«گروه پنج اسلامی»؛ ظرفیت‌ها و محدودیت‌های پیش رو

 
گروه پنج اسلامی، برخواسته از خاکستر گروه اسلامی هشت
بر اساس اعلام ماهتیر محمد نخست‌وزیر مالزی، این گروه جایگزین سازمان همکاری‌های اسلامی نیست و در ادامه علاوه بر کشورهای ایران، مالزی، قطر، ترکیه و پاکستان را نیز شامل می‌شود. اعلام این گروه را می‌توان همانند تجربه «گروه اسلامی هشت» دانست که در نیمه دوم دهه 1990 با ابتکار نجم‌الدین اربکان، نخست‌وزیر وقت ترکیه آغاز به کار کرد. این گروه که البته تجریه ناموفقی نیز نداشت، کشورهای اندونزی، بنگلادش، پاکستان، ایران، مالزی، نیجریه، مصر و ترکیه حضو داشتند. این گروه پس از کودتای نظامی علیه اربکان، به «گروه توسعه هشت» تغییر نام داد اما رسما نتوانست زمینه همکاری فراگیری تجاری و اقتصادی میان اعضا را فراهم کند.

در شرایط جدید و با توجه به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، نخست‌وزیر مالزی از ضرورت ایجاد نهادی اقتصادی برای افزایش همکاری‌های اسلامی سخن به میان می‌آورد. «گروه پنج اسلامی» که از 19 دسامبر 2019 (28 آذر 1398) با حضور 450 شرکت شامل بازرگانان، مقام‌های دولتی و شخصیت‌های اسلامی در مالزی کار خود را آغاز می‌کند. با این اوصاف، باید در انتظار نتایج این نشست باقی ماند و دید در آینده تا چه اندازه میان اعضا هماهنگی ایجاد می‌شود.
 
ظرفیت‌های گروه پنج اسلامی
مهم‌ترین ویژگی اعضای حاضر در این جمع این است که دو عضو گروه جی 20 یا بیست کشور صنعتی جهان یعنی اندونزی و ترکیه در این گروه اسلامی حاضر هستند. همچنین، تنها جمعیت سه کشور اندونزی، پاکستان و ترکیه و حود 562 میلیون نفر است که می‌تواند پشتوانه‌ای بزرگ برای تجارت و سرمایه‌گذاری در میان اعضا باشد. همچنین در میان اعضا ترکیه به عنوان کشور صنعتی و اندونزی مالزی به عنوان قطب‌های اقتصادی‌ای مهم با ظرفیت تولید فناوری پیشرفته هستند. در سطحی دیگر پاکستان نیز به عنوان قدرتی هسته‌ای در ایت جمع حضور دارد و کشور قطر نیز با توانایی مالی فوق‌العاده خود می‌تواند پشتوانه‌ای حمایتی برای تولیدات و سرمایه‌گذاری گروه پنج اسلامی باشد.
 
محدودیت‌های پیش‌روی گروه پنج اسلامی
علی‌رغم ظرفیت‌های قابل توجه اعضای گروه پنج اسلامی می‌توان به یک سری محدودیت‌های خاص در اجرایی کردن راهبرد و برنامه‌های این گروه نیز اشاره کرد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1- نامتوازن بودن تولید ناخالص داخلی کشورها و گونه‌های متفاوت تولیدات و نیازهای اقتصادی:
از میان پنج عضو حاضر در این گروه سه کشور ترکیه، مالزی و اندونزی اقتصاد خود بر مبنای ارزش افزوده ناشی از تولید متمرکز کرده اند اما اقتصاد پاکستان و قطر به مواد اولیه وابسته است.  همچنین، براساس داده‌های اطلاعاتی بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی کشورهای گروه پنج به 2.66 تریلیون دلار می‌رسد. در این میان، اندونزی ابتدا با ارزش 1042 میلیارد دلار، ترکیه با ارزش 766 میلیارد دلار، مالزی با 354 میلیارد دلار، پاکستان با 312 میلیارد دلار  و قطر با ارزش 192 میلیارد دلار به ترتیب بیشترین تولید ناخالص داخلی را دارند. در مجموع، نیازهای متفاوت اقتصادی و تفاوت در اهداف اقتصادی هر یک از کشورها را به سرمایه‌گذاری در مسیری متفاوت رهنمون می‌کند و شاید در میان مدت باعت ناامیدی اعضا از گسترش همکاری‌ها شود.

