چهارمین دور گفتگوهای ایران با «هلگا اشمید»، معاون سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا و نمایندگان چهار کشور آلمان، فرانسه، ایتالیا و بریتانیا درباره بحران یمن، ۱۹ آذرماه ۱۳۹۷ در بلژیک برگزار شد که در این نوشتار به دلایل، اهداف و کارکردهای این گفتگوها بر بحران یمن خواهیم پرداخت.
۱-دلایل آغاز گفتگوها میان ایران و اروپا
گفتگوها میان ایران و اتحادیه اروپا و نمایندگان چهار کشور اروپایی از سال ۱۳۹۶ آغاز و تاکنون چهار دور از این گفتگوها برگزار شد. نخستین دور این گفتگوها اسفند ۹۶ در مونیخ آلمان، دومین دور گفتگوها اردیبهشت ماه ۹۷ در رم ایتالیا و سومین دور نیز روز ۲۱ شهریورماه در بروکسل برگزار شد. در خصوص دلایل آغاز گفتگوهای ایران و اتحادیه اروپا میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱-۱- تبدیل بحران یمن به فاجعه انسانی
یکی از مهمترین دلایل آغاز گفتگوها میان ایران و اروپا، تداوم بحران یمن و تبدیل آن به یک فاجعه بشری است. جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن از ۲۶ مارس ۲۰۱۵ آغاز شد. زمانی که گفتگوهای ایران و کشورهای اروپایی در فوریه ۲۰۱۸ آغاز شد، مقامها و شخصیتهای بین المللی از جمله «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل متحد در چند نوبت اعلام کرده بودند که فاجعه انسانی در یمن بزرگترین فاجعه انسانی دهه های اخیر در جهان است. حتی یک مقام رسمی سازمان ملل روز ۷ ژانویه ۲۰۱۸ اعلام کرده بود که یمن میتواند با بدترین بحران بشردوستانه ۵۰ سال اخیر مواجه شود. مطابق گزارش سازمان ملل تا پیش از آغاز گفتگوهای ایران و کشورهای اروپایی دست کم ۵ هزار یمنی کشته شده بودند، سوء تغذیه شدید جان میلیونها نفر را تهدید می کرد، بیماری «وبا» در حال گسترش بود. یونیسف نیز در گزارشی اعلام کرده بود که از آغاز سال ۲۰۱۷ در هر ۱۰ دقیقه یک کودک یمنی کشته میشد. (Nasser, 8 January 2018) با توجه به این پیامد وخیمی که جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن داشته است، گفتگوهای ایران با اتحادیه اروپا و چهار کشور اروپایی آغاز شد. تداوم این جنگ و شدیدتر شدن فاجعه انسانی طی یک سال اخیر نیز سبب شد مراحل بعدی گفتگوها نیز برگزار شود. «سید عباس عراقچی»، معاون وزیر خارجه ایران دلایل انسانی و مشکلات و رنج هایی که مردم یمن مواجه هستند را دلیل این گفتگوها عنوان کرد. (خبرگزاری فارس، ۲۸/۹/۱۳۹۷)
یکی از دلایل اصلی آغاز گفتگوهای ایران و اروپا درباره یمن، بهرهگیری از نفوذ جمهوری اسلامی ایران برای نجات عربستان از باتلاق یمن است.
۲-۱- بهره گیری از نفوذ جمهوری اسلامی ایران
یکی از دلایل اصلی آغاز گفتگوهای ایران و اروپا درباره یمن، بهره گیری از نفوذ جمهوری اسلامی ایران برای نجات عربستان از باتلاق یمن است. واقعیت این است که جمهوری اسلامی ایران و انصارالله یمن از هویت مشترک مذهبی و سیاسی برخوردار هستند. در همین حال، انصارالله نیز مانند جمهوری اسلامی ایران به لحاظ سیاسی بر استقلال یمن تأکید دارد و با هر گونه مداخله خارجی در این کشور مخالف است. این دو عامل بیش از همه در آغاز جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن و در ادامه نیز بر تلاش عربستان و متحدانش برای کنار گذاشتن انصارالله از بطن سیاست و قدرت در یمن و به حاشیه راندن مجدد وی تأثیر داشته است. با توجه به هویت مذهبی و سیاسی مشترک جمهوری اسلامی ایران و انصارالله یمن، تئوری جنگ نیابتی میان عربستان سعودی و ایران در زمین یمن مطرح شد. از اینرو، اتحادیه اروپا و چهار قدرت اروپایی بر این باور هستند که از طریق گفتگو با جمهوری اسلامی ایران، قادر خواهند بود که انصارالله را به انعطاف در مذاکرات با دولت مستعفی یمن ترغیب کنند. این اقدام در عمل با هدف نجات عربستان از باتلاق یمن، ممانعت از نقشآفرینی انصارالله به عنوان «قدرت برتر» در یمن و همچنین حفظ ساختار کنونی سیاسی در این کشور انجام میشود.
