۰
شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۹۹ ساعت ۱۱:۵۹
عراق، مهم‌ترین مقصد صادرات برق و گاز ایران در سال‌های اخیر محسوب می‌شود. صادراتی که هم تهران برای تنفس در فضای تحریم‌ها به آن نیاز دارد و هم بغداد برای تأمین برق به‌ویژه در فصول گرم سال، وابسته به آن است. پس از اعمال دور جدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران، اگرچه دولت ترامپ معافیت‌های دوره‌ای به دولت عراق برای واردات برق و گاز ایران اعطا کرده، اما همچنان کارزار فشار حداکثری واشنگتن برای قطع این وابستگی ادامه دارد. با این وجود اگرچه تلاش عراق برای کاهش واردات برق و گاز از ایران از طریق همکاری با شرکت‌های مهم بین‌المللی و بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان تاکنون دستاوردهای محسوسی نداشته است، اما به نظر می‌رسد تداوم روند فعلی، بازار صادرات انرژی ایران به عراق را با تهدیدهایی مواجه خواهد کرد. از این‌رو نوشتار پیش‌ِرو در قالب محورهای زیر به بررسی ابعاد و پیامدهای تلاش عراق در مسیر قطع وابستگی به برق و گاز ایران خواهد پرداخت.
بررسی آماری صادرات برق و گاز ایران به عراق
به گفته سیدحمید حسینی، دبیرکل مشترک اتاق بازرگانی ایران و عراق هم‌اکنون ۴۰ درصد برق موردنیاز عراق از سوی ایران در حال تأمین است و روزانه ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ مگاوات برق از ایران به عراق صادر می‌شود که ارزش آن به ۷۰۰ میلیون دلار در سال می‌رسد. وی همچنین ضمن اشاره به تولید برق در عراق به‌وسیله شرکت مپنا با توجه به سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته افزود: عراق به ۲۵ هزار مگاوات برق نیاز دارد که در حال حاضر ۱۵ تا ۱۶ هزار مگاوات بیشتر برق ندارد و مردم عراق در شرایط حاضر با کمبود شدید برق و خاموشی‌های مکرر مواجه هستند. بسیاری از مردم در عراق مجبورند از برق ژنراتورها استفاده کنند که به دلیل بالا بودن قیمت گازوئیل، برق ژنراتورها برای خانوارهای عراقی بسیار گران تمام می‌شود. وی ادامه داده است: «مشکلی که اکنون ایران با عراق دارد این است که هنوز نتوانسته بر سر مکانیزم مشخصی برای دریافت وجه پول برق و گاز با عراقیها به توافق برسد[۲].
۲– صادرات گاز: عراق با وجود داشتن منابع عظیم نفت، فاقد میادین گسترده گاز است، لذا برای جبران کمبود گاز، از ایران گاز طبیعی وارد می‌کند. قرارداد صادرات گاز ایران به عراق – که در سال ۱۳۹۰ به امضا رسیده بود، در سال ۹۶ اجرایی شد و بر اساس آن، ایران باید روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کرد.
هدف از این قرارداد، تأمین سوخت نیروگاه‌های «المنصوره» و «الصدر» بغداد بود. در آبان سال ۱۳۹۴ قرارداد دیگری برای صادرات گاز ایران به بصره نیز امضا شد. هدف از این دو قرارداد صادرات روزانه ۳۵ میلیون متر مکعب گاز بود که بنا به دلایلی ایران نتوانست این مقدار گاز به عراق صادر کند. در شرایط کنونی، ایران روزانه ۳۷ تا۳۸ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کند و بر اساس توافق‌ها، در سال‌های آتی به روزانه ۴۰ میلیون مترمکعب افزایش خواهد یافت؛ هرچند ایران همواره تأکید داشته که آماده اجرای قرارداد صادرات نفت به عراق است، اما مسائل مختلف از جمله مسائل امنیتی در عراق و عدم گشایش «ال سی» در این کشور، اجرای این پروژه را به تعویق می‌انداخت[۳].
