چگونه ایران در برجام می‌ماند؟

روحانی که در جلسه هیات دولت سخن می‌گفت، اعلام کرد این تصمیم به طرفین برجام نیز ابلاغ شده و البته تصمیم ایران منحصر به این ۶۰ روز نیست؛ اگر طی این ۶۰ روز پنج کشور طرف توافق، به پای میز مذاکره آمدند و حاضر به انجام تعهدات خود شدند و منافع ایران را تامین کردند، به شرایط پیش از ۱۸ اردیبهشت ۹۸ بازمی‌گردیم و در غیر این صورت در گام بعدی و مهلت ۶۰ روزه بعدی، محدودیت ۳.۶۷ درصدی غنی‌سازی را نیز دیگر قائل نخواهیم بود و رآکتور آب سنگین اراک را هم تکمیل خواهیم کرد و در گام‌های بعد نیز به تناسب اقدامات ایران قاطع‌تر خواهد بود؛ هشداری که در بیانیه رسمی شورای‌عالی امنیت ملی نیز تاکید شد.

طرف‌های برجام تا امروز یعنی یک‌سال و چند روز بعد از خروج آمریکا از برجام- به‌رغم پایبندی ایران به همه تعهدات خود- با انواع بهانه‌ها تنها به گفتاردرمانی برای حفظ برجام اکتفا کردند و گاهی با بهانه تحریم‌های آمریکا و گاهی با اشاره به دستان خالی خود و با وقت‌کشی، از زیر بار تعهدات برجامی شانه خالی کردند.

اگرچه در این میان هرچه دامنه صبر استراتژیک ایران نیز بیشتر شد، دامنه زیاده‌خواهی آنان به درازا کشید و گاهی از برجام منطقه‌ای سخن گفتند و گاهی از برجام موشکی! با این‌حال مرور واکنش مقامات غربی نسبت به اقدام متقابل ایران حاکی از آن است که تیر دولت اگرچه دیر از چله کمان خارج شده، ولی به هدف نشسته و آن‌ها پیام اقدام متقابل ایران را دریافت کرده‌اند.

۱. بعد از خروج ایالات متحده از برجام اروپا اعلام کرد سازوکاری مالی که آن زمان به SPV موسوم بود را در نظر خواهد گرفت تا از آن طریق به نوعی تحریم‌های آمریکا را دور زده و منافع ایران را تامین خواهد کرد. سازوکار مالی اروپا که نجات‌بخش برجام خوانده می‌شد، پس از ماه‌ها بدعهدی درنهایت در بهمن‌ماه گذشته با عنوان اینستکس در فرانسه تاسیس شد و البته اعلام شد از آن تامین منافع همه‌جانبه در برابر تحریم خبری نیست و در گام نخست این سازوکار مالی تنها محصولات کشاورزی، غذایی، دارویی و... را تامین خواهد کرد. با این‌حال اروپا همین گام حداقلی را نیز به مرحله عمل نرساند.

بلافاصله بعد از اعلام اقدام متقابل ایران، مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در ملاقات با وزیر خارجه انگلیس در لندن برای اولین بار اعلام کرد آمریکا با راه‌اندازی مرحله اول اینستکس که به تبادل کالا‌های اساسی و دارو اختصاص می‌یابد، مشکلی ندارد. به عبارتی اذن عملیاتی کردن مرحله اول اینستکس به چشم‌آبی‌ها داده شد! دو روز بعد نیز ماریا ادبار، سخنگوی وزارت امور خارجه آلمان، در کنفرانس خبری خود در برلین اعلام کرد که «ما سخت در تلاشیم تا اینستکس را عملی کنیم.» استفان زایبرت، سخنگوی دولت آلمان نیز که پیش‌تر مدعی شده بود اجرایی شدن ایجاد کانال مالی برای ارتباط ایران و اروپا طولانی‌تر از پیش‌بینی‌ها است، روز گذشته اعلام کرد «همراه با شرکای اروپایی طرف ایران در برجام در تلاشیم توانمندی تجارت قانونی با ایران را به‌ویژه از طریق ایجاد یک کانال مالی حفظ کنیم.»