یکی دیگر از دلایل آغاز مذاکره میان جمهوری اسلامی ایران و اروپا درباره یمن، تلاش اروپایی ها برای تأثیرگذاری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.
جمهوری اسلامی ایران تاکنون بارها ضمن محکوم کردن مداخله خارجی در امور یمن، اعلام کرده است که خواستار پایان دادن به بحران در این کشور است. در همین راستا، «حسین جابری انصاری»، دستیار ارشد وزیر خارجه ایران در امور سیاسی گفت یکی از اهداف سیاست منطقه ای ایران تلاش برای پایان دادن به بحران یمن است. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ضمن نگاه واقع بینانه به سیاست و قدرت در یمن، خواستار تمرکز قدرت در این کشور در اختیار انصارالله نیست بلکه جمهوری اسلامی ایران، انصارالله یمن را یکی از مهمترین بازیگران در ساختار قدرت این کشور میداند و خواستار سهیم شدن انصارالله در فرآیند توزیع قدرت در یمن است. از اینرو، جمهوری اسلامی ایران نیز از نقشآفرینی در فرآیند احیای مذاکرات میان گروههای یمنی و دستیابی به یک راه حل سیاسی برای خاتمه دادن به بحران کنونی یمن استقبال، و مذاکرات با اتحادیه اروپا و چهار کشور اروپایی را آغاز کرده است.
۳-۱- مذاکره درباره یمن با هدف تأثیرگذاری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
یکی دیگر از دلایل آغاز مذاکره میان جمهوری اسلامی ایران و اروپا درباره یمن، تلاش اروپاییها برای تأثیرگذاری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. کشورهای اروپایی به همراه آمریکا پس از توافق هسته ای با ایران، تلاش زیادی انجام دادند تا در دو موضوع سیاست خارجی و توانمندی موشکی نیز با جمهوری اسلامی ایران مذاکره کنند، اما ایران با این درخواست آنها موافقت نکرده است. سیاست ترامپ مبنی بر خارج کردن آمریکا از برجام سبب درخواست اتحادیه اروپا از ایران برای مذاکره در خصوص یمن شد تا شاید ترامپ به باقی ماندن در برجام متقاعد شود، اما این رویکرد اروپا سبب ماندن آمریکا در برجام نشد. پس از خروج آمریکا از برجام، جمهوری اسلامی ایران و ۵ کشور بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه اعلام کردند که در توافق هسته ای باقی خواهند ماند و امکان بهره مندی ایران از مزایای برجام را فراهم خواهند کرد. با این حال، به نظر میرسد سه کشور اروپایی فرانسه، بریتانیا و آلمان باقی ماندن در برجام و ایجاد ساز وکار مالی ویژه با ایران برای کاستن از آثار اقدامهای آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران را به تداوم مذاکره با تهران در خصوص سیاست منطقه ای آن از جمله درباره بحران یمن مشروط کرده اند. بنابراین، یکی از دلایل تداوم مذاکره با اتحادیه اروپا و چهار کشور اروپایی در خصوص یمن، پیوند زدن این موضوع با سازوکار مالی ویژه توسط کشورهای اروپایی است.
«فدریکا موگرینی»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پس از برگزاری مذاکرات استکهلم در دسامبر ۲۰۱۸، برگزاری این مذاکرات را نتیجه نقش تأثیرگذار جمهوری اسلامی ایران دانسته و گفت: «مذاکرات سوئد درباره اوضاع یمن، نتیجه گفتگوی اتحادیه اروپا با ایران درباره همکاری منطقه ای است.»
