اهداف برنامه هسته‌ای عربستان و عدم نظارت آژانس

به گفته این نهاد ناظر، کنگره باید با اصلاح قانون انرژی اتمی مصوب ۱۹۵۴، از وزارتخانه‌های مربوطه بخواهد گزارش‌هایی را در این باب به کمیته‌های روابط خارجی سنا و مجلس نمایندگان ارائه کنند.

اغلب دولتمردان کنگره آمریکا از بابت اینکه دولت دونالد ترامپ رئیس‌جمهور این کشور آنها را در جریان مذاکرات هسته‌ای با عربستان سعودی قرار نمی‌دهد، نگران هستند به ویژه آنکه در سال ۲۰۱۸، محمد بن سلمان ولیعهد سعودی، در جریان مصاحبه با «سی بی اس» مدعی شد دنبال دستیابی به بمب هسته‌ای نیست اما اگر ایران چنین کاری کند، او نیز ابایی نخواهد داشت!

اعضای کنگره اصرار دارند عربستان نیز مانند امارات به استاندارد طلایی مبنی بر محدودیت فراوری و غنی‌سازی پایبند باشد زیرا در غیر این صورت، امارات نیز خواستار برخورداری از امتیازات مشابه خواهد بود.

وارد شدن برنامه هسته‌ای عربستان به مراحل پیشرفته
چندی پیش «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی در راستای سیاست خود مبنی بر حرکت به سمت هسته‌ای شدن، در شهر «ملک عبدالعزیز» هفت پروژه استراتژیک از جمله یک رآکتور هسته‌ای را مورد بهره برداری قرار داد. افتتاح اولین پروژه تحقیقاتی، برنامه هسته‌ای عربستان را وارد فاز جدیدی کرد.

این اتفاق در حالی بود که هنوز هیچ توافقی میان واشنگتن و ریاض درخصوص ماهیت فعالیت‌های هسته‌ای عربستان سعودی به امضا نرسیده است. لذا سعودی‌ها با افتتاح این رآکتور به واشنگتن این پیام را مخابره کردند که فارغ از هرگونه نتیجه‌ای که مذاکرات دو طرف بدان منجر شود، در اجرای تصمیم اتخاذ شده خود مصرّ هستند. این در شرایطی است که آمریکایی‌ها به شدت اصرار دارند تا عربستان سعودی تمامی تکنولوژی هسته‌ای مورد نیاز خود را از شرکت‌های آمریکایی تهیه کند.

ماهیت و اهداف برنامه هسته‌ای عربستان
برنامه هسته‌ای عربستان اهداف و مقاصد مختلفی را دنبال می‌کند که از جمله آن می‌توان به تقویت نیروی انسانی، افزایش قدرت سعودی در حوزه پژوهش‌های مرتبط با علوم و مهندسی هسته‌ای، قدرت زایی در زمینه انجام سلسله تحقیقات علمی پژوهشیِ تخصصی، تنوع بخشی به منابع انرژی در نهایت تقویت صنعت هسته‌ای، اشاره کرد. ضمن آنکه عربستان سعودی قصد دارد پس از محقق ساختن اهداف مذکور از پروژه هسته‌ای خود، دانش فنی حاصل از این اقدامات را با هدف درآمدزایی بیشتر به کشورهای متحد خود صادر کند.

اما این پروژه اگر چه ممکن است منافع اقتصادی را به همراه خواهد داشت دارای اهمیت استراتژیک برای عربستان است و دستیابی به آن باید از این منظر تفسیر شود.

ماه مارس گذشته «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان در گفتگو با CBS اظهار داشته بود که «بدون شک، اگر ایران به بمب دست یابد در این صورت عربستان در اسرع وقت به بمب دست خواهد یافت».
وی همچنین همکاری در قالب NPT را مشروط خوانده بود و گفته بود اگر ایران بمب هسته‌ای را انتخاب کند در این صورت عربستان نیز این گزینه را دنبال می‌کند.