۲. بعد از اعلام ضرب‌الاجل ۶۰ روزه ایران، اتحادیه اروپا طی بیانیه‌ای مشترک با امضا‌کنندگان برجام، ضرب‌الاجل تهران را رد کردند و بی‌اشاره به بدعهدی خود خواستار تداوم پایبندی ایران به مفاد توافق هسته‌ای شدند؛ اقدامی که با واکنش صریح وزیر امور خارجه کشورمان مواجه شد. ظریف به صراحت اعلام کرد این بیانیه دلیل وضعیت کنونی برجام است؛ وضعیتی که اروپا تنها در مقابل آن ابراز تأسف کرده است. محمدجواد ظریف تاکید کرد اروپا به‌جای درخواست از ایران به تعهداتش عمل کند که عادی‌سازی روابط اقتصادی یکی از آنهاست. حالا با گذشت چند روز با توجه به اقدام قاطع ایران، روز گذشته نشست شورای وزیران اتحادیه اروپا (E ۳) در بروکسل برگزار شد.

پیش از این نشست، فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا بر لزوم اجرای کامل برجام تاکید کرد و گفت: «باید از هر نوع افزایش تنش با ایران اجتناب شود.» موگرینی اعلام کرد اتحادیه اروپا با تمام ابزار‌هایی که دارد، از این توافق حمایت می‌کند. موگرینی همچنین اعتراف کرد «ما شاهد بودیم که ایران به تمامی تعهدات خود درخصوص برجام عمل کرد» و گفت: اروپا به اجرای کامل برجام متعهد است؛ سخنانی که باید دید این‌بار تا چه اندازه به مرحله عمل می‌رسد. توافق هسته‌ای در حالی به یکی از موضوعات اصلی نشست وزیران خارجه کشور‌های عضو اتحادیه اروپا در بروکسل تبدیل شده بود که مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا نیز راهی این نشست بوده است.

۳. ژان ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه نیز روز گذشته در حاشیه نشست وزیران خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل تاکید کرد: «اروپا همچنان بر باقی ماندن ایران در این توافق اصرار دارد.»

هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان نیز در جریان نشست وزرای خارجه E. ۳ که با حضور فدریکا موگرینی در بروکسل برگزار شد، تاکید کرد کشور‌های اروپایی در باور خود مبنی‌بر لزوم برخورداری از توافق هسته‌ای با ایران و اجرای آن متفق‌القول هستند. ماس تاکید کرد که رایزنی‌ها را در راستای اجرای برجام ادامه خواهند داد و اگرچه گریزی بی‌ربط به نقش ایران در سوریه و برنامه موشکی ایران نیز داشت، ولی تصریح کرد که از نظر آن‌ها توافق هسته‌ای مهم‌ترین مبنای رفتار آتی با ایران است.

روز گذشته جرمی هانت، وزیر خارجه انگلیس نیز در اقدامی بی‌سابقه نسبت به خطرات وقوع تنش با ایران اعلام نگرانی کرد و به آمریکا هشدار داد.

۴. ناتالی توچی، مشاور فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در گفتگو با شبکه رادیویی سی‌بی‌سی تاکید کرده که هدف آمریکا براندازی حکومت ایران است و گفته «سوال این است که آیا استراتژی آمریکا مبنی‌بر براندازی حکومت در ایران واقعا در حال نتیجه دادن است؟ صادقانه بگویم که من شرایط ایران را در آستانه براندازی نمی‌بینم. به نظرم این استراتژی آمریکا اصلا نتیجه‌بخش نبوده است.» توچی تصریح کرده «واقعیت این است که تمدید نشدن برخی معافیت‌های تحریم‌های ایران از سوی آمریکا، پایبندی به برجام را برای ایران غیرممکن می‌سازد.» و عنوان داشته که به نظر اروپا چندجانبه‌گرایی، دیپلماسی چندجانبه و قانون بین‌المللی به واقع قابل‌اجراست و هنوز هم می‌تواند اجرا شود. مشاور موگرینی اشاره‌ای هم به اظهاراتی درخصوص احتمال حمله نظامی آمریکا به ایران داشته و تصریح کرده «فکر نمی‌کنم آمریکا توان نظامی این را داشته باشد که واقعا یک جنگ در ایران برپا کند.»

