شهید مصطفی چمران هم ذوابعاد بود هم جمع اضداد

این روزها ایام سالروز شهادت مرد عرصه‌های مختلف دفاع از وطن شهید دکتر مصطفی چمران است. نوشتن و صحبت کردن از شهید چمران کاری بسیار سخت است، چرا که نیاز به احاطه کامل به شخصیت این شهید بزرگوار دارد به دلیل اینکه ایشان دارای شخصیتی چندبعدی بوده‌اند که هر بعد آن نیاز به واکاوی و تحلیل دقیق دارد.

اگر به شهید چمران از لحاظ علمی بنگریم او کارشناسی ارشد مهندسی برق، دکترای رشته الکترونیک و فیزیک پلاسما را به ترتیب از دانشکده فنی دانشگاه تهران، دانشگاه تگزاس و دانشگاه برکلی کالیفرنیای آمریکا گرفته است و در واقع یک دانشمند بوده است. از بعد نظامی به ایشان نگاه کنیم چریکی قوی و مسلط به فنون نظامی بود که به قول رهبر انقلاب، تربیت و آموزش‌های جنگ را شهید چمران درست کرد و انصافا به کارهای چریکی وارد بود. از بعد معنوی به شخصیت شهید چمران نظر کنیم به درجه والایی از عرفان رسیده بود که عاشقانه با معبود خویش راز و نیاز می‌کرد. از لحاظ هنری نیز یک هنرمند زبردست در عرصه‌های مختلف هنری بود؛ نقاشی می‌کشید، شعر می‌گفت که نشان از طبع لطیف و آکنده از عشق او بود و عکاس ماهری بود که باز به قول رهبر انقلاب، چمران عکاس درجه‌ یک بود.

از لحاظ سیاسی اگر به شخصیت شهید چمران بنگریم که البته متاسفانه کمتر به آن پرداخته شده است، بسیار دقیق و نکته‌سنج بود. رهبر حکیم انقلاب در توصیف شخصیت سیاسی شهید چمران می‌فرمایند: ایشان دارای بینش روشن، نگاه سیاسى کاملا شفاف و فهم عرصه بود. بعد معلوم شد که نگاه سیاسی و فهم سیاسی و آن چراغ مه‌شکن دوران فتنه را هم دارد. فتنه مثل یک مه غلیظ، فضا را نامشخص می‌کند؛ چراغ مه‌شکن لازم است که همان بصیرت است.  نمونه این فهم و بصیرت شهید چمران در عرصه سیاسی فراوان است ولی تبلور آن را می‌توان در قضیه دفاع او از ارتش بعد از کودتای نوژه مشاهده کرد که در آن فضای مبهم و سنگین مقابل کسانی که می‌خواستند ارتش را منحل کنند، از جمله حسن روحانی ایستادگی کرد و به دفاع از ارتش پرداخت و با بصیرت و زمان‌سنجی خود نگذاشت ارتش را منحل کنند.  لذا شهید چمران دارای شخصیتی ذو‌ابعاد و جامع‌الاضداد بود که بررسی و واکاوی هر بعد آن خود نیاز به زمان طولانی دارد و هر یک کتابی مستقل خواهد شد.

شخصیت شهید مصطفی چمران بسیار شبیه شخصیت شهید حاج‌قاسم سلیمانی است. هر کدام در عین عشق و ایمان به خدای متعال و روحیه و طبعی بسیار لطیف، جنگاوری مسلط به فنون نظامی، فرماندهی دلاور و حاضر در صحنه نبرد و دارای بینش سیاسی قوی و بصیرت کامل بودند. تعابیر رهبر انقلاب نیز درباره هر 2 شهید چمران و سلیمانی این موضوع را تایید می‌کند. رهبر انقلاب شهید چمران را اینطور وصف کرده و مانند همین تعابیر را نیز درباره شهید سلیمانی بیان داشتند:
شهید چمران دنیا و مقام برایش مهم نبود؛ نان و نام برایش مهم نبود؛ به نام کی تمام بشود، برایش اهمیتی نداشت. باانصاف بود، بی‌رودربایستی بود، شجاع بود، سرسخت بود. در عین لطافت و رقت و نازک‌مزاجی شاعرانه و عارفانه، در مقام جنگ یک سرباز سختکوش بود. او آب و آتش را با هم داشت. در دانشگاه پرورش انسان در تراز شهید چمران لازم است؛ این را لازم داریم. این توقع بیجا نیست که ما بخواهیم دانشگاه جمهوری اسلامی، در آینده عناصری مثل چمران را پرورش بدهد.  روحیه استکبار‌ستیزی و مبارزه با آمریکا نکته مهم در زندگی شهید چمران است. چمران در واقعه ۱۶ آذر ۱۳۳۲، در اعتراض دانشجویان به دیدار ریچارد نیکسون‏،‏ معاون رئیس‌جمهوری وقت آمریکا از ایران، مجروح می‌شود و در دهمین سالگرد این واقعه، مقاله مفصلی در این باره نوشت که در نشریه کنفرانس بین‌المللی دانشجویان در آمریکا به چاپ ‌رساند. وی در دوران تحصیل خود در آمریکا به مبارزه سیاسی- اعتقادی خود ادامه می‌دهد و به این دلیل بورسیه تحصیلی‌اش قطع می‌شود.