بررسی تلاش‌های عراق برای قطع وابستگی به واردات برق و گاز ایران
دولت جدید عراق به ریاست مصطفی الکاظمی قصد دارد از طریق افزایش همکاری با کشورهای مختلف ازجمله ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی گامی در جهت کاهش وابستگی به برق و گاز ایران بردارد. «علی عبدالامیر علاوی»، وزیر دارایی عراق در ۱۸ مه ۲۰۲۰ در یک پیام توئیتری که البته بعدها، انتساب این صفحه به وی با تردیدهایی مواجه شد، اعلام کرد که عراق قصد دارد طی دو سال آینده با حمایت آمریکا به سمت ساخت یک نظام اقتصادی مبتنی بر سرمایه‌گذاری و رقابت تجاری آزاد حرکت کند. در این چارچوب قرار است عراق و آمریکا برای مشخص کردن چارچوب همکاری‌های استراتژیک به‌زودی گفت وگوهای دوجانبه را آغاز کنند.
ظاهرا تصمیم عراق برای کاهش وابستگی به ایران در حوزه انرژی از یک‌سو به دلیل در پیش گرفتن «سیاست خارجه متوازن» است و از سوی دیگر با انگیزه رهایی از مشکلات ناشی از تحریم ایران توسط آمریکا صورت می‌گیرد. در همین راستا آمریکا بارها به عراق توصیه کرده برای مصون ماندن از تاثیر تحریم‌ها، برق و گاز مورد نیاز خود را از منابع دیگری نظیر عربستان تهیه کند یا به افزایش ظرفیت تولید داخلی بپردازد.
در این حال، فاتح بیرول، مدیرعامل آژانس بین‌المللی انرژی در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ در یک گفت‌وگوی تلفنی به نخست‌وزیر عراق وعده داد حمایت‌های این نهاد از بغداد در حوزه انرژی، به‌خصوص در زمینه برق و گاز افزایش یابد. البته چگونگی و ابعاد حمایت‌های آژانس بین‌المللی انرژی از عراق کاملا روشن نیست[۴]. از طرفی، نخست‌وزیر جدید عراق، هیئتی را برای بررسی دو طرح اقتصادی و سیاسی بین دو کشور به عربستان فرستاد تا درباره مناسبات اقتصادی و ازجمله انتقال برق از عربستان به عراق رایزنی کنند. علاوه بر آمریکا و عربستان، عراق برای تامین انرژی، مذاکراتی را با روسیه و ترکیه نیز انجام داده است. «ماکسیم ماکسیموف»، سفیر روسیه در بغداد در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۹ از مذاکرات اولیه عراق و روسیه برای ساخت رآکتور هسته‌ای صلح‌آمیز بهره‌برداری صلح‌آمیز در عراق خبر داد[۵]. چندی پیش وزیر برق عراق و «فاتح یلدز» سفیر ترکیه در بغداد، ضمن دیدار با یکدیگر در خصوص اتصال شبکه برق دو کشور بحث و گفت‌وگو کردند. آن گونه که در بیانیه وزارت برق عراق آمده یکی از اهداف روابط اقتصادی و برادرانه با ترکیه اتصال شبکه‌های برق دو کشور است که موجب ایجاد ثبات در این شبکه خواهد شد[۶].
بررسی میزان کامیابی عراق در قطع وابستگی به واردات برق و گاز از ایران
راه‌های جایگزین عراق برای تامین برق و گاز با مشکلاتی مواجه است؛ از جمله زمان‌بَر بودن، کمبود منابع سرمایه‌گذاری و نیز عدم صرفه اقتصادی. به همین دلیل مذاکرات و قراردادهایی که عراقیها برای تأمین برق با شرکت‌های زیمنس آلمان و جنرال موتورز آمریکا انجام داده در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. زیرا این شرکت‌ها اعلام کردند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌توانند نیروگاه‌های عراق را به بهره‌برداری برسانند. بنابراین، عراقیها در شرایط فعلی امکان جایگزینی سریع گاز و برق ایران را ندارند[۷].
توافق با عربستان و ترکیه نیز هنوز وارد فاز اجرایی نشده و پروژه ایجاد راکتور هسته‌ای توسط روسیه نیز سال‌ها به طول خواهد انجامید. این در حالی است که لؤی خطیب، وزیر برق وقت عراق در اردیبهشت ۱۳۹۹ اعلام کرد سه تا چهار سال زمان نیاز است تا این کشور از واردات گاز ایران جهت سوخت نیروگاه‌های برق بی‌نیاز شود.
عراق تصمیم داشت با سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری بر روی پروژه‌های نفت و گاز خود، ظرف چهار سال خود را بی‌نیاز از واردات انرژی از ایران کند، اما با توجه به موانع و مشکلات مختلف، این پروژه‌ها طبق برنامه پیش نمی‌رود.