۵. یکشنبه‌شب، ویلیام برنز، دیپلمات باسابقه آمریکا و ریچارد هاس، رئیس اندیشکده «شورای روابط خارجی آمریکا» در برنامه فرید زکریا (تحلیلگر روابط بین‌الملل) در شبکه «CNN» حاضر شدند؛ برنامه‌ای که به موضوع ایران و برجام اختصاص داشت و به نقد سیاست‌های آمریکا منتج شد. فرید زکریا تاکید کرد استفاده بیش از حد از تحریم‎ها باعث شده اروپا، چین و روسیه به این فکر بیفتند که شاید لازم باشد جایگزینی برای دلار وجود داشته باشد. ویلیام برنز نیز در این برنامه سیاست فشار حداکثری دونالد ترامپ را قماری پرریسک خواند و تاکید کرد دولت آمریکا دیپلماسی اجبار را آغاز کرده، بی‌آنکه کانال دیپلماسی وجود داشته باشد و گفت: «رئیس‌جمهور می‌گوید توافق بهتری می‌خواهد، اما واقعیت چیز دیگری به نظر می‌رسد؛ اینکه این دولت فروپاشی یا تسلیم رژیم ایران را دنبال می‌کند، که هیچ‌کدام این‌ها واقع‌بینانه به نظر نمی‌رسد.» قائم‌مقام سابق وزارت خارجه آمریکا تاکید داشت: «رویکردی که آمریکا در قبال ایران اتخاذ کرده است، خسارت جانبی زیادی دارد که بخشی از آن مربوط به کناره‌گیری از مجموعه‌ای از توافق‌های بین‌المللی است و به شکاف میان آمریکا و متحدانش منجر خواهد شد. از طرف دیگر نیز به مرور زمان، نه یک‌شبه، سودمندی تحریم به‌عنوان ابزاری برای دیپلماسی آمریکا را تضعیف می‌کند.» برنز همچنین هشدار داد با ادامه روند کنونی نه‌تن‌ها روسیه و چین بلکه اروپا نیز در راستای کاهش آسیب‌پذیری تحریم گام برخواهند داشت.

ریچارد هاس نیز معتقد است: «دولت ترامپ به جای کناره‌گیری از توافق هسته‌ای، باید «بسته‌ای اصلاح‌شده از توافق هسته‌ای که مثلا موشک‌ها و همچنین بند‌های موسوم به غروب آفتاب را هم شامل شود؛ ارائه می‌کرد، که در آن صورت احتمالا اروپایی‌ها هم با رویکرد آمریکا همراه می‌شدند، اما در حال حاضر فکر می‌کنم این دولت تلاش می‌کند فقط به ایران فشار بیاورد و اگرچه در مباحث اقتصادی دستاورد‌هایی هم داشته، اما این رژیم جایی نمی‌رود و نباید فراموش کنیم که این رژیم راه‌های متعددی هم برای پاسخ دارد.»

این دیپلمات سابق آمریکایی درباره گزینه‌های ایران گفت: «آن‌ها همین الان دارند از خروج از توافق هسته‌ای صحبت می‌کنند. آن‌ها می‌توانند از پیمان منع اشاعه (ان‌پی‌تی) خارج شوند، می‌توانند سراغ نیرو‌های آمریکایی در عراق بروند و تنش در سوریه را تشدید کنند. ایران گزینه‌های متعددی دارد، نباید آن‌ها را دست‌کم بگیریم.»