عدم موضع گیری و محکومیت سخنان بن سلمان از سوی دولت ترامپ این گمانه را مطرح کرد که هدف غایی عربستان از دستیابی به غنی سازی اورانیوم و بازفرآوری سوخت هسته‌ای جهت نیل به بمب اتمی است.

گمانه کوتاه آمدن دولت ترامپ در خصوص اعطای حق غنی سازی به عربستان از آنجا قوت می‌گیرد که در مذاکراتی که وزیر انرژی امریکا «ریک پری» با مقامات سعودی داشت احتمال محدودیت زمانی ۱۰ تا ۱۵ ساله برای تولید سوخت هسته‌ای به عربستان مطرح بوده است. یعنی بعد از این مدت عربستان قادر خواهد بود که چرخه سوخت مستقل خود را داشته باشد.

طنز قضیه این است که دولت ترامپ به خاطر همین بند یعنی «غروب خورشید» و اعطای حق غنی سازی به ایران در برجام از توافق هسته‌ای با ایران انتقاد می‌کرد و نهایتاً نیز از آن خارج شده بود.

«ریچارد نفیو» عضو تیم مذاکره کننده آمریکا در توافق هسته‌ای با ایران و «رابرت آینهورن» مشاور سابق وزارت خارجه امریکا در تحلیلی برای مؤسسه بروکینز معتقدند عربستان بیشترین تمایل را برای رسیدن به سلاح اتمی دارد ولی در شرایط کنونی این کشور توان رسیدن به این امکان را ندارد.

گزینه هسته‌ای عربستان را می‌توان ناشی از شک و تردید عربستان به امریکا در خصوص تأمین امنیت خود نیز دانست. اظهارات ترامپ مبنی بر اینکه عربستان بدون آمریکا چند هفته دوام نخواهد آورد اگرچه واقعیت کشور عربستان را نشان می‌دهد ولی از سوی دیگر سعودی را مصمم می‌کند تا خود چاره‌ای برای خود بیابد.

حفظ موازنه هسته‌ای مقابل ایران از دلایل اصلی برنامه هسته‌ای عربستان است. ریچارد نفیو در این خصوص معتقد است: برنامه هسته‌ای عربستان احتمالاً پاسخی به برجام است. سعودی‌ها در خصوص برنامه هسته‌ای ایران نگرانی‌هایی دارند و خواهان همان امتیازاتی هستند که ایران دارد.

ناتوانی امریکا در جلوگیری از سقوط حکومت حسنی مبارک در مصر؛ عدم توانایی امریکا در اعمال خطوط قرمز خود در سوریه؛ بازیگری فعال ایران در منطقه از جمله مواردی است که شک و تردیدهای سعودی را در خصوص تأمین امنیتش توسط امریکا بیشتر زیر سوال برده است. برقراری ارتباطات نظامی با روسیه و خریدهای تسلیحاتی از این کشور و خرید موشک از چین به صورت سری را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد.

همکاری هسته‌ای آمریکا و عربستان
در حالیکه آمریکا برخی روابط پنهان هسته‌ای با عربستان را کلید زده اما کنگره این کشور خواهان همکاری ذیل قرارداد ۱۲۳ است که لازمه همکاری هسته‌ای آمریکا با طرف‌های خارجی است.

چیزی که مد نظر کنگره آمریکاست انعقاد مدلی مانند امارات متحده عربی با عربستان است. مدل همکاری هسته‌ای امریکا با امارات متحده عربی چند سال قبل منعقد شده است. بر اساس این مدل امارات پذیرفته در قبال دریافت تکنولوژی، تجهیزات و مواد هسته‌ای از امریکا موضوع «غنی سازی» و «بازفرآوری» را کلاً فراموش کند. در واقع این دو موضوع که به «استانداردهای طلایی» موسوم است در قرارداد هسته‌ای امریکا با امارات در سال ۲۰۰۹ میلادی حل و فصل شده است و قرارداد مشابه با عربستان نیز می‌تواند با چشم پوشی از «استاندارد طلایی» باشد.
اما همکاری شرکتهای امریکایی با عربستان مستلزم انعقاد توافق ۱۲۳(۱۲۳ Agreement) با این کشور است.

