سیاست‌های مصر در قبال بحران لیبی؛ آیا قاهره توان دخالت نظامی دارد؟

از بهار1393 روند کشاکش قدرت بین اردوگاه شرق و غرب لیبی تحت تأثیر مداخله خارجی، تشدید شده و پیامدهای هولناکی برای امنیت،ثبات و اقتصاد این کشور به دنبال داشته و در ابعاد مختلفی به یکپارچگی سرزمینی، وحدت ملی، نهادهای دولتی و زیر ساخت‌های لیبی، آسیب‌های جبران ناپذیری وارد کرده و این کشور را به لبه پرتگاه تجزیه سوق داده‌ است.

 فرانسه، روسیه و محور"مصر،عربستان و امارات "که از حامیان ژنرال  خلیفه حفتر هستند،گمان نمی‌کردند نیروهای وابسته به حفتر پس از 14 ماه حمله به طرابلس(از 15 فروردین 1398) شکست تلخی بخورند و در جبهه‌های سرت و  الجفره  در وضعیت پدافندی قرار بگیرند تا از قلمروی اردوگاه شرق در قبال عملیات آفندی اردوگاه غرب (به رهبری دولت وفاق ملی) دفاع کنند.

ژنرال عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر و فرماندهان ارتش این کشور به پیروزی حفتر در تسخیر طرابلس و شهرهای غرب لیبی، یقین داشتند و دستگاه تبلیغاتی و جنگ روانی ارتش مصر،افکار عمومی این کشور و جهان عرب را در همین راستا هدایت می‌کرد.استراتژیست‌ها و نخبگان سیاسی وابسته به السیسی در اظهارات خود، دستاوردهای راهبردی پیروزی‌های حفتر را برای امنیت و اقتصاد مصر می‌شمردند، اما با دخالت نظامی ترکیه در حمایت از اردوگاه غرب لیبی(15 دی 1398 )،موازنه قدرت و معادله میدانی بین حفتر و السراج دگرگون شد. آزادسازی شهرهای غرب لیبی، نمود آشکاری از ناکامی سخت" حفتر" بود.

با پاکسازی طرابلس و حومه آن از نیروهای حفتر (14خرداد1399) و آغاز تهدیدات نظامی رئیس جمهوری مصر،تعامل قاهره با رخدادهای لیبی، در کانون گزارش‌های منطقه ای و جهانی قرار گرفت. اکنون پرسش بزرگی که افکار عمومی را درگیر کرده،این‌ است:

 آیا مصر در لیبی دخالت نظامی خواهد کرد؟
 آیا لیبی به عرصه منازعه نظامی بین آنکارا و قاهره تبدیل خواهد شد؟
به منظور پاسخ دادن به این سئوالات بهتراست، مسائل ذیل مورد توجه قرار گیرد.

1 ـ پایه‌های سیاست راهبردی مصر در قبال بحران لیبی :
لیبی همسایه غربی مصر است و دو کشور به طول یک هزار 115 کیلومتر هم مرزند، این کشور که عمق راهبردی و امتداد ژئوپلیتیک مصر محسوب می‌شود، در ابعاد گوناگونی برای قاهره اهمیت راهبردی دارد و مزایای ژئوپلیتیکی و منافع اقتصادی،سرفصل آن است.

 مصر به دلایل فراوانی در روند تحولات لیبی پساقذافی حضور فعالی داشته و از بهار 1393  در حوزه‌های مختلفی از ژنرال حفتر پشتیبانی و جهت هدایت سیاست‌های خود در قبال روند تحولات لیبی، به تشکیل کمیته "ویژه لیبی" اقدام کرده‌ است. این کمیته که مرداد 1395 تشکیل شد و ریاست آن به عهده سپهبد محمود حجازی  رئیس سابق ستاد کل ارتش مصر بود، مستقیما تحت نظارت رئیس جمهور مصر فعالیت می‌کند.

به هرحال، اهداف و عوامل راهبردی و امنیتی فراوانی در ترسیم راهبردهای مصر در قبال بحران لیبی دخالت دارند که از جمله آنها می‌توان به موضوعات ذیل اشاره کرد:

 ـ بعد سیاسی ـ ایدئولوژیکی: مبارزه با جریان اسلام سیاسی به‌رهبری اخوان‌المسلمین در داخل و خارج در اولویت‌های سیاست خارجی مصر است و حاکمیت جریان اسلام سیاسی در لیبی، تهدیدی برای رژیم السیسی محسوب می‌شود. قاهره همواره نگران فقدان وزنه و جایگاه در عرصه لیبی است.  

ـ بعد امنیت ملی: لیبی،عمق راهبردی غرب مصر را تشکیل می دهد و اپیدمی عوامل بحران امنیتی و سیاسی این کشور، تهدیدی برای امنیت مصر محسوب می‌شود.