عراق در حال حاضر دومین تولیدکننده بزرگ نفت در میان کشورهای عضو اوپک است اما سقوط شدید بهای نفت در پی همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ این کشور را برای سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی با مشکلات زیادی روبرو کرده است. به همین دلیل، به‌رغم آنکه مقامات عراق گاه بیانات ضد و نقیضی درباره واردات انرژی از ایران اعلام می‌کنند، اما آمارهای رسمی ایران نشان از افزایش صادرات برق و گاز به عراق دارد. برای نمونه اول اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ احمد عبادی سخنگوی وزارت برق عراق از کاهش واردات برق به دلیل نزدیک شدن به خودکفایی در تولید این انرژی خبر داده و گفته بود عراق به مقدار ۷۵ درصد بی‌نیاز از خرید برق از ایران شده است. اما آمارهای وزارت نیروی جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد صادرات برق کشور در سال ۹۸ بیش از ۲۸ درصد افزایش داشته است. آمارهای شرکت ملی گاز ایران نیز نشان می‌دهد صادرات گاز کشور در سال گذشته ۲۶ درصد افزایش داشته و به ۱۷.۵ میلیارد متر مکعب رسیده است. عراق و ترکیه تنها مشتریان گاز ایران هستند و با توجه به این که آمارهای ترکیه نشانی از افزایش واردات گاز از ایران ندارد، رشد صادرات گاز ایران مربوط به صادرات به عراق است[۸].
به گفته کارشناسان اگر دولت عراق بخواهد پایه مصرف نیروگاه‌های خود را که با مشکلات زیادی روبه‌روست بر اساس گاز «ال ان جی» قرار دهد، برق گرانی تولید می‌شود که یا مردم باید هزینه آن را بپردازند یا دولت؛ ناگفته پیداست که تحمیل پرداخت چنین هزینه‌ای به مردم بی‌شک با اعتراض همراه خواهد بود. از سوی دیگر باید در نظر داشت که شبکه برق این کشور از بخش تولید تا انتقال و توزیع و مصرف با مشکلات عمیقی دست و پنجه نرم می‌کند که نیاز مبرم به افزایش ظرفیت و بهسازی و توسعه شبکه دارد. بنابراین به نظر می‌رسد عراق در افق ۱۰ ساله هم نتواند نیاز خود به گاز ایران را کاهش داده یا قطع کند[۹].
در مجموع، می‌توان پیش‌بینی کرد عراق دست‌کم در کوتاه‌مدت نیازمند واردات برق و گاز از ایران بوده و نمی‌تواند روی جایگرین‌های دیگر حساب باز کند. طرح‌های بدیل، نیازمند سرمایه‌گذاری و صرف زمان طولانی است که با توجه به شرایط اقتصادی عراق خصوصا در سایه کاهش چشم‌گیر درآمدهای نفت، اجرای این طرح‌ها با مشکلات جدی مواجه است.
پیامدهای اقتصادی و سیاسی کاهش یا قطع صادرات برق و گاز ایران به عراق برای تهران
مبادلات تجاری ایران و عراق حدود ۱۲ میلیارد دلار در سال برآورد شده است که سهم قابل توجهی از آن مربوط به حوزه انرژی است. ایران حداقل روزانه ۱۰ میلیون دلار صادرات گاز به عراق دارد که این رقم در سال به ۳٫۵ تا ۴ میلیارد دلار می‌رسد. ارزش صادرات برق ایران به عراق نیز ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون دلار در سال است[۱۰]. درست است که حجم تجاری بین دو همسایه در سطح مطلوبی قرار ندارد و دو طرف قصد دارند رقم فوق را حداقل به ۲۰ میلیارد دلار در سال برسانند، اما با توجه به شرایط تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی عراق در سایه ویروس کرونا و بستن مرزها، حجم مبادلات تجاری طی ماه‌های اخیر روند نزولی داشته است. با این حال صادرات نفت و گاز تغییر محسوسی نداشته و پیش‌بینی می‌شود با توجه به تمدید معافیت از تحریم، تداوم داشته باشد.