بر همین اساس قرارداد هسته‌ای که امریکا با عربستان خواهد داشت باید به گونه‌ای تضمین عدم انحراف ریاض را در خود داشته باشد که مانع ماجراجویی‌های ریاض شود. مهمترین مسأله در این بین بحث غنی سازی اورانیوم و بازفرآوری سوخت هسته‌ای(uranium enrichment and spent fuel reprocessing) است که امکان استفاده دوگانه (dual-use technologies) را می‌دهد. اما عربستان هم بر داشتن این دو حق (right) پافشاری می‌کند.

این در حالی است که اختلافاتی در دولت ترامپ در خصوص همکاری هسته‌ای با عربستان وجود دارد که نشان از نوعی پنهان کاری از سوی دولت ترامپ دارد.

در گزارشی که چندی پیش مجلس نمایندگان آمریکا منتشر کرد، فاش شده است که دولت دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا روند انتقال فناوری‌های «بسیار حساس» هسته‌ای به عربستان را سرعت بخشیده است.

مجلس نمایندگان آمریکا در این گزارش می‌گوید که کسانی برای کمیسیون نظارت این مجلس فاش کرده اند که دولت دونالد ترامپ تلاش کرده است بدون توجه به ملاحظات حقوقی و امنیتی هر چه سریع‌تر به عربستان فناوری بسیار حساس و پیشرفته هسته‌ای بدهد.

این گزارش همچنین از مخفی بودن تعاملات دولت ترامپ با عربستان سعودی اظهار نگرانی کرده است. بر اساس اعلام این خبرگزاری، در گزارش ۲۵ صفحه‌ای «الایجا کامینگز» رئیس کمیسیون نظارت مجلس نمایندگان آمریکا هشدار داده شده است که انتقال این فناوری‌ها می‌تواند به اشاعه سلاح‌های هسته‌ای و بی ثباتی خاورمیانه منجر شود.

در ادامه گزارش مذکور در این خصوص آمده است که شرکت‌های خصوصی که در تماس نزدیک با ترامپ و دولتش هستند، با توجه به درآمد چند میلیارد دلاری ساخت و راه اندازی این فناوری‌ها، فشار زیادی برای انتقال آن به عربستان وارد می‌کنند.

بنا بر این گزارش، انتقال این فناوری بدون در نظر گرفتن مسائل امنیتی می‌تواند تهدیدی برای آمریکا باشد. در این گزارش آمده است که ممکن است برای آنکه هرچه زودتر این فناوری در اختیار عربستان قرار گیرد، مسیر قانونی نیز دُور زده شود.
همچنین این گزارش می‌گوید یکی از کسانی که نامش برای انتقال این فناوری مطرح شده، «مایکل فلین» مشاور سابق امنیت ملی در دولت دونالد ترامپ است.

«رابرت دیوید استیل» افسر شناخته شده سابق سازمان جاسوسی آمریکا نیز در گفتگو با خبرگزاری مهر در این خصوص گفته بود: «قدرتی که در پشت ترامپ به دنبال افزایش قابلیت‌های هسته‌ای عربستان سعودی است «جرد کوشنر» است که به مسیحای دروغین فرقه خود لقب گرفته است. او یک عامل سمی در کاخ سفید است و به عنوان عامل صهیونیسم اسرائیل در خارج شناخته می‌شود. همچنین ما گزارش‌هایی داشته ایم که مشاور امنیت ملی پیشین، ژنرال «مایکل فلین» در کمک به کنسرسیوم فعال بوده و در پی ساخت ۴۰ نیروگاه هسته‌ای و تسهیلات غنی سازی اورانیوم است… گفته می‌شود عربستان سعودی ۴۰ درصد از بودجه نظامی خود را به نیروی نظامی هسته‌ای اختصاص می‌دهد و ممکن است سلاح هسته‌ای را در یمن آزمایش کرده باشد.»