دُر غلتان و فریب آب‌نبات چوبی؟

پس از اولتیماتوم ایران و در زمانی که به نظر می‌رسد اروپایی‌ها و حتی آمریکا پیام ایران را دریافت کرده باشند، یک موضوع نگران‌کننده همچنان وجود دارد و بیم آن می‌رود که در ۶۰ روز آینده مسیر درپیش گرفته‌شده از سوی ایران یا متوقف یا منحرف شود. این نگرانی شامل این مساله است که اروپایی‌ها در این مدت با اقدامات حداقلی که برآورده‌کننده منافع ایران نیست، تلاش‌کنند ایران را از ادامه کاهش تعهدات خود در برجام منصرف سازند و وجه دوم هم احتمال راضی شدن ایران به این مساله است که مسیر اعتماد دوباره به اروپایی‌ها را احتمالا در پیش می‌گیرد.

انتظارات واقعی و مشخص ایران از اروپا چیست؟

اما انتظارات واقعی ایران از اروپایی‌ها چیست و اگر اتحادیه اروپا و سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه چه اقداماتی را انجام دهند، می‌توانند به حفظ برجام امیدوار باشند؟ پاسخ این سوال حداقل از دو منبع قابل‌استخراج است؛ اول آنچه حسن روحانی در جلسه هیات دولت هفته گذشته مطرح کرد؛ اظهاراتی که باید در کنار سخنان او در ۱۸ اردیبهشت سال ۹۷ قرار بگیرد تا تکمیل شود. حسن روحانی هفته گذشته متذکر شد که ایران انتظار دارد در مساله خرید نفت و امور بانکی، اروپا اقدامات موثری انجام دهد؛ همان چیزی که محور‌های اصلی برای تامین منافع ایران در برجام بود و حسن روحانی در روز خروج آمریکا از برجام به آن اشاره کرده بود. البته ماجرای بانکی مربوط به یک سال گذشته نیست، چراکه چندی پیش از خروج ایالات متحده از برجام، محمدجواد ظریف گفته بود تحریم‌های بانکی که ذیل برجام برداشته شده بودند، باعث تسهیل روابط بانکی ایران نشدند، به‌گونه‌ای که ایران بعد از برجام حتی نتوانسته یک حساب بانکی در لندن ایجاد کند. از طرفی این مساله مورد توجه سفارت کره جنوبی در تهران هم قرار گرفته بود و آن‌ها هم می‌گفتند که برای دیپلمات‌های خود با چمدان ارز وارد ایران می‌کنند.

 

سطح اول: یک میلیون بشکه نفت+ کشتیرانی + بیمه

وضعیت نفتی، اما از چند ماه پیش شرایطی شبیه شرایط بانکی پیدا کرده و با فشار آمریکا از چند ماه پیش تا ابتدای اردیبهشت تنها ایتالیا و یونان می‌توانستند از ایران نفت بخرند که آن هم از ابتدای ماه می‌متوقف شد و به عبارتی صادرات رسمی نفت ایران به اروپا به صفر رسید.

با توجه به این توصیفات به نظر می‌رسد سطح اول انتظارات ایران از اروپا که باید در حدود دو ماه آینده برآورده شود، دو محور مهم را دربر بگیرد؛ محور اول خرید نفت ایران از سوی کشور‌های عضو اتحادیه اروپایی است. سوای اینکه ایران در گذشته و در ایام نبود تحریم، حدود یک میلیون بشکه نفت به کشور‌های اروپایی صادر می‌کرد، امروز برای اینکه مشکلات ناشی از خروج آمریکا از برجام مرتفع شود و برجام بتواند به حیات حداقلی خود ادامه دهد، لازم است مجموعه کشور‌های اروپایی همان رقم حدود یک میلیون بشکه نفت در روز را از ایران خریداری کنند. البته این اقدام مستلزم دو اقدام پیش‌زمینه‌ای هم هست؛ یعنی برای انتقال این میزان نفت به اروپا باید اولا خطوط کشتیرانی و حرکت نفتکش‌ها از ایران به سمت مدیترانه بدون سایه تحریم دوباره از سر گرفته شود، ثانیا شرکت‌های اروپایی اقدام به بیمه محموله‌های صادراتی ایران کنند. مساله مهم و نهایی، اما بازگشت پول به ایران است؛ یعنی باید مسیری باز شود تا ایران بتواند این درآمد حاصل از این میزان فروش نفت را به کشور بازگرداند که البته این فرآیند میسر نخواهد شد مگر اینکه یک کانال بانکی باز و انتقال پول از طریق آن صورت پذیرد.

