جمهوری اسلامی پاکستان با حدود ۲۰۰ میلیون نفر جمعیت از جمله کشورهای مهم جنوب آسیا و از همسایگان مهم ایران محسوب میشود. روابط ایران و پاکستان گاهاً به مو رسیده اما پاره نشده است. تمرکز دو کشور بر بهبود روابط بوده است اگرچه در برخی از مسائل همچون به شهادت رسیدن دیپلماتهای ایرانی در مزارشریف و یا ترور دیپلماتهای ایرانی در پاکستان روابط دوکشور سرد گردید اما همواره دو دولت به دنبال همزیستی مسالمت آمیز بودهاند. ایران و پاکستان دو دوست نزدیک هستند و از مشترکات فراوانی برخوردارند. اگر روابط دو طرف در مسیر صحیحی که اکنون در آن قرار گرفته است، پیش برود، در آیندهی نه چندان دور حجم روابط اقتصادی، تجاری و سیاسی این دو کشور همسایه افزایش خواهد یافت.
ایران به نوعی گهواره تمدنی و فرهنگی کشورهای شبه قاره به ویژه پاکستان محسوب میشود به گونهای که نخست وزیر پاکستان در سفر به تهران به قدمت زبان فارسی در این کشور اشاره کرد. شاید مهمترین مانع توسعه روابط دوکشور را بتوان در مسئله تروریسم دانست. بسیاری از صاحب نظران معتقد هستند پاکستان از تروریسم به عنوان ابزاری برای فشار بر همسایگان خود استفاده میکند و افسار گروه های تروریستی در دست ارتش پاکستان است. دیپلماسی نظامی ایران و سفر فرمانده ارتش پاکستان به ایران برای اولین بار و از سوی دیگر سفر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران به اسلام آباد، تا اندازه زیادی در راستای کاهش تنش های مرزی ایران و پاکستان تفسیر شد. اما از سوی دیگر روابط اقتصادی ایران و پاکستان به نسبت کل تراز تجاری دو کشور حجم قابل توجهی را به خود اختصاص نمیدهد.
مقامات جمهوری اسلامی ایران ابراز امیدواری کردند با برقراری روابط بانکی و نهایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد، چشم انداز دستیابی به حجم مبادلات تجاری ایران و پاکستان به پنج میلیارد دلار برسد
روابط اقتصادی ایران و پاکستان
تجارت
روابط اقتصادی ایران و پاکستان برخلاف وجود مرز مشترک گسترده و جمعیت قابل توجه به ویژه بازار دویست میلیونی پاکستان، از سطح چندان بالایی برخوردار نیست. در چند سال اخیر این روابط رشد قابل توجهی داشته است و مرز یک میلیارد دلار را رد کرده است. مواد نفتی و مشتقات پتروشیمی، موادغذایی، پسته، خرما، انواع نان، مواد صنعتی و شیمیایی، تجهیزات ساختمانی و بهداشتی، محصولات ساخته شده از آهن و فولاد از جمله مهمترین محصولات ایرانی صادر شده به پاکستان است. براساس راهنمای سفارت ایران در پاکستان، تولیدات ایران در زمینه سیمان، انواع مصالح ساختمانی و بهداشتی ازجمله کاشی و سرامیک، شیرآلات، محصولات دارویی، لوازم خانگی، انواع مواد شوینده و مواد غذایی، میوه (سیب،گلابی،خرما و…) میتوانند بازار خوبی در پاکستان داشته باشند. به طور کلی پاکستان به غیر از منسوجات، محصولات کشاورزی و دامپروری و چرم ،کلیه نیازمندی های خود در تمامی زمینه ها اعم از صنعتی و مصرفی را وارد می کند و زمینه بسیار مناسبی برای کلیه اقلام صادراتی ما به این کشور فراهم می باشد. از اینرو تجار کشورمان در هر سطحی در صورت رعایت موارد ذیل می توانند تجارت موفقی در این حوزه داشته باشند. بر همین اساس مقامات جمهوری اسلامی ایران ابراز امیدواری کردند با برقراری روابط بانکی و نهایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد، چشم انداز دستیابی به حجم مبادلات تجاری ایران و پاکستان به پنج میلیارد دلار برسد.