با این نگاه و با توجه به مشکلات عراق در خودکفایی برق و گاز و نیز زمان‌بر بودن قرارداد با سایر کشورها، حداقل در کوتاه‌مدت، نسبت به پیامدهای سیاسی و اقتصادی ناشی از کاهش یا قطع صادرات برق و گاز ایران به عراق، نگرانی خاصی وجود ندارد. اما در صورت رسیدن عراق به مرحله کاهش یا قطع نیاز به برق و گاز ایران، می‌توان پیش‌بینی کرد مناسبات دو کشور تحت‌الشعاع شرایط جدید قرار بگیرد. همچنین لجاجت آمریکا در عدم معافیت تحریم‌ها که با پیروزی مجدد دونالد ترامپ در انتخابات آتی ریاست‌جمهوری آمریکا دور از ذهن نیست، می‌توان انتظار داشت صادرات برق و گاز به عراق با مشکلاتی مواجه شود.
از جنبه اقتصادی، صادرات برق و گاز به عراق برای ایران، خصوصا در شرایط دشوار اقتصادی و فشار تحریم‌ها، یک منبع درآمد مطمئن محسوب می‌شود. لذا کاهش یا قطع این درآمدها بر اقتصاد ایران بی‌تأثیر نخواهد بود. در عرصه سیاسی، مناسبات اقتصادی و مبادلات تجاری، به‌طور طبیعی موجب تحکیم روابط سیاسی و دیپلماسی میان تهران و بغداد شده و اتحاد راهبردی دو کشور را بر اساس منافع مشترک تقویت خواهد کرد.
می‌توان پیش‌بینی کرد عراق دست‌کم در کوتاه‌مدت نیازمند واردات برق و گاز از ایران بوده و نمی‌تواند روی جایگرین‌های دیگر حساب باز کند. طرح‌های بدیل، نیازمند سرمایه‌گذاری و صرف زمان طولانی است که با توجه به شرایط اقتصادی عراق خصوصا در سایه کاهش چشم‌گیر درآمدهای نفت، اجرای این طرح‌ها با مشکلات جدی مواجه است
لذا با کاهش یا توقف صادرات برق و گاز به عراق، هرچند نمی‌توان گفت روابط مستحکم دو طرف خدشه‌دار خواهد شد، اما حداقل این است که سایر رقبا ـ به‌ویژه ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی ـ از این وضعیت بهره‌برداری کرده و به دخالت و اعمال نفوذ خصوصا در جهت دوری عراق از ایران خواهند پرداخت. از این‌رو به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران همچنان باید بر حفظ و بلکه افزایش حجم مبادلات تجاری خود با بغداد خصوصا در حوزه انرژی پافشاری کند، موضوعی که برای طرف عراقی نیز خالی از منفعت نیست.
نتیجه‌گیری
عراق به دلیل ضعف‌های ساختاری ناشی از جنگ و ناامنی و سوء مدیریت، شرایط دشواری را سپری می‌کند. یکی از مشکلات زیرساختی این کشور، کمبود برق است که پاسخ‌گوی نیاز عراقیها به‌ویژه در فصول گرم سال نیست. به همین دلیل عراق حدود ۴۰ درصد از برق خود را از ایران وارد می‌کند. عراق همچنین با واردات روزانه حدود ۳۸ میلیون متر مکعب گاز از ایران، بخشی عمده‌ای از سوخت نیروگاه‌های برق خود را تامین می‌کند.
هرچند واردات برق و گاز از ایران برای عراق مقرون به صرفه و آسان است، اما با توجه به سیاست خودکفایی و نیز در سایه تحریم‌های آمریکا علیه ایران و همچنین بر اساس رویکرد توازن در سیاست خارجی، مدتی است به فکر تامین جایگزین انرژی افتاده و در این راستا مذاکرات و قراردادهایی را با کشورهای مختلف مانند آمریکا، آلمان، ترکیه و عربستان انجام داده است. در شرایط فعلی، قراردادهای مذکور مشمول مرور زمان شده و خصوصا در شرایطی که عراق به دلیل کاهش بهای نفت دچار افت شدید درآمد شده است، امیدی به اجرای قراردادهای مزبور ندارد. لذا همچنان ناچار به واردات برق و گاز از ایران خواهد بود.
با این حال، عراق در افق میان‌مدت درصدد رفع وابستگی برق و گاز از ایران است، موضوعی که برای ایران بدون تبعات سیاسی و اقتصادی نخواهد بود. لذا لازم است ایران ضمن توسعه و تحکیم مناسبات سیاسی و مبادلات تجاری با همسایه خود، در اندیشه جایگزین‌های مناسب مانند کمک و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی در عراق باشد.