۲-تحلیل محتوا و کارکرد چهار دور مذاکرات طرفین
اگرچه اطلاعات دقیق و مستندی در خصوص محتوای مذاکرات میان ایران و اروپا وجود ندارد، اما با بهره گیری از اظهارات شرکت کنندگان در این مذاکرات می توان موارد زیر را در این خصوص بیان کرد:
۱-۲- فراهم کردن زمینه احیای مذاکرات یمنی- یمنی
به نظر میرسد یکی از محورهای گفتگو در این مذاکره، فراهم کردن زمینه احیای مذاکرات یمنی- یمنی است. مذاکرات میان گروههای یمنی از اوت ۲۰۱۶ متوقف شده و تا دسامبر ۲۰۱۸ مذاکرهای میان این گروهها برگزار نشده بود. بنابراین، در مذاکرات اروپا با ایران، از جمهوری اسلامی ایران درخواست شد تا به واسطه نوع رابطه با انصارالله، هیئت ملی یمن را به حضور در پای میز مذاکرات ترغیب کند. در همین راستا «فدریکا موگرینی»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پس از برگزاری مذاکرات استکهلم در دسامبر ۲۰۱۸، برگزاری این مذاکرات را نتیجه نقش تأثیرگذار جمهوری اسلامی ایران دانسته و گفت: «مذاکرات سوئد درباره اوضاع یمن، نتیجه گفتگوی اتحادیه اروپا با ایران درباره همکاری منطقهای است.» (خبرگزاری تسنیم، ۱۹ آذر ۱۳۹۷). «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل متحد نیز به نقش سازنده ایران در غرب آسیا اشاره کرد و گفت: «در وضعیت کنونی که خاورمیانه با بحرانهای مختلف مواجه است، جمهوری اسلامی ایران کشوری مهم و دارای نقشی سازنده به خصوص در سوریه و یمن است.» (دینیاریان، ۲۹ دی ۱۳۹۷) «مارگارت والستروم»، وزیر خارجه سوئد نیز در دسامبر ۲۰۱۸ در دیدار با «سید عباس عراقچی»، معاون سیاسی وزارت امور خارجه از ایران به خاطر نشان دادن حسن نیت و حمایت از مذاکرات یمنی- یمنی به میزبانی سوئد تقدیر کرد. در همین حال، «سید عباس عراقچی» نیز در این دیدار با اشاره به نتایج مثبت مذاکرات یمنی- یمنی، گفت: «سیاست منطقهای جمهوری اسلامی ایران همواره مبتنی بر تعامل در راستای استقرار ثبات، امنیت، توسعه و فرآیندهای سیاسی است و ایران به نقش سازنده خود برای موفقیت یمنی- یمنی ادامه خواهد داد.» (خبرگزاری فارس، ۲۸/۹/۱۳۹۷)
۲-۲- فراهم کردن زمینه اجرای توافق استکهلم
از بندهای مهم توافق شده در مذاکرات استکهلم، اجرای آتش بس در «الحدیده»، فراهم کردن زمینه ارسال کمکهای بشردوستانه به این منطقه و همچنین تبادل اسراء میان گروههای یمنی بود. به نظر میرسد پس از برگزاری مذاکرات استکهلم و دستیابی گروههای یمنی به توافق، چگونگی اجرای بندهای این توافق محور گفتگوی ۱۰ دسامبر میان جمهوری اسلامی ایران و اروپا بود. در واقع، تا پیش از برگزاری مذاکرات استکهلم، فراهم کردن زمینه احیای مذاکرات هدف گفتگوها میان ایران و اروپا درباره یمن بود و پس از مذاکرات استکهلم نیز فراهم کردن زمینه اجرای بندهای توافق شده در استکهلم، محور چهارمین دور گفتگو میان ایران و اروپا در خصوص یمن بود.
در منطقه غرب آسیا که اغلب تحولات بر اساس هویت های مشترک شکل میگیرد، انصارالله بازیگری با هویت مشترک با جمهوری اسلامی ایران است
نکته مهم این است که هدف اصلی در احیای مذاکرات و سپس اجرای بندهای توافق، پایان و یا دست کم کاستن از شدت بحران در یمن است، بحرانی که بزرگترین فاجعه بشری دهههای اخیر در جهان را رقم زده است. بنابراین، باید گفت که اهداف انساندوستانه و هنجاری، محور مرکزی گفتگوی اتحادیه اروپا و چهار کشور بزرگ اروپایی با جمهوری اسلامی ایران در خصوص یمن است. تفوق جهتگیری هنجاری و بشردوستانه در مذاکرات اروپا با ایران در حالی است که در موضعگیری عربستان سعودی و آمریکا به یمن، نگاه سیاسی، غیرهنجاری و ضد انسانی تفوق دارد.
۳-الزام های جمهوری اسلامی ایران برای نقشآفرینی بهتر در چارچوب این نشستها
تمایل اروپا از یک سو و چهار کشور بزرگ اروپایی (بریتانیا، فرانسه، آلمان و ایتالیا) از سوی دیگر برای مذاکره با جمهوری اسلامی ایران در خصوص بحران یمن بیش از همه گویای پذیرش موقعیت منطقهای جمهوری اسلامی ایران توسط اروپاییها و نقشآفرینی آن در موضوعهای منطقهای از جمله بحران یمن است. از اینرو نیاز است جمهوری اسلامی ایران برای نقشآفرینی بهتر موارد زیر را در نظر گیرد.
- در منطقه غرب آسیا که اغلب تحولات بر اساس هویتهای مشترک شکل میگیرد، انصارالله بازیگری با هویت مشترک با جمهوری اسلامی ایران است و با توجه به اینکه عربستان سعودی سعی دارد نظام سوریه را که متحد جمهوری اسلامی ایران است، تضعیف کند، حضور انصارالله در ساختار قدرت یمن، امتیازی مهم برای جمهوری اسلامی ایران به شمار میرود.