ـ حمایت از حاکم نظامی : حکومت مصر، یک رژیم نظامی و کودتاگر است و به قدرت رسیدن ژنرال حفتر در لیبی،مطلوب قاهره است. 

ـ مزایای اقتصادی: حضور نیروی کار مصری در لیبی برای تقویت درآمد ملی مصر بسیار حیاتی است. همچنین اقتصاد مصر به شدت به نفت و گاز ارزان و در دسترس لیبی، نیاز مبرمی دارد. قاهره انتظار دارد در دوران بازسازی لیبی،سهمی در پروژه های سازندگی این کشور داشته باشد.

ـ مقابله با نفوذ با ترکیه: آنکارا در غرب لیبی نفوذ چشمگیری دارد که از دید مصری‌ها،برای منافع و امنیت ملی خود،تهدید جدی قلمداد می‌شود، به ویژه اینکه،آنکارا حامیان منطقه‎ای و بین‌المللی اخوانی‌ها و اسلام سیاسی است. قاهره در ستیز منطقه‌ای و بین‌المللی با آنکارا به همراهی عربستان و امارات، محور منطقه‌ای را تشکیل می‌دهند.

ـ بعد ژئوپلیتیکی حوزه گازی شرق مدیترانه: توافق اخیر اردوغان و السراج درباره مرزهای دریای ترکیه ـ لیبی(6 آذر 1398 امضا شد) خطری برای منافع ملی مصر محسوب می‌شود و روند مقابله و رقابت میان قاهره- آنکارا بر سر منابع گازی شرق مدیترانه را تشدید کرده و تحرک قوی و شتابزده محور "یونان، قبرس و مصر" علیه مداخله ترکیه در لیبی، برانگیخته‌است.

2 ـ بحران لیبی و معضلات امنیتی ـ سیاسی مصر :
قاهره طی 6 سال گذشته، به‌طور نهادینه از حفتر در تمام تحرکات نظامی، حمایت کرده و در روند پیروزی‌های میدانی او سهیم بوده و در سطح منطقه‌ای و جهانی نیز با جذب پوشش حمایت نظامی و سیاسی پاریس و مسکو، به یاری حفتر شتافته‌ است،اما شکست‌های پی در پی اخیر حفتر در جبهه غرب،امنیت ملی،پرستیژ منطقه‌ای و سیاست خارجی مصر را گریبانگیر معضلات فراوانی کرده‌است.
پیشروی نیروهای دولت وفاق به سمت شرق (جهت تصرف سرت و الجفره ) و قرار گرفتن نیروهای اردوگاه شرق به‌ فرماندهی حفتر در موضع پدافندی، مصر و محور حامی حفتر را در مخصمه تصمیم گیری بغرنجی قرار داد.
موارد ذیل از جمله اقدامات شتازده مصر در زمینه تحولات اخیر لیبی محسوب می‌شوند:

ـ ابتکار عمل قاهره : السیسی برای نجات حفتر و جلوگیری از پیشروی نیروهای اردوگاه غرب، شتابزده،ابتکار عملی را جهت برقراری آتش بس در لیبی  (16  خرداد99 ) مطرح کرد،گرچه حفتر شتابزده آن را پذیرفت، اما دولت السراج و ترکیه آن را رد کردند.
حفتر پیش از این دگردیسی‌های میدانی،به تمام ابتکار عمل ها( کنفرانس‌های پاریس7 مرداد97 ، پالرمو 21 آبان97 ، نشست مسکو 23 دی 98، کنفرانس برلین 29 دی98 و نشست ژنو 29 بهمن 1398 ) جهت برقراری آتش پس و شروع روند سیاسی بین طرفین، توجه نمی کرد.

ـ اعلان خط قرمز: رئیس جمهور مصر در حالتی از دستپاچگی سیاست خارجی خود در تعامل با دگرگونی‌های جدید لیبی 30 خرداد ماه گذشته اعلام کرد: سرت و پایگاه الجفره خط قرمز امنیت ملی مصر به شمار می روند.

ـ مشروعیت دخالت نظامی: مصر در سطوح مختلفی با ژست دفاع از امنیت خود برای کسب مشروعیت دخالت در لیبی،تحرکات فراوانی داشته و پارلمان طبرق ( بخشی از مؤلفه‌های سیاسی شرق و حامی حفتر) به السیسی جهت مداخله نظامی، مجوز قانونی ( 22 تیر 99 ) داد و برخی از قبایل شرق لیبی در دیدار با رئیس جمهوری مصر (25  تیر99) دخالت نظامی فاهره را مشروع اعلام کردند. پارلمان مصر(29تیر99) نیز به ارتش اجازه مداخله فرامرزی داد.

