها و مطمئنترین دروازهی ورود به افغانستان و آسیای مرکزی برای هند تبدیل شده است. پروژهی بندر چابهار و کریدور شمال-جنوب، از مهمترین مصادیق همکاریهای دوجانبه در این حوزه به شمار میرود. هند طی سالهای گذشته علاقهی فزایندهای به این پروژه نشان داده و در حال حاضر نیز به صورت عملی و فعال در چابهار حضور دارد.
۲-تأثیر و جایگاه ایالات متحده در روابط ایران و هند
در جهان امروز، اکثر واحدهای بینالمللی بر رفتار و سیاستهای دیگر واحدهای بینالمللی اثرگذارند و از آنها تأثیر میپذیرند. این قاعده، در روابط ایران و هند نیز صادق است و تعاملات این دو کشور، از برخی عوامل درونی و بیرونی تأثیرپذیر است. یکی از مهمترینِ این عوامل، ایالات متحدهی آمریکاست. دشمنی و خصومت چند دههای آمریکا نسبت به ایران، موضوعی است که بسیار به آن پرداخته شده و بررسی مفصل آن، در این نوشتار نمیگنجد. بااینحال، تردیدی نیست که ایالات متحده طی سالهای پس از انقلاب اسلامی ایران، سعی داشته با ایجاد فشار مستقیم و غیرمستقیم بر ایران، آن را یا به تغییر رفتار وادارد یا آنکه کشورمان را به مرحلهی تغییر نظام یا فروپاشی برساند. یکی از مهمترین راهبردها برای دستیابی به اهداف مذکور، متقاعد کردن دیگر بازیگران بینالمللی جهت عدم همکاری و تعامل با ایران بوده است. طبیعتاً از مهمترین کشورهایی که در این راستا مورد توجه ایالات متحده قرار گرفته، هند است. آمریکا طی سالهای اخیر سعی داشته با استفاده از اهرمهای تهدیدی و تشویقی، در برهههای زمانی گوناگون روابط ایران و هند را با اختلال مواجه نماید. لذا، بهصورت کلی، جایگاه آمریکا در روابط ایران و هند، منفی و مخرب ارزیابی میشود.
آمریکا طی سالهای اخیر سعی داشته با استفاده از اهرمهای تهدیدی و تشویقی، در برهههای زمانی گوناگون روابط ایران و هند را با اختلال مواجه نماید. لذا، بهصورت کلی، جایگاه آمریکا در روابط ایران و هند، منفی و مخرب ارزیابی میشود.
۳-مهمترین تحریمهای یکجانبهی اثرگذار بر روابط ایران و هند
فروش نفت، از اصلیترین منابع درآمدی ایران است. این حوزه، همچنین مهمترین مؤلفهی تعامل ایران و هند نیز به شمار میرود و بخش اصلی تجارت دو کشور را شکل میدهد. لذا، طبیعی است درصورتیکه کشوری قصد اعمال فشار علیه ایران را داشته باشد، بیش و پیش از هر چیز، به سراغ اصلیترین منبع درآمدی کشورمان رفته و آن را با اختلال مواجه نماید. لذا، مهمترین تحریمهایی که روابط ایران و هند را متأثر میکنند، تحریمهایی هستند که خرید نفت ایران را از سوی دیگر کشورها ممنوع و یا پرداختهای مالی آن را با مشکل مواجه کردهاند.
۱-۳- قانون تحریمهای ایران و لیبی
گرچه سابقهی تحریم صنعت نفت ایران از سوی ایالات متحده به ۱۲ نوامبر ۱۹۷۰ بازمیگردد، بااینحال، تحریمهای پیش از ۱۹۹۶ جنبهی ملی داشته و تنها بنگاهها و افراد آمریکایی را به عدم همکاری با حوزهی نفت و انرژی ایران مجبور میساخت. در تاریخ ۶ اوت ۱۹۹۶، در زمان ریاست جمهوری بیل کلینتون، قانون تحریمهای ایران و لیبی– که چند سال بعد لیبی از شمول آن خارج شد- به تصویب رسید. این قانون، که اولین تحریم ثانویه یا فراسرزمینی ایالات متحده علیه ایران به شمار میرفت، هرگونه سرمایهگذاری بیش از ۲۰ میلیون دلار را در بخش انرژی ایران ممنوع میکرد.