[۱]
البته روابط اقتصادی ایران و پاکستان جنبه های پنهان و غیررسمی دیگری نیز دارد که آمار چندانی از آن وجود ندارد. قاچاق به ویژه قاچاق سوخت از جمله این جنبه های غیررسمی است. از سوی دیگر وجود اتباع پاکستانی به عنوان متکدی در شهرهای مختلف ایران نیز جنبه غیررسمی دیگر از روابط اقتصادی ایران و پاکستان است که شاید به درستی به آن پرداخته نشده باشد.
ظرفیتهای نهادی مختلفی نیز برای افزایش حجم مبادلات دو کشور وجود دارد. ایران و پاکستان عضو موسس سازمان همکاری های اقتصادی اکو هستند و از سوی دیگر عضویت در گروه دی ۸ را نیز یدک میکشند. هر دو این نهادهای منطقهای فرصتی برای افزایش روابط تجاری دو کشور فراهم مینماید.
رشد اقتصادی کشورهای همسایه، یک مزیت برای ایران محسوب میشود اما در شرایط خاص، همانند اعمال تحریمهای یکجانبه یا چندجانبه علیه ایران، این کشورها درکنار مبادلات معمول، به بازوهای نیابتی ایران در اقتصاد تبدیل شوند
اقتصاد ایران و پاکستان تا اندازه زیادی مکمل یکدیگر است و از این رو رسیدن به حجم بالای مبادلات را نزدیک تر می نمایاند. پاکستان یک مصرف کننده انرژی و ایران تولیدکننده عمده انرژی محسوب میگردد. از سوی دیگر بسیاری از تولیدات پاکستان در کشاورزی و میوه مورد نیاز ایران است. پاکستان با واردات حدود ۴۷میلیارد دلاری در سال۲۰۱۶ دومین بازار وارداتی مهم در بین همسایگان ایران به شمار میرود اما ایران فقط حدود کمتر از ۲درصد کل واردات پاکستان، کالا به این کشور صادر کرده
[۲] که البته با این وجود پاکستان تبدیل به هشتمین مقصد صادراتی ایران شده است.
انرژی
یکی از مهمترین پروژههای اقتصادی- استراتژیک، خط لوله صلح است که در قسمت ایران آن تکمیل و منتظر اقدام موثر از سوی دولت پاکستان است. اما به غیر از این پروژه مهم اقتصادی، ایران بسیاری از نیازهای پاکستان به نفت و فرآوردههای نفتی و پتروشیمی را تامین مینماید. از سوی دیگر ایران یکی از تامین کنندگان برق پاکستان است که قرار است حجم آن ده برابر شود.
خدمات فنی و مهندسی
توانایی ایران در صادرات خدمات فنی مهندسی نیز قابل توجه است و این ادعا را نهادهای جهانی نیز تایید کردهاند، به نحوی که ۳شرکت بزرگ خدمات فنی مهندسی ایران (کیسون، مپنا و صانیر) جزو ۲۵۰ شرکت برتر دنیا قرار دارند.
[۳] و پاکستان نیز یکی از بازارهای بالقوه برای صدور خدمات فنی و مهندسی محسوب میشود.
[۴]
ایران به عنوان یک کشور غنی از لحاظ انرژی و برق میتواند هم با صدور خدمات فنی ـ مهندسی و تأمین برق و گاز این کشور و هم مشاورههای تخصصی به شرکتهای پاکستانی جایگاه خود را در بازار این کشور تثبیت کند. ولی فقدان روابط بانکی با پاکستان عامل مهمی در عدم افزایش تعاملات بازرگانی دوجانبه است.