3 ـ سناریوهای دخالت نظامی مصر :
پیش روی دخالت نظامی مصر در لیبی، عوامل "پیش ران" و "پس ران"  گوناگونی وجود دارد که در انتخاب گزینه‌ها و عملیاتی کردن سناریوهای احتمالی،تعیین کننده هستند.
سیاست خارجی مصر در تعامل با دگردیسی‌های جدید لیبی در حالت بحرانی قرار گرفته و شاخص‌های آن" ضعف گفتمان دیپلماتیک"، "فقدان طرح منطقه‌‌ای "، "نداشتن راهبرد"، " چیرگی حالت واکنش گرایی"، "مه آلود بودن رویکرد و سیاست" و "فقدان ابتکار عمل" است. مصر در پرتوی چنین شاخص‌های منفی در مدیریت "شرایط جدید لیبی و منطقه" دچار اشتباهات محاسباتی راهبردی خواهد شد.

ـ سابقه مداخله فرامزری : گرچه ارتش مصر بنا به برخی مطالعات نظامی بین‌المللی، در زمره ارتش‌های قوی جهان است، اما کارکرد و سابقه حضور خارجی آن در لیبی،  یمن، قبرس، کنگو  و حمله آمریکا برای آزادی کویت، ضعف‌های ساختاری  و سازماندهی و کاستی‌های آموزشی و آمادگی آن را به‌طور آشکاری ، نمایان می‌کند. ارتش مصر در زمان سادات برای اولین بار  ( 31خرداد  1356 ) علیه قذافی وارد یک نبرد
چهار روزه شد و نیز در پی قتل 21 مسیحی مصری توسط داعش لیبی، نیروی هوایی مصر ( 27بهمن 1395 ) چند بار مواضع داعش را در شرق لیبی بمباران کرد.
 سناریوهای احتمالی،پیش روی "تعامل نظامی مصر" با شرایط نوین بحران لیبی،عبارتند از:

 الف) سناریوی عدم مداخله
بر اساس تحلیل اغلب پژوهشگران و آگاهان به مسائل مصر و منطقه،عدم دخالت نظامی مصر در لیبی در حال حاضر، محتمل ترین سناریو است.از جمله دلایل اثباتی این سناریو :
ـ  مصر از خیزش مردمی در اواخر 1388 تا اکنون در مسائل مختلفی با معضلات مزمن و طاقت فرسای،دست و پنجه نرم می‌کند و اقتصاد بحران‌زده آن،  توان تامین هزینه یک مداخله نظامی ندارد.
ـ  قاهره هنوز ظرفیت مدیریت چند تهدید امنیتی داخلی ( منطقه سیناء ) و خارجی ( سد النهضه ـ اتیوپی )همزمان را ندارد. مصر بیم آن را دارد دخالت نظامی در لیبی،معضلات امنیتی جدید و هزینه سازی به‌وجود آورد.
ـ  نمایشی بودن اعلام خط قرمز از سوی السیسی در جمع شیوخ، سران قبایل و عشایر لیبی حاکی از عدم جدیت رئیس جمهوری مصر است.
ـ  موازنه قدرت بین ارتش ترکیه  و مصر،بنا به داده‌ها و تحلیل‌ها،به سود آنکارا است.
ـ بنا به داده‌ها و اطلاعاتی درز شده، پیشروی نکردن نیروهای  اردوگاه غرب به سمت شهرهای شرق لیبی ،از جمله سرت و  پایگاه الجفره از سوی قدرت‌های بین‌المللی،تضمین شده‌ است.
ـ ارتش مصر بدون چراغ سبز آمریکا توان دخالت نظامی در  لیبی را ندارد.    
      
 ب ) سناریوی مداخله
گرچه احتمال رخ دادن چنین سناریوی، بنا به تحلیل‌های آگاهان به قضایای مصر و منطقه، اندک و ضعیف است، اما ارتش مصر شاید به دلیل هراس از نبود نفوذ و جایگاهش در لیبی و تحت فشار و تشویق ( عربستان ،امارات، فرانسه و روسیه ) وادار به رویارویی نظامی  با نیروهای دولت طرابلس و متحدش (ترکیه) شود. در این وضعیت، مصر هرگز در یک جنگ فراگیر و پرهزینه شرکت نخواهد کرد. دخالت نظامی در لیبی محدود و کوتاه مدت خواهد بود البته ممکن است ارتش مصر، قبایل شرق و نیروهای نظامی اردوگاه شرق به‌فرماندهی ژنرال حفتر  را در بخش‌های مختلف تقویت کند و به‌جای مداخله هزینه بر و پر مخاطره،مدیریت یک جنگ نیابتی بین اردوگاه شرق و غرب، به عهده گیرد.


نویسنده: صبری انوشه_ کارشناس تحولات غرب آسیا و شمال آفریقا