[۶] این تحریم که به نام «داماتو» نیز شناخته میشد، هر ده سال یکبار از سوی کنگرهی آمریکا تمدید شده است. بااینحال، ازآنجاییکه تحریم مزبور منافع بسیاری از کشورها و کمپانیهای بزرگ جهانی را در حوزهی نفت و انرژی به خطر میانداخت، از سوی دیگر بازیگران مورد اعتراض جدی قرار گرفت و در عمل از سوی اتباع غیر آمریکایی مورد اجرا قرار نگرفت و آمریکا نیز چارهای جز صدور معافیت برای آنها نداشت.
مهمترین تحریمهایی که روابط ایران و هند را متأثر میکنند، تحریمهایی هستند که خرید نفت ایران را از سوی دیگر کشورها ممنوع و یا پرداختهای مالی آن را با مشکل مواجه کردهاند.
۲-۳- قانون جامع تحریم، پاسخگویی و محرومیت ایران
کنگرهی آمریکا در تاریخ اول جولای ۲۰۱۰ قانون جامع تحریم، پاسخگویی و محرومیت ایران را تصویب کرد که بر طبق آن، قانون تحریم ایران (۱۹۹۶) گسترش یافته بود، تحریمهایی علیه مؤسسات مالی ایرانی، سرمایهگذاری در بخش انرژی و انتقال تکنولوژیهای حساس وضع شده و مجازاتهایی نیز برای افراد و موجودیتهایی که با ایران تعامل داشته باشند، در نظر گرفته شده بود. تحریمهای مزبور بیشتر به بهانههای حقوق بشری و تأمین مالی تروریسم وضع شد.
[۷]
۳-۳- قانون اختیار دفاع ملی
کنگرهی آمریکا در تاریخ ۳۱ دسامبر سال ۲۰۱۱، قانون «اختیار دفاع ملی برای سال ۲۰۱۲» را تصویب کرد که در بخش ۱۲۴۵ آن، به وضع تحریمهایی علیه ایران پرداخته است. مفاد این قانون، با اتهام پولشویی در نظام مالی ایران، بانک مرکزی این کشور را تحریم کرد و همچنین به بانکهای مرکزی و مؤسسات مالی دیگر کشورهای جهان نیز هشدار داد که تعامل با بانک مرکزی ایران و هرگونه دخالت در انتقال درآمدهای نفتی ایران، میتواند منجر به اعمال مجازات علیه آنها شود.
[۸]
۴-۳- دستور اجرایی ۱۳۶۲۲ رئیس جمهور آمریکا
در تاریخ ۳۰ جولای ۲۰۱۲، باراک اوباما با صدور یک دستور اجرایی، تحریمی دیگر را علیه صنعت نفت ایران وضع کرد. دستور اجرایی مذکور، علاوه بر تحریم خرید نفتی و محصولات پتروشیمی ایران، دیگر کشورها را درصورتیکه فلزات گرانبها را در اختیار ایران قرار دهند، به اعمال مجازات تهدید کرده بود.
۵-۳- قانون کاهش تهدید ایران و حقوق بشر سوریه
این قانون در تاریخ ۱۰ اوت ۲۰۱۲، که از سوی کنگره وضع و با امضای باراک اوباما، اجرایی شد، به تدوین تحریمهای جدید و تحکیم و تقویت برخی قوانین تحریمی پیشین علیه ایران پرداخت؛ قانون تحریمهای ایران (۱۹۹۶) و چندین دستور اجرایی رؤسای جمهور امریکا علیه ایران، بخشی از این قانونها بودند. همچنین تحریمهایی علیه بخش انرژی، کشتیرانی و خدمات بیمهای به کشتیهای ایرانی نیز در قانون مزبور علیه ایران وضع شد.
[۹]
روابط ایران و هند، از یکسو تحت تأثیر عامل منفی، محدودکننده و مخرب ایالات متحده قرار دارد؛ اما از سوی دیگر، برخی عوامل، اثرگذاری آمریکا بر این روابط را محدود میسازد. از جمله مهمترین عوامل محدودکنندهی تأثیر منفی آمریکا بر روابط دو کشور، میتوان به نیاز هند به تأمین پایدار انرژی و تمایل به برخورداری از حدی از خودمختاری راهبردی اشاره کرد.
