روابط تهران- اربیل در عصر ریاست نچیروان بارزانی؛ ضرورت‌ها و چالش‌ها

ریاست نچیروان بارزانی، بر اقلیم کردستان در شرایطی است که از همان ابتدای 1991 تا کنون سطحی عمیق از مناسبات دو جانبه میان ایران و کردهای عراق وجود داشته است. در موقعیت کنونی، این مساله قابل طرح است که در عصر نچیروان بارزانی مناسبات دو طرف به چه سمتی پیش خواهد رفت؟ واقعیت آن است که در نتیجه برگزاری همه‌پرسی استقلال سال 2017 توسط مسعود بارزانی عموی نچیروان بارزانی و رئیس سابق اقلیم کردستان، سطحی از کدورت‌ها و اختلافات در روابط تهران- اربیل ایجاد شد. با این وجود، در وضعیت پساهمه‌پرسی شاهد عادی‌سازی مناسبات میان تهران با اربیل بوده‌ایم اما در عصر جدید، یعنی در شرایطی که دیگر مسعود بارزانی هیچ سمت رسمی را در اختیار ندارد، خوانش سطوح ارتباطات میان ایران با اقلیم کردستان بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفته است. در همین راستا، در نوشتار حاضر مهم‌ترین موضوعاتی که در مناسبات ایران با اقلیم کردستان در عصر ریاست نچیروان مطرح هستند، مورد ارائه و تحلیل قرار می‌گیرد.
 
1- امنیت مرزهای مشترک
بدون تردید مهم‌ترین مساله قابل طرح و توجه در مناسبات میان ایران با اقلیم کردستان از گذشته تا کنون، در ارتباط با حوزه امنیت مرزها بوده است. در دوران ریاست نچیروان بارزانی، در سطح عمیق‌تر این موضوع می‌تواند در کانون توجه قرار گیرد. حضور گروهک‌های مسلح و تجزیه‌طلب در مرزهای اقلیم، نفوذ نسبی دستگاههای اطلاعاتی رژیم صهیونیستی و حضور فراگیر نیروهای نظامی آمریکایی در مرزهای کردستان عراق، مهم‌ترین دغدغه‌های امنیتی تهران در مرزهای غربی و شمال غربی خود با عراق است. در دوران جدید نیز نچیروان مسئولیت سنگینی نسبت به حفظ امنیت مرزهای ایران دارد. در این زمینه، نباید از این امر نیز غافل شد که او در دورانی که نخست‌وزیر اقلیم بود بارها حضور گروهک‌ها را در شمال عراق مورد انتقاد قرار داده و هرگونه تهدید از طریق مرزهای اقلیم برای همسایگان را ناروا و غیر قابل قبول معرفی کرده بود. بنابراین، به نظر می‌رسد در دوران جدید مسئولیت نچیروان بارزانی برای برداشتن گام‌های عملی در افزایش اعتماد امنیتی تهران به اربیل بسیار بیشتر از گذشته است.
 
2-  تحریم‌ها زمینه تقویت روابط اقتصادی
در وضعیتی که آمریکا سطحی از تحریم‌ها غیرمشروع و ظالمانه را علیه ایران اعمال کرده، مساله دور زدن تحریم‌ها به یکی از مهم‌ترین ابعاد سیاست خارجی ایران تبدیل شده است. در این میان ایران به واسطه همکاری‌ها و خدماتی که طی سال‌های اخیر در کشور عراق انجام داده، بیش از هر زمان دیگری خواهان گسترش همکاری‌های اقتصادی با دوستان و شرکای اقتصادی دیرینه است. در همین راستا، در دوران ریاست نچیروان بارزانی، حفظ و گسترش مناسبات با تهران در ادامه سیاست اعلامی دولت مرکزی عراق در عدم همراهی با سیاست های ضدایرانی واشنگتن، مهم‌ترین خواستی است که تهران از حکومت جدید دارد. رساندن مبادلات تجاری میان دو کشور به سطح 20 میلیارد دلار، هدفی است که تنها با اراده ایران محقق نخواهد شد؛ بلکه همراهی تصمیم‌گیرندگان عراقی را نیازمند است. در دوران ریاست نچیروان بارزانی که اساسا صبغه‌ای اقتصادی و بازرگانی را در کارنامه خود دارد، به نظر می‌رسد موضوع مبادلات اقتصادی میان ایران و اقلیم کردستان مساعد رشد و تقویت می‌باشد.
 
3- تنش‌زدایی فزآینده در مناسبات اربیل - بغداد
دیگر سطحی که در مناسبات میان ایران و اقلیم کردستان در دوران ریاست نچیروان بارزانی در مقام موضوعی جدید قابل طرح است در ارتباط با تنش‌زدایی اربیل با حکومت مرکزی و حل مسائل میان دو طرف است. طی دو دهه گذشته ایران نقشی غیرقابل انکار در میانجی‌گری میان اربیل و بغداد داشته و همواره بر عراقی متحد و قدرتمند در نتیجه همکاری این دو نیرو تاکید داشته است. در شرایط جدید نیز هر اندازه نچیروان بارزانی نسبت به حل مسائل موجود میان اربیل و بغداد رغبت نشان دهد و گام‌های عملی بر دارد، به نظر می‌رسد می‌تواند حمایت فزاینده تهران را کسب کند. 
 
چالش‌ها و موانع
با وجود آنکه نچیروان بارزانی را می توان معمار بازسازی روابط تخریب شده اربیل- بغداد و همچنین روابط اقلیم و کشورهای همسایه می توان نام نهاد اما نباید بر چالش های پیش روی او در این مسیر چشم‌پوشی کرد. نخستین وجه از این چالش ها منازعات درونی قدرت در خاندان بارزانی‌ها است. انتخاب مسرور بارزانی به عنوان نخست وزیر اقلیم که اختیارات اجرایی بسیار گسترده‌تری نسبت به پست ریاست اقلیم دارد می تواند با توجه به رقابت میان او و نچیروان و اختلاف دیدگاه آشکار و پنهان نگاه آنها به مسائل اقلیم و عراق و بر روند اجرای برنامه‌های رئیس جدید اقلیم تأثیرگذار باشد. در این موضوع همچنین نباید از یاد برد که اگرچه مسعود بارزانی به طور رسمی از صحنه سیاسی اقلیم کناره گیری کرده است اما وی در پشت پرده همچنان اصلی ترین چهره قدرت در پهنه سیاست ورزی این منطقه می باشد و این امر به نوبه خود در گذر زمان با در نظر گرفتن وجود برخی اختلافات میان آنها در موضوعات مختلف از جمله روابط با تهران اصطکاک ایجاد خواهد کرد.

از بعدی دیگر مناسبات اربیل – بغداد با وجود برخی پرونده های اختلافی حل نشده در مسائل بودجه و نفت و کنترل استان کرکوک و مناطق مشمول ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق، علی رغم موفقیت‌های نسبی نچیروان همچون توافق با دولت مرکزی بر سر تعیین سهم 12/67 از بودجه سالیانه عراق برای اقلیم در سال 2018، همچنان این موضوعات مساعد ایجاد تنش و اختلاف در روابط اربیل- بغداد است.