  اوایل دهه ۱۳۴۰، چمران به همراه دانشجویان ایرانی و نیز دانشجویان مسلمان سایر کشورهای اسلامی، «انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا» را پایه‌گذاری می‌کند که به یکی از فعال‌ترین سازمان‌های اسلامی در آمریکا مبدل شد. او به چندین زبان از جمله عربی، انگلیسی و فرانسه تسلط داشت. چمران چندین بار به لبنان سفر کرده بود ولی اواخر ۱۳۴۹ بار دیگر برای ادامه مبارزه سیاسی و به دعوت امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، راهی لبنان شد و در جنوب آن اقامت گزید و از همانجا با فلسطینی‌ها نیز ارتباط گرفت.  او با همراهی امام موسی صدر «حرکه المحرومین» و شاخه نظامی آن، «امل» را تشکیل داد و مدیریت مدرسه صنعتی جبل‌عامل را در صور به عهده گرفت.  جالب است چمران در لبنان برای کمک به مردم فقیر آنجا کارهای فراوان اقتصادی انجام داد که از جمله آن برای شیعیان فقیر در صور کارگاه قالی‌بافی دایر کرد.  پس از پیروزی انقلاب اسلامی (بهمن ۱۳۵۷)، چمران پس از ۲۳ سال دوری از وطن به ایران بازگشت. 

شهید چمران بعد از ورود به ایران کارهای زیادی انجام داد و مسؤولیت‌های فراوانی را چه در جنگ، چه در وزارت دفاع، چه در عمران و آبادانی کشور و چه در کرسی نمایندگی مجلس بر عهده داشت که پرداختن به هر یک، کتاب مفصلی خواهد شد و از این نوشتار خارج است.  چمران اردیبهشت ۱۳۶۰ در آزادسازی سوسنگرد و تپه‌های الله‌اکبر شرکت داشت. پس از فتح ارتفاعات الله‌اکبر، چمران طرح تسخیر دهلاویه را به کمک رزمندگان ستاد جنگ‌های نامنظم به مرحله اجرا درآورد و ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ بر اثر اصابت ترکش خمپاره دشمن در جبهه سوسنگرد- دهلاویه به شهادت رسید و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.  متن زیر، قسمتی از آخرین نوشته دکتر چمران است که ساعاتی قبل از شهادتش آن را نگاشته است.

این متن سراسر عشق و عرفان است: «ای حیات! با تو وداع می‌کنم، با همه مظاهر و جبروتت. ‌ای پاهای من! می‌دانم که فداکارید، و به فرمان من مشتاقانه به سوی شهادت صاعقه‌وار به حرکت در‌می‌آیید؛ اما من آرزویی بزرگ‌تر دارم. به قدرت آهنینم محکم باشید. این پیکر کوچک؛ ولی سنگین از آرزو‌ها و نقشه‌ها و امید‌ها و مسؤولیت‌ها را به‌سرعت مطلوب به هر نقطه دلخواه برسانید. در این لحظات آخر عمر، آبروی مرا حفظ کنید. شما سال‌های دراز به من خدمت‌ها کرده‌اید. از شما آرزو می‌کنم که این آخرین لحظه را به بهترین وجه، ادا کنید.‌ ای دست‌های من! قوی و دقیق باشید. ‌ای چشمان من! تیزبین باشید.‌ ای قلب من! این لحظات آخرین را تحمل کن. به شما قول می‌دهم که پس از چند لحظه همه شما در استراحتی عمیق و ابدی آرامش خود را برای همیشه بیابید. من چند لحظه بعد به شما آرامش می‌دهم؛ آرامشی ابدی. چه؛ این لحظات حساس وداع با زندگی و عالم، لحظات لقای پروردگار و لحظات رقص من در برابر مرگ باید زیبا باشد». 