اگرچه عربستان سعودی در مذاکرات میان ایران و اروپا حضور ندارد، اما این کشور در مذاکرات میان گروههای یمنی حضور دارد، زیرا هیئت مستعفی یمن در ریاض مستقر است و عملاً نماینده عربستان در مذاکرات با انصارالله محسوب میشود. بنابراین، جمهوری اسلامی ایران باید در مذاکرات با اروپا، خواستههای خود را از عربستان سعودی نیز به خصوص درباره جنگ علیه یمن مطرح کند و به نوعی خواستار اعمال فشار اتحادیه اروپا و چهار کشور بزرگ اروپایی بر عربستان، برای متوقف کردن جنگ شود.
جمهوری اسلامی ایران همانگونه که در سیاست «اعلامی» خود خواستار پایان بحران یمن شد، باید در سیاست «اعمالی» خود نیز در این مسیر حرکت کند، زیرا فرسایشی شدن جنگ علیه یمن عملاً منافع جمهوری اسلامی ایران را تأمین نمیکند.
روابط عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران پس از روی کار آمدن ملک سلمان و پسرش، روندی نزولی طی کرده و از «رقابت» به «خصومت» کاهش پیدا کرده است، خصومتی که افزایش تهدیدها را علیه جمهوری اسلامی ایران پیگیری میکند. از این رو، لازم است در مذاکراتی که میان جمهوری اسلامی ایران و کشورهای اروپایی جریان دارد، ابعاد حقوق بشری فاجعه یمن که توسط عربستان رخ داد، برجسته شود. با توجه به سمپاشیهایی که آل سعود علیه جمهوری اسلامی ایران انجام میدهد و با توجه به شکافی که میان ریاض و کشورهای اروپایی طی ماههای اخیر ایجاد شده است، جمهوری اسلامی ایران میتواند از این وضعیت به عنوان فرصتی برای دست کم خنثیسازی سیاستهای ضد ایرانی عربستان بهره گیرد.
روابط عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران پس از روی کار آمدن ملک سلمان و پسرش، روندی نزولی طی کرده و از «رقابت» به «خصومت» کاهش پیدا کرده است، خصومتی که افزایش تهدیدها را علیه جمهوری اسلامی ایران پیگیری می کند.
نتیجه گیری
مارس ۲۰۱۹ چهارمین سال جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن خاتمه مییابد و این جنگ وارد پنجمین سال خود خواهد شد. در حالی که مذاکرات میان گروههای یمنی از اوت ۲۰۱۶ متوقف شده بود، از فوریه ۲۰۱۸ جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا و چهار کشور اروپایی مذاکراتی را با هدف احیای مذاکرات میان گروههای یمنی، دستیابی به یک راه حل برای این بحران و متوقف کردن فاجعه انسانی در یمن آغاز کردند که تاکنون چهار دور از این مذاکرات برگزار شده است. پس از برگزاری مذاکرات استکهلم و توافق گروههای یمنی در این مذاکرات، فدریکا موگرینی، آنتونیو گوترش و وزیر خارجه سوئد به نقش سازنده جمهوری اسلامی ایران برای دستیابی به این توافق اذعان کردهاند که این موضوع حاکی از جایگاه و موقعیت منطقهای جمهوری اسلامی ایران است. نکته پایانی این است که تحولات یمن و نقشی که جمهوری اسلامی ایران در این تحولات از جمله در مذاکرات یمنی- یمنی ایفا میکند، گویای این است که یمن دیگر حیات خلوت عربستان سعودی نیست.
دکتر سید رضی عمادی/دکترای روابط بین الملل و پژوهشگر حوزه غرب آسیا
فهرست منابع
۱-دینیاریان آتوسا، (۲۹ دی ۱۳۹۷)، اذعان گوترش به نقش سازنده ایران در منطقه، پارس تودی، قابل دسترسی در آدرس:
http://parstoday.com/fa/america-i158662
۲-خبرگزاری تسنیم، (۱۹ آذر ۱۳۹۷)، اعتراف موگرینی به نقش تأثیرگذار ایران در برگزاری مذاکرات یمن در سوئد، قابل دسترسی در آدرس:
http://www.tasnimnews.com/fa/news/1397/09/01/1895938
۳-خبرگزاری فارس، (۲۸/۹/۱۳۹۷)، عراقچی: ایران به نقش سازنده خود برای موفقیت مذاکرات یمنی- یمنی ادامه میدهد، قابل دسترسی در آدرس:
https://www.farsnews.com/news/13970928001340
۴-منابع انگلیسی:
- Nasser Afrah, (8 January 2018), Yemen: 2017 in Review open Democracy, https://www.opendemocracy.net/north-africa-west-asia/afrah-nasser/yemen-2017-in-review