بر این اساس دولت دونالد ترامپ تلاش کرده بدون توجه به ملاحظات حقوقی و امنیتی هر چه سریع‌تر به عربستان فناوری بسیار حساس و پیشرفته هسته‌ای بدهد. این گزارش همچنین از مخفی بودن تعاملات دولت ترامپ با عربستان سعودی اظهار نگرانی کرده است.
همچنین بر اساس برخی اخبار وزارت انرژی آمریکا در خصوص برنامه هسته‌ای عربستان، به نوعی وزارت خارجه این کشور را دور زده است.

انتقاد کنگره بیشتر از بابت آن است که دولت ترامپ آنها را در جریان مذاکرات هسته‎ای با ریاض که اغلب در دوره ریک پری وزیر انرژی سابق آمریکا انجام شده، قرار نمی‌دهد.

سال گذشته، «رابرت منندز» سناتور دموکرات و «مارکو روبیو» سناتور جمهوریخواه از دیوان حسابرسی خواستند مذاکرات هسته‎ای با عربستان را مورد بازبینی قرار دهد. نگرانی آنها بیشتر از این بابت بود که مبادا به جای وزارت خارجه، وزارت انرژی هدایت امور را به دست بگیرد.
بر همین اساس دیوان حسابرسی آمریکا، وزارت خارجه را ملزم به گزارش دهی کامل و مستمر به کنگره کرده است.

موضع عربستان
اما موضع ریاض در قبال شروط موسوم به استاندارد طلایی (عدم غنی سازی اورانیوم و بازفرآوری پلوتونیم) تاکنون این بوده که چرخه سوخت را در اختیار داشته باشد و در این خصوص متکی به کشورهای دیگر نباشد.

«خالد فالح» وزیر انرژی عربستان با درخواست امریکا در این خصوص مخالفت کرده است. «فالح» در ماه مارس ۲۰۱۸ در گفتگو با رویترز عنوان کرده بود که «برای ما [عربستان] طبیعی نیست که اورانیوم غنی شده را به منظور سوخت رآکتورهایمان از کشور دیگری بیاوریم.»

آژانس و برنامه هسته‌ای عربستان
در حال حاضر فعالیت آژانس بین المللی انرژی اتمی در عربستان نسبتی با پیشرفت برنامه هسته‌ای این کشور ندارد. توافق فیمابین آژانس با ریاض مربوط به زمانی است که فعالیت‌های ریاض مانند حال توسعه نیافته بود و این همکاری ذیل توافق دوجانبه موسوم به «پروتکل مقادیر اندک» دنبال می‌شد.

عربستان با وجود اینکه در سال ۱۹۹۸ معاهده ان.پی.تی را امضا و تصویب کرده اما هنوز پروتکل الحاقی را امضا نکرده و معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای را هم امضا نکرده است عربستان با وجود اینکه در سال ۱۹۹۸ معاهده ان.پی.تی را امضا و تصویب کرده اما هنوز پروتکل الحاقی را امضا نکرده و معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای را هم امضا نکرده است. عربستان فقط در سال ۲۰۰۵ یک پروتکل تحت عنوان پروتکل کمیت‌های اندک به معنای در اختیار داشتن مقادیر محدود اورانیوم و پلوتونیوم را امضا کرده و فعالیت‌ها و بازرسی‌های آژانس نیز بر همین اساس تنظیم شده است که اصلاً تناسبی با وضعیت هسته‌ای کنونی این کشور که توسعه یافته است ندارد.