نکته مهم در این میان آن است که اینستکس به حداقل دو دلیل از توانمندی‌های لازم برای فراهم کردن این شرایط برخوردار نیست؛ دلیل اول این است که این کانال تنها از سوی سه کشور حمایت می‌شود، در صورتی‌که ذیل برجام تحریم‌های اتحادیه اروپا برداشته شده و ایران نیازمند فروش نفت و تبادلات مالی با کشور‌هایی از جمله ایتالیا، یونان و اسپانیا است. دوم اینکه اروپایی‌ها از ترس آمریکا گفته‌اند تنها برای اقلام بشردوستانه این کانال فعال است، که این به معنای مبادله غذا و دارو است و شامل نفت نخواهد شد.

سطح دوم: بند ۱۹ برجام را اجرا کنید

ایران در جریان برجام و بعد از آن هیچ انتظاری از اروپا به جز اجرای آن چیزی که ذیل توافق هسته‌ای تعهد کرده بود، نداشت. سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه و هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اروپا به نمایندگی از اروپا توافق هسته‌ای را امضا کرده‌اند و در آن متعهد شده‌اند تحریم‌های ایران را مرتفع و پس از لغو این تحریم‌ها نسبت به همکاری با ایران اقدام کنند. علاوه‌بر این در برجام تاکید شده که اروپایی‌ها باید در مسیر فعالیت‌های هسته‌ای و دادوستد با ایران اقدام کنند. مراجعه به متن برجام مشخص‌کننده جزئیات این مساله است.

بند «ه» برجام اولین قسمت است. این بند می‌گوید: «این برجام موجب لغو جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران و نیز شامل گام‌هایی برای ایجاد دسترسی در حوزه‌های تجارت، فناوری، مالی و انرژی خواهد شد.»

بند «م»، اما مربوط به تحریم‌های هسته‌ای اخیر آمریکاست. در این بند آمده است: «اتحادیه اروپایی، کشور‌های گروه ۱+۵ و ایران در چارچوب این برجام، به نحو مقتضی در زمینه مصارف صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای همکاری کرده و در طرح‌های مربوط به همکاری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز که مشترکا توسط طرفین تعیین می‌شوند، از جمله از طریق مشارکت آژانس، تعامل خواهند کرد.»

بند ۱۹ برجام ذیل بخش تحریم‌ها، اما به‌صورت تمام و کمال وظایف اروپایی‌ها را توضیح می‌دهد و جزئیات تحریم‌هایی را که باید در جریان برجام برداشته می‌شدند، لیست می‌کند.

متن صریح بند ۱۹ برجام

۱۹. اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را، آن‌گونه که موخرا اصلاح شده است، که کلیه تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای را اجرایی می‌سازد، از جمله فهرست افراد مشخص‌شده مربوطه، همزمان با اجرای اقداماتِ توافق‌شده مرتبط با هسته‌ای توسط ایران، به نحو مشخص‌شده در پیوست ۵، که توسط آژانس راستی‌آزمایی شده باشد، لغو خواهد کرد و (این لغو) شامل تمامی تحریم‌ها و تدابیر محدودکننده در حوزه‌های زیر، که در پیوست ۲ تشریح شده، خواهد بود:

الف- نقل‌وانتقالات مالی بین اشخاص و نهاد‌های اروپایی، از جمله موسسات مالی و اشخاص و نهاد‌های ایرانی از جمله موسسات مالی.
ب- فعالیت‌های بانکی، شامل ایجاد روابط کارگ. اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را، آن‌گونه که موخرا اصلاح شده است، که کلیه تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبزاری بانکی جدید و افتتاح شعب و بانک‌های تابعه بانک‌های ایرانی در قلمرو کشور‌های عضو اتحادیه.