[۵]
سالها، امارات متحده عربی به عنوان شریک اول تجاری ایران، مبدائی برای صادرات کالا به ایران و همچنین صادرات کالای ایرانی به سراسر جهان بود. از رهگذر همین صادرات مجدد، دبی به رشد اقتصادی قابل توجه دست پیدا کرد. فرصتی که شاید برای پاکستان فراهم بشود
اقتصاد و امنیت
برقراری روابط تجاری، همواره نتیجهی ملاحظات اقتصادی نیست بلکه در مواردی اهداف سیاسی و ملاحظات امنیتی نیز موجب شکلگیری ترتیبات تجاری میشود. محرومیت در پاکستان و همچنین استان سیستان و بلوچستان که در همسایگی پاکستان است، زمینهساز فقر اجتماعی و فرهنگی بوده است. این محرومیت فرصت را برای خشونت گرایی در دو سوی مرز فراهم کرده و همچنین به غیر از نفوذ تفکرات مخرب، نفوذ کشورهای معاند از جمله عربستان را منجر شده است. برای گذار از عامل امنیتی در ژئواستراتژیک روابط ایران و پاکستان و رسیدن به روابط نهادینه شده و پررنگ تر شدن عامل فرهنگی و اقتصادی، باید حوزه های مختلف دو کشور در زمینه های اقتصادی به هم نزدیک شوند.
[۶] از این رو نیاز است تا در خصوص اقتصاد این مناطق اقدامات جدی صورت بگیرد. جمهوری اسلامی ایران با ایجاد قرارگاه های سازندگی به دنبال محرومیت زدایی از سیستان و بلوچستان است. از سوی دیگر سرمایهگذاری قابل توجه برای توسعه چابهار با همکاری هند نیز یک نقطه امید برای این استان و منطقه محسوب میشود. اما از سوی دیگر، تاکید بر بازارچههای مرزی نیز میتواند همپای توسعه چابهار، برای توسعه تجارت کشور فرصتسازی نماید.
تبدیل مرزها از تهدید به فرصت با جلوگیری از خالی شدن مرز و رونق در بازارچههای مرزی مسیر است؛ در مرز مشترک ایران و پاکستان که همگی در استان سیستان و بلوچستان است، ۴ بازارچه و گذرگاه رسمی مرزی چون میرجاوه در شهرستان میرجاوه، بازارچه مرزی کوهک و جالق در شهرستان سراوان، بازارچه مرزی پیشین شهرستان سرباز و بازارچه مرزی ریمدان شهرستان چابهار وجود دارد که از میان آنها تنها بازارچه و گذرگاه میرجاوه هماکنون فعال است و بقیه به خاطر نبود امکانات زیرساختی فعلاً از دور خارج هستند.
[۷]
در راستای طرح «یک کمربند یک جاده» چین و قسمت منطقه ای آن یعنی کریدور اقتصادی چین و پاکستان (معروف به CPEC)، بندر گوادر در نزدیکی مرز ایران، اگرچه به عنوان تهدیدی علیه توسعه بندر چابهار تلقی میشود اما یک زمین بازی جدید برای ایران نیز هست.
از سوی دیگر رشد اقتصادی کشورهای همسایه، یک مزیت برای ایران محسوب میشود اما در شرایط خاص، همانند اعمال تحریمهای یکجانبه یا چندجانبه علیه ایران، این کشورها درکنار مبادلات معمول، به بازوهای نیابتی ایران در اقتصاد تبدیل شوند.
سالها، امارات متحده عربی به عنوان شریک اول تجاری ایران، مبدائی برای صادرات کالا به ایران و همچنین صادرات کالای ایرانی به سراسر جهان بود. از رهگذر همین صادرات مجدد، دبی به رشد اقتصادی قابل توجه دست پیدا کرد. فرصتی که شاید برای پاکستان فراهم بشود. بر این اساس، بسیاری از کالاهای ایرانی (که به واسطه کاهش ارزش ریال، با قیمت تمام شده کمتری تولید میشود) از طریق بازارچه های مرزی به پاکستان صادر و در کنار تلاش برای دراختیار گرفتن سهم قابل توجه از بازار ۲۰۰میلیون نفری این کشور، آماده برای صادرات مجدد به اقصی نقاط جهان میشود.
رونق بازارچه های مرزی و بنادر چابهار و گوادر، از یک سو به کاهش محرومیت در دو سوی مرز میانجامد که خود زمینه ساز امنیت پایدار در منطقه است و از سوی دیگر تبادلات اقتصادی دو کشور را افزایش و وابستگی متقابل ایجاد می نماید که خود امنیت ساز است.