مهدی چمران برادر شهید مصطفی چمران در مصاحبه‌ای باقیمانده‌های زندگی شهید را اینطور وصف می‌کند: وقتی شهید چمران از دنیا رفت، یک تفنگ کلاشینکف که با خون دهلاویه آغشته بود و همچنین یک دست لباس تکه تکه از وی ماند که در جیب آن هم نوشته‌های زیبایی بود. همچنین یک دست کت و شلوار و چیزهای ساده دیگری و حدود ۳۵ هزار تومان پول نقد در حساب بانکی از وی باقی ماند. چون از مهرماه که به جبهه رفته بود دیگر به فکر حساب بانکی و گرفتن حقوق خود نبود. این پول در حساب شعبه پاستور بانک ملی وی هنوز هم باقی مانده است و من گفتم حیف است آن را بگیریم تا حداقل نمایندگان مجلس بدانند که چنین نماینده‌ای با چنین شیوه‌ای از زندگی هم وجود داشته است و چنین سطحی از عرفان را در زندگی خود نشان داده است. البته نزدیک به ۱۰ هزار جلد کتاب نیز از وی باقی ماند، چرا که وی کتاب زیاد دوست داشت. 

پیام حضرت امام خمینی(ره) که به مناسبت شهادت شهید چمران در یکم تیر ۱۳۶۰ صادر شد، نشان از عمق ناراحتی و غصه ایشان نسبت به از دست دادن چمران بود: بسم الله الرحمن الرحیم‏ إنا لله و إنا إلیه راجعون‏ شهادت انسان‌‏ساز سردار پرافتخار اسلام و مجاهد بیدار و متعهد راه تعالى و پیوستن به ملأ اعلى‏، دکتر مصطفى چمران را به پیشگاه ولى‌عصر ارواحنا فداه تسلیت و تبریک عرض مى‌‏کنم. تسلیت از آن رو که ملت شهیدپرور ما سربازى را از دست داد که در جبهه‌هاى نبرد با باطل، چه در لبنان و چه در ایران حماسه مى‌‏آفرید و سرلوحه مرام او اسلام عزیز و پیروزى حق بر باطل بود.

او جنگ‌جویى پرهیزکار و معلمى متعهد بود که کشور اسلامى ما به او و امثال او احتیاج مبرم داشت. و تبریک از آن رو که اسلام بزرگ چنین فرزندانى تقدیم ملت‌ها و توده‌‏هاى مستضعف مى‌کند و سردارانى همچون او در دامن تربیت خود پرورش مى‌دهد. مگر چنین نیست که زندگى عقیده و جهاد در راه آن است؟ چمران عزیز با عقیده پاک خالص غیروابسته به دستجات و گرو‌ه‌هاى سیاسى و عقیده به هدف بزرگ الهى، جهاد را در راه آن از آغاز زندگى شروع و با آن ختم کرد. او در حیات با نور معرفت و پیوستگى به خدا قدم نهاد و در راه آن به جهاد برخاست و جان خود را نثار کرد. او با سرافرازى‌ زیست و با سرافرازى شهید شد و به حق رسید. 

هنر آن است که بى‌‏هیاهوهاى سیاسى و خودنمایی‌هاى شیطانى براى خدا به جهاد برخیزد و خود را فداى هدف کند نه هوى‏، و این هنر مردان خداست. او در پیشگاه خداى بزرگ با آبرو رفت. روانش شاد و یادش بخیر. و اما، ما مى‌‏توانیم چنین هنرى داشته باشیم؟ با خداست که دست‌مان را بگیرد و از ظلمات جهالت و نفسانیت برهاند. من این ضایعه را به ملت شریف ایران و لبنان، بلکه به ملت‌هاى مسلمان و قواى مسلح و رزمندگان در راه حق و به خاندان این مجاهد عزیز تسلیت عرض مى‌‏کنم و از خداوند تعالى رحمت براى او و صبر و اجر براى بازماندگان محترمش خواهانم.  روح‌الله الموسوی‌الخمینى‏

حجت احسان‌بخش