«اولی هاینونن» معاون و رئیس سابق بازرسان تسلیحاتی و هسته‌ای آژانس بین المللی انرژی اتمی و استاد دانشگاه هاروارد در خصوص این موضوع به خبرگزاری

مهر گفته بود: «عربستان سعودی واقعاً شفافیت هسته‌ای را نشان نداده است به عنوان مثال، این کشور پروتکل الحاقی آژانس را هنوز امضا نکرده است. ما همچنین برنامه‌های انرژی هسته‌ای روشن و واضح ریاض را به غیر از تعیین تعداد راکتورهای هسته‌ای که باید ساخته شوند، مشاهده نکرده ایم. آنها همچنین در برنامه‌هایشان برای ساخت راکتورهای تحقیقاتی اقدامی انجام نداده اند.»

برنامه هسته‌ای عربستان در حالی بی سر و صدا پیش می‌رود که «یوکیا آمانو» مدیرکل فقید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در اواخر دوره ریاست بر این سازمان اعلام کرده بود که عربستان سعودی باید پیش از وارد کردن سوخت هسته‌ای برای رآکتور در حال تکمیل ریاض، با برنامه بازرسی‌ها و دیگر پادمان‌های آژانس موافقت کند. ریاض هنوز درباره مقاصد و انگیزه‌های هسته‌ای خود شفاف‎سازی نکرده است. آنها آری یا نه نگفتند و اکنون به این مسئله فکر می‌کنند.

وی تاکید کرد به محض ورود اولین محموله سوخت هسته‌ای به عربستان سعودی، وضعیت این کشور در رابطه با آژانس دگرگون خواهد شد و ریاض دیگر مشمول توافق دوجانبه موسوم به «پروتکل مقادیر اندک» نخواهد بود.

باید توجه داشت که این پروتکل امضاءکنندگان را از ملزومات مندرج در «توافق جامع پادمانی» آژانس معاف می‌کند. آمانو تاکید کرد: آژانس از سال ۲۰۱۴ درخصوص این راکتور که تا پایان ۲۰۱۹ تکمیل می‏‌شود؛ با ریاض در ارتباط بوده است و این مسئله به هیچ وجه، سری نیست. اما وی افزود: به محض دریافت سوخت مورد نیاز رآکتور، عربستان ملزم به رعایت توافق پادمانی جامع خواهد بود.

سخنان آمانو در آن مقطع نشان می‌دهد که نظارت کامل و جامع با توجه به پیشرفتهای هسته‌ای عربستان از این کشور صورت نمی‌گیرد. در تأیید این موضوع اولی هاینونن در گفتگو با خبرگزاری مهر تصریح می‌کند: «گزارش‌های پادمان نشان می‌دهد که هزینه‌های آژانس انرژی اتمی برای نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای عربستان سعودی طی پنج سال گذشته به همان اندازه‌ای است که برای برخی از کشورها برای مثال واتیکان هزینه شده است. اما باید گفت که این میزان هزینه کافی نبوده و نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای این کشور باید تقویت شود. اگر این اقدام صورت نگیرد، نگرانی کشورهای دیگر در مورد اهداف واقعی عربستان سعودی تشدید خواهد شد و ممکن است این مهم منجر به آبشار تکثیر سلاح‌های هسته‌ای در منطقه شود.»

پروفسور سرور مشاور اسبق کاخ سفید نیز در گفتگو با خبرگزاری مهر خاطر نشان می‌سازد: «تمام فناوری منتقل شده به عربستان باید تحت پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد. آژانس به دنبال آن است تا به توافقی با عربستان سعودی برسد تا بتواند بر کوچک‌ترین موارد مواد هسته‌ای نظارت داشته باشد اما ریاض تا کنون با این موضوع موافقت نکرده است.»

ایا آمریکا زیر بار غنی سازی اورانیوم توسط عربستان می‌رود؟
یکی از نگرانی‌های ایالات متحده آمریکا برای در اختیار قرار دادن تکنولوژی هسته‌ای به عربستان، آینده مبهم این کشور است. این نگرانی از وضعیت ثبات در عربستان هم ناشی می‌شود. این نگرانی وجود دارد که ممکن است با اجاد بی ثباتی در این کشور، تأسیسات هسته‌ای در اختیار گروه‌هایی قرار گیرد که خارج از کنترل امریکا باشد.