رونق بازارچه های مرزی و بنادر چابهار و گوادر، از یک سو به کاهش محرومیت در دو سوی مرز میانجامد که خود زمینه ساز امنیت پایدار در منطقه است و از سوی دیگر تبادلات اقتصادی دو کشور را افزایش و وابستگی متقابل ایجاد می نماید که خود امنیت ساز است
نتیجه گیری
ایران و پاکستان دو کشور همسایه هستند که اشتراکات فراوان داشته و به جبر، در کنار هم و با یک سرنوشت منطقهای نسبتا مشترک میباشند. علاقه ملت پاکستان به ایران، زمینه اجتماعی مهم برای گسترش روابط همه جانبه دو کشور است. هر دو کشور اسلامی هستند و مرز مشترک طولانی دارند. اما روابط اقتصادی دو کشور به اندازه ظرفیت های موجود نیست.
افزایش بازارچه های مرزی میتواند گام موثری برای ارتقا تبادلات تجاری ایران و پاکستان باشد و رونق و توسعه را نیز به مرزنشینان هدیه دهد. اما ایران میتواند، تحریم را ابزاری برای گسترش روابط با پاکستان قرار دهد. با حل مسئله مبادلات بانکی، پاکستان میتواند نقش واسط برای تجارت ایران باشد و این یک خدمت متقابل است. از یک سو ایران فرصت وساطت را در اختیار پاکستان قرار میدهد تا از این طریق به صادرات مجدد روی آورده و منافع حاصل را کسب نماید. فرصتی که سال ها در اختیار امارات متحده عربی بود و منافع اقتصادی آن بهرمند شد و از جنبه دیگر، فرصتی برای ایران است تا تحریم های آمریکا را دور زده و بتواند کالاهای خود را صادر و نیازهای حساس خود را وارد نماید. یک بازی برد – برد برای ایران و پاکستان که به تعمیق روابط سیاسی و امنیتی دو کشور نیز میانجامد.
آمریکا و عربستان از جمله مهمترین موانع بهبود روابط تهران – اسلام آباد هستند. کمک های مالی آمریکا در کنار سرمایهگذاری های عربستان در پاکستان، از جمله پاشنه آشیل های پاکستان برای روابط مستقلانه محسوب میشود. تعمیق روابط سیاسی امنیتی از رهگذر وابستگی اقتصادی، دروازه های ورود دشمنان ایران به پاکستان را اگرچه نمیبندد اما تنگ میکند.
محمد حسین فرهادیان/دانشجوی دکتری روابط بینالملل
منابع
[۱] «بخش اقتصادی سفارت»، سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در اسلام آباد، بیتا،
http://islamabad.mfa.ir
[۲] ناصر رمضانی،«بررسی فرازها و فرودهایِ تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه»، باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۲فروردین۱۳۹۷،
yjc.ir/fa/news/6496044
[۳] زهرا طهرانی،«صادرات خدمات فنی مهندسی با ۵ پروژه رکورد میزند»، صمت، ۱۴تیر۱۳۹۵،
https://www.smtnews.ir/trade/21585-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D9%86%DB%8C-%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%DB%B5-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87-%D8%B1%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%85%DB%8C%E
[۴] محمد رحیم رمضانیان و دیگران، «اولویت بندی بازارهای هدف صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران»، فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین،۱۳۹۱، ۱۵۵-۱۷۹
[۵] بی نام، «پاکستان؛ بازار فراموش شده صادرات کالاهای ایرانی»، باشگاه خبرنگاران جوان، ۵آذر۱۳۹۳،
yjc.ir/fa/news/5063633
[۶] محمدجواد جوادی ارجمند و آرش بیداللهخانی، تحلیل ژئواستراتژیکی روابط ایران و پاکستان با تاکید بر عامل امنیتی، فصلنامه پژوهشهای روابط بینالملل، ۱۳۹۲، صص ۱۴۷-۱۸۳
[۷] سیدامیرحسین عظیمی، «مرز “ریمدان” چابهار؛ فرصتی که در حال تبدیل به تهدید است»، خبرگزاری تسنیم، ۱۰مرداد۱۳۹۷،
tasnimnews.com/fa/news/1397/05/10/1791036