۴-مواضع و عملکرد هند در قبال تحریمهای یکجانبهی ایالات متحده علیه ایران
همانگونه که گفته شد، منافع مشترک، هستهی اصلی روابط ایران و هند است. در این حوزه، اهمیت نفت و لزوم تأمین پایدار انرژی هند از سوی ایران را نباید از نظر دور داشت. روابط ایران و هند، از یکسو تحت تأثیر عامل منفی، محدودکننده و مخرب ایالات متحده قرار دارد؛ اما از سوی دیگر، برخی عوامل، اثرگذاری آمریکا بر این روابط را محدود میسازد. از جمله مهمترین عوامل محدودکنندهی تأثیر منفی آمریکا بر روابط دو کشور، میتوان به نیاز هند به تأمین پایدار انرژی و تمایل به برخورداری از حدی از خودمختاری راهبردی
[۱۰] اشاره کرد.
بااینحال، هند –چه در بیان مواضع و چه در عملکرد- تابع تحریمهایی بوده است که بهصورت چندجانبه و در شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران وضع شده است. در مقابل، منتقد تحریمهای یکجانبه علیه ایران بوده و بارها اعلام کرده است خود را ملزم به رعایت آنها نمیبیند و تنها از تحریمهای بینالمللی پیروی میکند.
[۱۱]
علیرغم موضع مخالف هند در قبال تحریمهای یکجانبه، این کشور به میزان قابلتوجهی تحت تأثیر سیاستهای ایالات متحده در قبال ایران قرار دارد. این تأثیر را میتوان در موارد زیر، بهوضوح مشاهده کرد:
– آرای هند در سالهای ۲۰۰۵، ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹ در آژانس بینالمللی انرژی اتمی که در نهایت منجر به ارجاع پروندهی ایران به شورای امنیت شد؛
– خروج تدریجی هند از پروژهی خط لولهی صلح ایران-پاکستان-هند؛
– دستور بانک مرکزی هند مبنی بر قطع انتقال درآمدهای نفتی ایران از طریق اتحادیهی کلرینگ آسیایی در سال ۲۰۱۰؛
– تحت تأثیر قرار گرفتن میزان خرید نفت هند از ایران در پی اعمال تحریمهای یکجانبهی ایالات متحده.
توجه به میزان خرید نفت هند از ایران طی سالهای گذشته، نشاندهندهی آن است که میزان خرید نفت ایران توسط آن کشور در برهههایی که ایران تحت تحریمهای آمریکا قرار داشته، کاهش یافته است. در مقابل، پس از اجرایی شدن برجام، این خرید افزایش داشته و در حال حاضر نیز، با مجوزهای وزارت خزانهداری ایالات متحده انجام میشود.
هند به دلیل روابط مستحکمی که طی حدود دو دههی اخیر با آمریکا برقرار کرده است، به میزان قابلتوجهی تحت تأثیر سیاستهای آمریکا قرار دارد. از سوی دیگر، نیازهای راهبردی این کشور و تمایل به برخورداری از نوعی خودمختاری راهبردی، تأثیرگذاری و نقشآفرینی آمریکا در روابط ایران و هند را محدود کرده و امکان تقویت روابط را، حتی زیر فشارهای آمریکا، فراهم آورده است.
۵-چشمانداز روابط ایران و هند در سایهی تحریمهای آمریکا
همانگونه که گفته شد، مبنای اصلی روابط ایران و هند را نیازها و منافع مشترکی تشکیل میدهد که دو کشور در قبال یکدیگر دارند. از سوی دیگر، ایالات متحده سعی دارد از طریق تهدید و تطمیع و با استفاده از ابزارهای گوناگون سیاسی و اقتصادی، هزینههای تعامل و همکاری با ایران را افزایش دهد. در تحلیل چشمانداز روابط ایران و هند، باید گفت مادامی که منافع مشترک مذکور، بر هزینههای ایجادشده از سوی آمریکا چیرگی داشته باشد، روابط دو کشور بهصورت مستحکم و پایدار، تداوم خواهد یافت. نکتهی دیگری نیز که در این حوزه باید مدنظر قرار گیرد، آن است که گرچه ایالات متحده طی سالهای گذشته از تأثیری مخرب و فزاینده بر روابط ایران و هند برخوردار بوده است، بااینحال، این تأثیر مطلق نبوده و تحت تأثیر عواملی، از جمله تمایل هند به برخورداری از خودمختاری راهبردی قرار دارد. هند بههیچوجه تمایل ندارد بهعنوان یک دولت دستنشانده در میان دیگر کشورهای جهان به نظر برسد.