2- عدم توازن در عرصه تجارت خارجی:
مجموع تجارت کشورهای عضو گروه پنج اسلامی با جهان در سال 2018 بالغ بر 1.42 تریلیون دلار بوده  که براساس آمارهای ارائه شده از سوی بانک جهانی ، مالزی از نظر ارزش تجارت با جهان با ارزش 464.7 میلیارد دلار در رده اول قرار دارد و پس از آن ترکیه با ارزش 391 میلیارد دلار، سپس اندونزی با 369 میلیارد دلار، در ادامه قطر با ارزش تقریبی 121 میلیارد دلار و سپس پاکستان با ارزش تقریبی 84 میلیارد دلار قرار دارند. با این وجود این کشورها در این زمینه با چند مساله اساسی روبه‌رو هستند.

- در ابتدای امر باید کشورهای عضو تلاش کنند که ضمن حفط میزان تجارت موجود با سایر کشورهای جهان که در خارج از گروه پنج اسلامی قرار دارند، کسری در مبادلات با دیگر شرکای تجاری نداشته باشند که تا حدودی مساله‌ای دشوار به نظر می‌رسد.  

- یک چالش اساسی در رابطه با مؤلفه فناوری پیشرفته در صادرات کالاهای کشورهای گروه وجود دارد و آن این است که به استثنای مالزی، کشورهای این گروه عملکرد متوسطی در این زمینه دارند.  به گونه‌ای که مالزی سهمی حدود 90 میلیارد دلار دارد و مابقی اعضا 100 میلیارد دلار.
 
عربستان دور از گروه پنج اسلامی و در حسرت ناکامی اعضا
یکی از نکات قابل توجه در تشکیل «گروه پنج اسلامی» عدم دعوت و پذیرش عربستان سعودی به جمع اعضا است. در واقع، رخداد دلخواه حاکمان سعودی این است که در تمامی جمع‌های اسلامی نقش رهبریت را داشته باشند اما در جمع گروه پنج اقتصادی نه تنها نقش محوریت را ندارند، بلکه حتی نتوانسته‌اند در مقام یکی از اعضا نیز حضور داشته باشند. این امر نشان‌گر آن است که سعودی‌ها در میان جهان اسلام بر خلاف گذشته دیگر جایگاه محوری ندارند و نمی‌توانند برای دیگر کشورهای اسلامی تعیین تکلیف کنند.

افزون بر این، گروه پنج اسلامی را می‌تواند نمادی برای شکست سیاست اقتصادی محمد بن سلمان، ولیعهد جوان سعودی‌ها در زمینه سرمایه‌گذاری در شرق آسیا، به ویژه در میان کشورهای اسلامی مورد ارزیابی قرار داد. بن سلمان طی سفر خود به شرق آسیا حجمی گسترده از سرمایه‌گذاری اقتصادی را در کشورهای شرق آسیا انجام داد اما به نظر می‌رسد اکنون این دلارهای نفتی آن‌چنان که باید و شاید کارساز نبوده و نتوانسته دستاوردی برای ریاض به همراه داشته باشد. بر همین مینا، عربستان را می‌توان دشمن قسم‌خورده این گروه ارزیابی کرد؛ به گونه‌ای که حتی شائبه‌هایی مبنی بر فشار شدید عربستان بر پاکستان برای عدم حضور در این جمع مطرح شده‌اند.