فرزان شهیدی/کارشناس مسائل عراق
پی‌نوشت‌ها
[۱] https://www.independentpersian.com/node/39026
[۲] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/22/2095176/40
[۳] https://www.isna.ir/news/98011906269
[۴] https://www.dw.com/fa-ir
[۵] http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1991364
[۶] https://mdeast.news/2020/05/19
[۷] https://www.isna.ir/news/98011906269
[۸] https://www.radiofarda.com/a/iran-iraq-elecrtic-energy-us-sanctions/30574765.html
[۹] https://www.mehrnews.com/news/4929066
[۱۰] https://www.mehrnews.com/news/4717962
بررسی آماری صادرات برق و گاز ایران به عراق
- صادرات برق: صادرات برق ایران به عراق از سال ۲۰۰۴ و از طریق ۵ خط، شامل سه خط ۴۰۰ کیلوولت مرصاد -دیاله، خرمشهر- بصره و کرخه- العماره آغاز شد. در دو سال اخیر ایران به‌طور متوسط روزانه ۱۱۳۵ مگاوات برق به عراق صادر کرده است. هرچند تحریم آمریکا موجب مشکلاتی در پرداخت هزینه‌های برق توسط عراق شده است، اما صادرات کماکان ادامه دارد. سال ۱۳۹۷، افزایش مصرف برق در ایران - به‌ویژه در فصل تابستان، باعث کمبود و قطعی برق در کشور و قطع چند هفته‌ای صادرات آن به عراق شد[۱].
به گفته سیدحمید حسینی، دبیرکل مشترک اتاق بازرگانی ایران و عراق هم‌اکنون ۴۰ درصد برق موردنیاز عراق از سوی ایران در حال تأمین است و روزانه ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ مگاوات برق از ایران به عراق صادر می‌شود که ارزش آن به ۷۰۰ میلیون دلار در سال می‌رسد. وی همچنین ضمن اشاره به تولید برق در عراق به‌وسیله شرکت مپنا با توجه به سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته افزود: عراق به ۲۵ هزار مگاوات برق نیاز دارد که در حال حاضر ۱۵ تا ۱۶ هزار مگاوات بیشتر برق ندارد و مردم عراق در شرایط حاضر با کمبود شدید برق و خاموشی‌های مکرر مواجه هستند. بسیاری از مردم در عراق مجبورند از برق ژنراتورها استفاده کنند که به دلیل بالا بودن قیمت گازوئیل، برق ژنراتورها برای خانوارهای عراقی بسیار گران تمام می‌شود. وی ادامه داده است: «مشکلی که اکنون ایران با عراق دارد این است که هنوز نتوانسته بر سر مکانیزم مشخصی برای دریافت وجه پول برق و گاز با عراقیها به توافق برسد[۲].
۲– صادرات گاز: عراق با وجود داشتن منابع عظیم نفت، فاقد میادین گسترده گاز است، لذا برای جبران کمبود گاز، از ایران گاز طبیعی وارد می‌کند. قرارداد صادرات گاز ایران به عراق – که در سال ۱۳۹۰ به امضا رسیده بود، در سال ۹۶ اجرایی شد و بر اساس آن، ایران باید روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کرد.
هدف از این قرارداد، تأمین سوخت نیروگاه‌های «المنصوره» و «الصدر» بغداد بود. در آبان سال ۱۳۹۴ قرارداد دیگری برای صادرات گاز ایران به بصره نیز امضا شد. هدف از این دو قرارداد صادرات روزانه ۳۵ میلیون متر مکعب گاز بود که بنا به دلایلی ایران نتوانست این مقدار گاز به عراق صادر کند. در شرایط کنونی، ایران روزانه ۳۷ تا۳۸ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کند و بر اساس توافق‌ها، در سال‌های آتی به روزانه ۴۰ میلیون مترمکعب افزایش خواهد یافت؛ هرچند ایران همواره تأکید داشته
بررسی تلاش‌های عراق برای قطع وابستگی به واردات برق و گاز ایران
دولت جدید عراق به ریاست مصطفی الکاظمی قصد دارد از طریق افزایش همکاری با کشورهای مختلف ازجمله ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی گامی در جهت کاهش وابستگی به برق و گاز ایران بردارد. «علی عبدالامیر علاوی»، وزیر دارایی عراق در ۱۸ مه ۲۰۲۰ در یک پیام توئیتری که البته بعدها، انتساب این صفحه به وی با تردیدهایی مواجه شد، اعلام کرد که عراق قصد دارد طی دو سال آینده با حمایت آمریکا به سمت ساخت یک نظام اقتصادی مبتنی بر سرمایه‌گذاری و رقابت تجاری آزاد حرکت کند. در این چارچوب قرار است عراق و آمریکا برای مشخص کردن چارچوب همکاری‌های استراتژیک به‌زودی گفت وگوهای دوجانبه را آغاز کنند.