همچنین یکی دیگر از نگرانی‌های آمریکا موضوع امنیت اسرائیل است. آمریکا به هیچ وجه حاضر نمی‌شود که عربستان در برنامه هسته‌ای چنان پیشرفت کند که به عنوان تهدیدی بالقوه برای این رژیم در آید.

سال ۲۰۱۶ و یا ۲۰۱۷ گزارشی را مرکز «بگین سادات» که مرکزی تحقیقاتی در اسرائیل است منتشر کرد و در آن گزارش ۱۰ شرط برای عادی سازی روابط با عربستان عنوان شده بود که بسیار شروط سخت‌گیرانه‌ای است. در این شروط همچنین تاکید شده بود که تل‌اویو با حساسیت و جدیت بحث هسته‌ای شدن عربستان سعودی را به عنوان یک مانع در عادی سازی روابط با این کشور تلقی می‌کند.

البته این مواضع با روی کار آمدن دولت ترامپ کمی دچار تغییر شده است چرا که دولت ترامپ تلاش کرده بدون توجه به ملاحظات حقوقی و امنیتی هر چه سریع‌تر به عربستان فناوری بسیار حساس و پیشرفته هسته‌ای بدهد. بر اساس گزارش مجلس نمایندگان آمریکا از مخفی بودن تعاملات دولت ترامپ با عربستان سعودی در زمینه هسته‌ای اظهار نگرانی شده است.

مخالفان همکاری هسته‌ای امریکا با عربستان معتقدند در صورتی همکاری هسته‌ای امریکا و عربستان توجیه پذیر است که چند تضمین و محدودیت را ریاض بپذیرد. پذیرش «استاندارد طلایی» و پذیرش پروتکل الحاقی جهت بازرسی‌های بیشتر مراکز هسته‌ای عربستان از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی از جمله این شروط است.

مرور برنامه موشکی و هسته‌ای مؤید این امر است که برنامه‌های مذکور بدون حساسیت‌های لازم از سوی نهادها و کشورهای غربی در حال گسترش است با این وجود امریکا می‌داند تاکید بیش از اندازه بر شروط سفت و سخت در خصوص غنی سازی اورانیوم و بازفرآوری سوخت هسته‌ای(enrichment of uranium and reprocessing of spent reactor fuel) ممکن است ریاض را به این فکر بیاندازد که همکاری هسته‌ای با شرکتهای غیر امریکایی که محدودیت‌های کمتری در خصوص این دو موضوع داشته باشند برقرار کند.

ریاض ممکن است امسال طالب برخورداری از ۲ راکتور هسته‎ای شود که نخستین راکتورهای تجاری عربستان محسوب می‌شوند حال آنکه همزمان، روسیه، چین و کره جنوبی هم در حال مذاکره با عربستان به منظور ساخت راکتور در این کشور هستند.

مرور برنامه موشکی و هسته‌ای مؤید این امر است که برنامه‌های مذکور بدون حساسیت‌های لازم از سوی نهادها و کشورهای غربی در حال گسترش است. از سوی دیگر یک عامل مهم که ریاض برخی مناسبات از جمله قرارداد ۱۲۳ امریکا-که لازمه هرگونه همکاری هسته‌ای میان امریکا و طرف‌های خارجی است- را دور زده بحث پولی است که عربستان خرج می‌کند. افرادی چون «مایکل فلین» مشاور سابق امنیت ملی دولت ترامپ، «جرد کوشنر» داماد و مشاور ترامپ و مؤسسات هسته‌ای چون وستینگهاوس و جنرال الکتریک در پشت صحنه ارسال تکنولوژی حساس هسته‌ای به عربستان قرار دارند و ریاض هم پول خوبی صرف این کار کرده است.