۶-بایستههای سیاستورزی ایران
در این زمینه، بهمنظور تقویت و استحکام روابط در آینده، جمهوری اسلامی ایران باید تا حد امکان، علاوه بر کسب حداکثر منافع در رابطه با هند، منافع این رابطه را برای طرف مقابل نیز افزایش دهد تا با افزایش هزینههای ایجادشده از سوی دشمن، خللی در روابط دوجانبه شکل نگیرد. در این زمینه، میتوان اقدامات زیر را از سوی ایران در نظر گرفت:
– ارائهی برخی تخفیفها در فروش حاملهای انرژی به هند؛
-ایجاد امکان پرداخت درآمدهای نفتی ایران از سوی هند بهصورت بلندمدت؛
-در نظر گرفتن برخی امتیازات برای هند در سرمایهگذاری در حوزههای مورد علاقهی طرفین؛
-افزایش سرمایهگذاری در پروژههای مشترک ارتباطی و ترانزیتی، نظیر پروژهی چابهار.
۷- جمعبندی و نتیجهگیری
هند کشوری بهشدت در حال رشد است که نیازها و منافع متقابل و مشترک با ایران، آن را به همکاری با کشورمان در حوزههای انرژی، امنیت و ترانزیت سوق داده است. بااینحال، این رابطه در یک فضای خالی از عوامل مؤثر شکل نگرفته و تحت تأثیر مؤلفههایی قرار دارد که یکی از مهمترینِ این مؤلفهها، ایالات متحده است. آمریکا سعی دارد با افزایش هزینههای ناشی از تعامل با ایران، شرکای این کشور را بهمرور از آن دور کرده و با فشارهای سیاسی و اقتصادی، کشورمان را به تغییر رفتار یا فروپاشی برساند. در این حوزه، هند به دلیل روابط مستحکمی که طی حدود دو دههی اخیر با آمریکا برقرار کرده است، به میزان قابلتوجهی تحت تأثیر سیاستهای آمریکا قرار دارد. از سوی دیگر، نیازهای راهبردی این کشور و تمایل به برخورداری از نوعی خودمختاری راهبردی، تأثیرگذاری و نقشآفرینی آمریکا در روابط ایران و هند را محدود کرده و امکان تقویت روابط را، حتی زیر فشارهای آمریکا، فراهم آورده است. در این زمینه، مادامیکه فواید رابطه با ایران، بر هزینههای ناشی از آن برتری داشته باشد، میتوان روابطی نسبتاً محکم و مبتنی بر منافع دوجانبه را میان دو کشور شاهد بود.
میلاد معینالدینی/ کارشناس مسائل بینالملل
منابع
[۱] World Economic Outlook,
International Monetary Fund, (October 2018), Available at:
https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/download.aspx.
[۲] OPEC share of crude oil reserves, OPEC annual statistical bulletin 2018, Available at:
https://www.opec.org/opec_web/en/data_graphs/330.htm.
[۳] Nidhi Verma, Iran Becomes India’s No. 2 Oil Supplier, Ahead of Saudi: Government Data,
Reuters, (July 2018), Available at:
https://www.reuters.com/article/us-india-iran-oil/iran-becomes-indias-no-2-oil-supplier-ahead-of-saudi-government-data-idUSKBN1KD1BO.
[۴] Alireza Nader and Robert Stewart, Iran’s Influence in Afghanistan Implications for the U.S. Drawdown,
RAND, (June 2014), Available at:
https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR616.html.
[۵] Tactical.
[۶] Iran and Libya Sanctions Act (ILSA),
US Congress, (November 1980), Available at:
https://www.congress.gov/bill/104th-congress/house-bill/3107.
[۷] Comprehensive Iran Sanctions, Accountability and Divestment Act of 2010 (CISADA),
US Congress, (July 2010), Available at:
https://www.treasury.gov/resource-center/sanctions/programs/documents/cisada_english.pdf.
[۸] National Defense Authorization Act for Fiscal Year 2012,
US Congress, (December 2011), Available at:
https://www.gpo.gov/fdsys/pkg/PLAW-112publ81/pdf/PLAW-112publ81.pdf.
[۹] Iran Threat Reduction and Syria Human Rights Act of 2012,
US Congress, (August 2012), Available at:
https://www.treasury.gov/resource-center/sanctions/Documents/hr_1905_pl_112_158.pdf.
[۱۰] Strategic Autonomy.
[۱۱]وزیر خارجه هند: فقط از تحریمهای سازمان ملل پیروی می کنیم،
صدای آمریکا، (خرداد ۱۳۹۷)، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://ir.voanews.com/a/india-iran/4412842.html.