ظاهرا تصمیم عراق برای کاهش وابستگی به ایران در حوزه انرژی از یک‌سو به دلیل در پیش گرفتن «سیاست خارجه متوازن» است و از سوی دیگر با انگیزه رهایی از مشکلات ناشی از تحریم ایران توسط آمریکا صورت می‌گیرد. در همین راستا آمریکا بارها به عراق توصیه کرده برای مصون ماندن از تاثیر تحریم‌ها، برق و گاز مورد نیاز خود را از منابع دیگری نظیر عربستان تهیه کند یا به افزایش ظرفیت تولید داخلی بپردازد.
در این حال، فاتح بیرول، مدیرعامل آژانس بین‌المللی انرژی در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ در یک گفت‌وگوی تلفنی به نخست‌وزیر عراق وعده داد حمایت‌های این نهاد از بغداد در حوزه انرژی، به‌خصوص در زمینه برق و گاز افزایش یابد. البته چگونگی و ابعاد حمایت‌های آژانس بین‌المللی انرژی از عراق کاملا روشن نیست[۴]. از طرفی، نخست‌وزیر جدید عراق، هیئتی را برای بررسی دو طرح اقتصادی و سیاسی بین دو کشور به عربستان فرستاد تا درباره مناسبات اقتصادی و ازجمله انتقال برق از عربستان به عراق رایزنی کنند. علاوه بر آمریکا و عربستان، عراق برای تامین انرژی، مذاکراتی را با روسیه و ترکیه نیز انجام داده است. «ماکسیم ماکسیموف»، سفیر روسیه در بغداد در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۹ از مذاکرات اولیه عراق و روسیه برای ساخت رآکتور هسته‌ای صلح‌آمیز بهره‌برداری صلح‌آمیز در عراق خبر داد[۵]. چندی پیش وزیر برق عراق و «فاتح یلدز» سفیر ترکیه در بغداد، ضمن دیدار با یکدیگر در خصوص اتصال شبکه برق دو کشور بحث و گفت‌وگو کردند. آن گونه که در بیانیه وزارت برق عراق آمده یکی از اهداف روابط اقتصادی و برادرانه با ترکیه اتصال شبکه‌های برق دو کشور است که موجب ایجاد ثبات در این شبکه خواهد شد[۶].
بررسی میزان کامیابی عراق در قطع وابستگی به واردات برق و گاز از ایران
راه‌های جایگزین عراق برای تامین برق و گاز با مشکلاتی مواجه است؛ از جمله زمان‌بَر بودن، کمبود منابع سرمایه‌گذاری و نیز عدم صرفه اقتصادی. به همین دلیل مذاکرات و قراردادهایی که عراقیها برای تأمین برق با شرکت‌های زیمنس آلمان و جنرال موتورز آمریکا انجام داده در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. زیرا این شرکت‌ها اعلام کردند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌توانند نیروگاه‌های عراق را به بهره‌برداری برسانند. بنابراین، عراقیها در شرایط فعلی امکان جایگزینی سریع گاز و برق ایران را ندارند[۷].
توافق با عربستان و ترکیه نیز هنوز وارد فاز اجرایی نشده و پروژه ایجاد راکتور هسته‌ای توسط روسیه نیز سال‌ها به طول خواهد انجامید. این در حالی است که لؤی خطیب، وزیر برق وقت عراق در اردیبهشت ۱۳۹۹ اعلام کرد سه تا چهار سال زمان نیاز است تا این کشور از واردات گاز ایران جهت سوخت نیروگاه‌های برق بی‌نیاز شود.
