منطقه خلیج فارس از اوایل قرن بیستم و حتی پیش‌تر به عنوان آب‌راهی راهبردی با اهمیتِ حیاتی برای اقتصاد جهانی به طور عام و برای اقتصادهای توسعه‌یافته به طور خاص شناخته می‌شود. هرچند این منطقه، محیطی برای ظهور چالش‌های امنیتی هم‌پوشان نیز بوده است؛ برخی از این چالش‌ها بومی اما بعضی دیگر منشأ خارجی دارد. تا زمان ناآرامی‌های ۲۰۱۱، اغلب این چالش‌های امنیتی از رقابت‌های سرزمینی، سیاسی و نظامی و همچنین منازعات میان بازیگران داخلی و خارجی منطقه نشات می‌گرفت. با این حال ناآرامی‌های ۲۰۱۱ یک بعد دیگر به تهدیدات و چالش‌های امنیتی موجود در خلیج فارس اضافه کرد؛ این امر تا حد زیادی از رشد سیاست هویت نشات می‌گیرد.

به هرروی به نظر می‌رسد در میان منازعات و بحران‌های بین‌المللی، منطقه راهبردی خلیج فارس همچنان یکی از کانون‌های اصلی بی‌ثباتی است. کتاب «آب‌های پرتلاطم: ناامنی در خلیج فارس» به قلم «مهران کامروا» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شده، ازجمله آثاری است که تلاش می‌کند علل بی‌ثباتی تاریخی خلیج فارس را با نگاهی عمیق مورد تحلیل قرار دهد. کتاب حاضر به چهار عامل می‌پردازد که خلیج فارس را به یکی از بی‌ثبات‌ترین و پرتنش‌ترین نقاط جهان تبدیل کرده است. این چهار عامل عبارتند از: نادیده گرفتن ابعاد انسانی امنیت؛ بی‌ثباتی ذاتی ناشی از وابستگی به ایالات متحده و حذف ایران و عراق از ساختار امنیتی؛ سیاست‌های بین‌المللی و امنیتی که توسط کنشگران داخلی و خارجی دنبال می‌شود و مجموعه‌ای از معماهای امنیتی که با یکدیگر هم‌پوشانی دارند. ترکیب این چهار عامل منجر به بی‌ثباتی بلندمدت و تنش‌های کنونی در خلیج فارس شده است.

کتاب «آب‌های پرتلاطم: ناامنی در خلیج فارس» به قلم «مهران کامروا» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شده، ازجمله آثاری است که تلاش می‌کند علل بی‌ثباتی تاریخی خلیج فارس را با نگاهی عمیق مورد تحلیل قرار دهد.

کامروا در جریان مصاحبه با نخبگان و تصمیم‌سازان خلیج فارس و از طریق بررسی پیامدهای معمای امنیت، اولویت‌های کنشگران بومی و غفلت از هویت و مذهب تلاش می‌کند تا ریشه‌ منازعات و بحران‌های کنونی منطقه را ارزیابی کند. به استدلال نویسنده درحالی‌که کنشگران مختلف منطقه‌ای به عنوان بخشی از سیاست خارجی خود به اقدامات امنیت‌ساز مبادرت می‌ورزند اما در عمل با سیاست‌های خود ناامنی را افزایش می‌دهند و منجر به بی‌ اعتمادی بیش‌تر می‌شوند. از ویژگی‌های برجسته این اثر که در سال ۲۰۱۸ به زبان انگلیسی و توسط انتشارات دانشگاه کرنل منتشر شده، این است که نویسنده ضمن تحقیقات میدانی گسترده، با وزیران و متخصصان منطقه‌ای در ابوظبی، ریاض، مسقط و تهران گفت‌وگوهای تخصصی انجام داده است.

در مجموع کتاب «آب‌های پرتلاطم: ناامنی در خلیج فارس» به دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا خلیج فارس به عنوان یکی از مناطق راهبردی جهان، همواره با ناامنی مزمن دست‌وپنجه نرم کرده است. این کتاب برای پاسخ به این سؤال، ریشه‌ها و همچنین پیامدهای علل فردی و جمعی این ناامنی را بررسی می‌کند.

نویسنده استدلال می‌کند که سازوکار امنیتی غالب در خلیج فارس، خود عامل بسیاری از بی‌ثباتی‌ها در منطقه بوده است. بدین ترتیب به ادعای کامروا تا زمانی که ایران به عنوان بزرگ‌ترین دولت خلیج فارس از سازوکار امنیتی ناراضی و حذف‌شده باشد، ناامنی موجود باقی خواهد ماند.