ج- ارائه خدمات بیمه و بیمه اتکایی.

د- ارائه خدمات پیام‌رسانی مالی (از جمله سوئیفت) برای افراد و اشخاص حقوقی نام‌برده شده در الحاقیه ۱ پیوست ۲ شامل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و موسسات مالی ایرانی.

ه‍- حمایت مالی از تجارت با ایران (اعتبارات صادراتی، تضامین، یا بیمه).

و- تعهد به پرداخت وام‌های بلاعوض، خدمات مالی و وام‌های ترجیحی به دولت ایران.

ز- معاملات راجع به اوراق مشارکت دولت ایران و اوراق تضمین‌شده توسط دولت.

ح- واردات و حمل نفت، فرآورده‌های نفتی، گاز و فرآورده‌های پتروشیمی ایرانی.

ط- صادرات تجهیزات یا تکنولوژی کلیدی برای بخش‌های نفت، گاز و پتروشیمی.

ی- سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نفت و گاز و پتروشیمی.

ک- صادرات تجهیزات و تکنولوژی کلیدی صنایع دریایی.

ل- طراحی و ساخت کشتی‌های باری و تانکر‌های نفتی.

م- ارائه خدمات پرچم و تعیین وضعیت (classification).

ن- دسترسی به فرودگاه‌های اتحادیه اروپایی برای هواپیما‌های باری ایرانی.

س- صادرات طلا، فلزات گرانبها و الماس.

ع- تحویل مسکوکات و اسکناس ایرانی.

ف- صادرات گرافیت، فلزات خام و نیمه‌ساخته مانند آلومینیوم و فولاد و صادرات نرم‌افزار برای یکپارچه‌سازی فرآیند‌های صنعتی.

ذ- لغو فهرست اشخاص حقیقی، حقوقی و نهاد‌ها (مسدود شدن اموال و ممنوعیت ویزا) مذکور در الحاقیه ۱ پیوست شماره ۲ و.

ق- خدمات تبعی برای هر یک از گروه‌های فوق.

هیچ‌کدام از این موارد که حداقل سرفصل‌های آن ۱۹ مورد است، امروز تقریبا اجرا نمی‌شود و ایران انتظار دارد اروپایی‌ها به آنچه امضا کرده‌اند، متعهد باشند و آن را اجرایی کنند.

بند ۲۶، اما در مورد حسن‌نیت اروپا و تضمین‌های بعدی است؛ بخشی که صریحا می‌گوید در هیچ حالتی تحریم‌های اتحادیه اروپا بازنمی‌گردند. بدین صورت که «۲۶. اتحادیه اروپایی از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آن‌ها را وفق این برجام لغو کرده است، خودداری می‌کند، فارغ از فرآیند حل‌وفصل اختلافات پیش‌بینی‌شده در این برجام. هیچ‌گونه تحریم جدید هسته‌ای شورای امنیت و هیچ‌گونه تحریم جدید اتحادیه اروپایی وجود نخواهد داشت.»

بند ۲۷ هم شامل بهانه‌هایی است که قبل از انعقاد برجام پیش‌بینی آن‌ها از سوی ایران صورت گرفته بود و متاسفانه در یک سال گذشته به وقوع پیوست. در این بند آمده است: «۲۷. گروه ۱+۵ به‌منظور تضمین شفافیت و کارآمدی در ارتباط با لغو تحریم‌ها وفق این برجام، تدابیر اداری و آیین‌نامه‌های اجرایی کافی را تمهید خواهند کرد.»