عراق تصمیم
عراق در حال حاضر دومین تولیدکننده بزرگ نفت در میان کشورهای عضو اوپک است اما سقوط شدید بهای نفت در پی همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ این کشور را برای سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی با مشکلات زیادی روبرو کرده است. به همین دلیل، به‌رغم آنکه مقامات عراق گاه بیانات ضد و نقیضی درباره واردات انرژی از ایران اعلام می‌کنند، اما آمارهای رسمی ایران نشان از افزایش صادرات برق و گاز به عراق دارد. برای نمونه اول اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ احمد عبادی سخنگوی وزارت برق عراق از کاهش واردات برق به دلیل نزدیک شدن به خودکفایی در تولید این انرژی خبر داده و گفته بود عراق به مقدار ۷۵ درصد بی‌نیاز از خرید برق از ایران شده است. اما آمارهای وزارت نیروی جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد صادرات برق کشور در سال ۹۸ بیش از ۲۸ درصد افزایش داشته است. آمارهای شرکت ملی گاز ایران نیز نشان می‌دهد صادرات گاز کشور در سال گذشته ۲۶ درصد افزایش داشته و به ۱۷.۵ میلیارد متر مکعب رسیده است. عراق و ترکیه تنها مشتریان گاز ایران هستند و با توجه به این که آمارهای ترکیه نشانی از افزایش واردات گاز از ایران ندارد، رشد صادرات گاز ایران مربوط به صادرات به عراق است[۸].
به گفته کارشناسان اگر دولت عراق بخواهد پایه مصرف نیروگاه‌های خود را که با مشکلات زیادی روبه‌روست بر اساس گاز «ال ان جی» قرار دهد، برق گرانی تولید می‌شود که یا مردم باید هزینه آن را بپردازند یا دولت؛ ناگفته پیداست که تحمیل پرداخت چنین هزینه‌ای به مردم بی‌شک با اعتراض همراه خواهد بود. از سوی دیگر باید در نظر داشت که شبکه برق این کشور از بخش تولید تا انتقال و توزیع و مصرف با مشکلات عمیقی دست و پنجه نرم می‌کند که نیاز مبرم به افزایش ظرفیت و بهسازی و توسعه شبکه دارد. بنابراین به نظر می‌رسد عراق در افق ۱۰ ساله هم نتواند نیاز خود به گاز ایران را کاهش داده یا قطع کند[۹].
در مجموع، می‌توان پیش‌بینی کرد عراق دست‌کم در کوتاه‌مدت نیازمند واردات برق و گاز از ایران بوده و نمی‌تواند روی جایگرین‌های دیگر حساب باز کند. طرح‌های بدیل، نیازمند سرمایه‌گذاری و صرف زمان طولانی است که با توجه به شرایط اقتصادی عراق خصوصا در سایه کاهش چشم‌گیر درآمدهای نفت، اجرای این طرح‌ها با مشکلات جدی مواجه است.
پیامدهای اقتصادی و سیاسی کاهش یا قطع صادرات برق و گاز ایران به عراق برای تهران
مبادلات تجاری ایران و عراق حدود ۱۲ میلیارد دلار در سال برآورد شده است که سهم قابل توجهی از آن مربوط به حوزه انرژی است. ایران حداقل روزانه ۱۰ میلیون دلار صادرات گاز به عراق دارد که این رقم در سال به ۳٫۵ تا ۴ میلیارد دلار می‌رسد. ارزش صادرات برق ایران به عراق نیز ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون دلار در سال است[۱۰]. درست است که حجم تجاری بین دو همسایه در سطح مطلوبی قرار ندارد و دو طرف قصد دارند رقم فوق را حداقل به ۲۰ میلیارد دلار در سال برسانند، اما با توجه به شرایط تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی عراق در سایه ویروس کرونا و بستن مرزها، حجم مبادلات تجاری طی ماه‌های اخیر روند نزولی داشته است. با این حال صادرات نفت و گاز تغییر محسوسی نداشته و پیش‌بینی می‌شود با توجه به تمدید معافیت از تحریم، تداوم داشته باشد.
با این نگاه و با توجه به مشکلات عراق در خودکفایی برق و گاز و نیز زمان‌بر بودن قرارداد با سایر کشورها، حداقل در کوتاه‌مدت، نسبت به پیامدهای سیاسی و اقتصادی ناشی از کاهش یا قطع صادرات برق و گاز ایران به عراق، نگرانی خاصی وجود ندارد. اما در صورت
از جنبه اقتصادی، صادرات برق و گاز به عراق برای ایران، خصوصا در شرایط دشوار اقتصادی و فشار تحریم‌ها، یک منبع درآمد مطمئن محسوب می‌شود. لذا کاهش یا قطع این درآمدها بر اقتصاد ایران بی‌تأثیر نخواهد بود. در عرصه سیاسی، مناسبات اقتصادی و مبادلات تجاری، به‌طور طبیعی موجب تحکیم روابط سیاسی و دیپلماسی میان تهران و بغداد شده و اتحاد راهبردی دو کشور را بر اساس منافع مشترک تقویت خواهد کرد.
می‌توان پیش‌بینی کرد عراق دست‌کم در کوتاه‌مدت نیازمند واردات برق و گاز از ایران بوده و نمی‌تواند روی جایگرین‌های دیگر حساب باز کند. طرح‌های بدیل، نیازمند سرمایه‌گذاری و صرف زمان طولانی است که با توجه به شرایط اقتصادی عراق خصوصا در سایه کاهش چشم‌گیر درآمدهای نفت، اجرای این طرح‌ها با مشکلات جدی مواجه است
لذا با کاهش یا توقف صادرات برق و گاز به عراق، هرچند نمی‌توان گفت روابط مستحکم دو طرف خدشه‌دار خواهد شد، اما حداقل این است که سایر رقبا ـ به‌ویژه ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی ـ از این وضعیت بهره‌برداری کرده و به دخالت و اعمال نفوذ خصوصا در جهت دوری عراق از ایران خواهند پرداخت. از این‌رو به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران همچنان باید بر حفظ و بلکه افزایش حجم مبادلات تجاری خود با بغداد خصوصا در حوزه انرژی پافشاری کند، موضوعی که برای طرف عراقی نیز خالی از منفعت نیست.
نتیجه‌گیری
عراق به دلیل ضعف‌های ساختاری ناشی از جنگ و ناامنی و سوء مدیریت، شرایط دشواری را سپری می‌کند. یکی از مشکلات زیرساختی این کشور، کمبود برق است که پاسخ‌گوی نیاز عراقیها به‌ویژه در فصول گرم سال نیست. به همین دلیل عراق حدود ۴۰ درصد از برق خود را از ایران وارد می‌کند. عراق همچنین با واردات روزانه حدود ۳۸ میلیون متر مکعب گاز از ایران، بخشی عمده‌ای از سوخت نیروگاه‌های برق خود را تامین می‌کند.
هرچند واردات برق و گاز از ایران برای عراق مقرون به صرفه و آسان است، اما با توجه به سیاست خودکفایی و نیز در سایه تحریم‌های آمریکا علیه ایران و همچنین بر اساس رویکرد توازن در سیاست خارجی، مدتی است به فکر تامین جایگزین انرژی افتاده و در این راستا مذاکرات و قراردادهایی را با کشورهای مختلف مانند آمریکا، آلمان، ترکیه و عربستان انجام داده است. در شرایط فعلی، قراردادهای مذکور مشمول مرور زمان شده و خصوصا در شرایطی که عراق به دلیل کاهش بهای نفت دچار افت شدید درآمد شده است، امیدی به اجرای قراردادهای مزبور ندارد. لذا همچنان ناچار به واردات برق و گاز از ایران خواهد بود.
با این حال، عراق در افق میان‌مدت درصدد رفع وابستگی برق و گاز از ایران است، موضوعی که برای ایران بدون تبعات سیاسی و اقتصادی نخواهد بود. لذا لازم است ایران ضمن توسعه و تحکیم مناسبات سیاسی و مبادلات تجاری با همسایه خود، در اندیشه جایگزین‌های مناسب مانند کمک و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی در عراق باشد.
فرزان شهیدی/کارشناس مسائل عراق
پی‌نوشت‌ها
[۱] https://www.independentpersian.com/node/39026
[۲] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/22/2095176/40
[۳] https://www.isna.ir/news/98011906269
[۴] https://www.dw.com/fa-ir
[۵] http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1991364
[۶] https://mdeast.news/2020/05/19
[۷] https://www.isna.ir/news/98011906269
[۸] https://www.radiofarda.com/a/iran-iraq-elecrtic-energy-us-sanctions/30574765.html
[۹] https://www.mehrnews.com/news/4929066
[۱۰] https://www.mehrnews.com/news/4717962
مرجع : اندیشکده راهبردی تبیین
کد مطلب : ۸۶۹۷۴۳
منتخب
۳۰ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۹ فروردين ۱۴۰۳
۲۸ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۷ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۶ فروردين ۱۴۰۳
۲۵ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