معرفی نویسنده
«مهران کامروا» استاد علوم سیاسی در دانشگاه جورج تاون آمریکا در قطر و مدیر مرکز مطالعات بین‌المللی و منطقه‌ای است که تاکنون آثار متعددی در خصوص سیاست و روابط خارجی منطقه جنوب غرب آسیا به رشته تحریر درآورده است. ازجمله این آثار می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد: «درون دولت‌ عربی» (۲۰۱۸)؛ «قطر: دولت کوچک، سیاست بزرگ» (۲۰۱۵)؛ «خاورمیانه معاصر: تاریخ سیاسی از جنگ جهانی اول» (۲۰۱۳)؛ «انقلاب روشنفکری ایران» (۲۰۰۸). آخرین کتابی که با ویراستاری کامروا در سال ۲۰۲۰ منتشر شده نیز به سیاست خلیج فارس می‌پردازد که با عنوان «راهنمای سیاست خلیج فارس»و از سوی انتشارات راتلج منتشر شده است.

معرفی کتاب
کتاب آب‌های پر تلاطم شامل یک مقدمه و پنج فصل می‌شود. نویسنده، کتاب خود را با یک سوال اساسی آغاز می‌کند: چرا خلیج فارس به شدت ناامن است؟ البته آثار متعددی با تمرکز بر مسائل امنیتی خلیج فارس منتشر شده است اما کتاب حاضر با تمرکز بر تحولات پس از ۲۰۱۱ تلاش می‌کند این معمای قدیمی را مورد بحث و بررسی قرار دهد. کامروا در مقدمه، ۴ عاملی را که در ایجاد ناامنی منطقه‌ای نقش دارد، شناسایی می‌کند. عامل نخست عبارت از تمرکز شدید بر تهدیدات امنیتی مادی است که به غفلت از رشد نگرانی‌های امنیتی انسانی منجر شده است. در نتیجه این امر، سیاست هویت و فرقه‌گرایی افزایش یافته است و به اعتقاد نویسنده، دولت‌ها با استفاده از این مسائل تفرقه‌انگیز رژیم‌های خود را تقویت می‌کنند.

نویسنده توضیح می‌دهد که به‌‌رغم شکل‌گیری شورای همکاری خلیج فارس در سال ۱۹۸۱، دولت‌های عضو نتوانستند یک ساختار امنیت دسته‌جمعی مبتنی بر ائتلاف از طریق تجارت، نهادهای مشترک و امنیت نظامی مشترک ایجاد کنند

موضوع دوم به اهمیت کارگزار سیاسی در منطقه ارتباط دارد که از سال ۲۰۱۱ دستخوش تغییرات گسترده‌ای شده است. این تحولات با انتخاب دونالد ترامپ همراه شد که سیاست‌هایش در این محیط منطقه‌ای به‌شدت متلاطم، تاثیرگذار بوده است. سومین عامل، ماهیت ساختار امنیتی منطقه‌ای است. وابستگی این ساختار به قدرت آمریکا و در عین حال حذف ایران و عراق (به عنوان پر جمعیت‌ترین کشورهای منطقه) منجر به ناکامی در ایجاد منطقه‌ای امن‌تر شده است. در نهایت کامروا تاکید می‌کند که معمای امنیت در منطقه جنوب غرب آسیا در نتیجه جنگ‌های نیابتی (اعم از رقابت‌های بین ایران و عربستان و تنش‌ها میان ایران و آمریکا) مهار نشدنی و فراگیر شده است. سایر فصل‌های کتاب به صورت جداگانه این عوامل را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند.

نویسنده در گام نخست دلایل ناامنی در خلیج فارس را با بررسی شکل‌گیری دولت در بستری تاریخی و پیوند سیاست‌های داخلی و خارجی به عنوان عوامل موثر مورد شناسایی قرار می‌دهد. اثر حاضر ارزیابی مناسبی از چشم‌انداز سیاسی منطقه‌ای ارائه می‌دهد. سپس نویسنده استدلال می‌کند که سازوکار امنیتی غالب در خلیج فارس، خود عامل بسیاری از بی‌ثباتی‌ها در منطقه بوده است. بدین ترتیب به ادعای کامروا تا زمانی که ایران به عنوان بزرگ‌ترین دولت خلیج فارس از سازوکار امنیتی ناراضی و حذف‌شده باشد، ناامنی موجود باقی خواهد ماند. نویسنده با در نظر گرفتن مجموع عوامل چهارگانه مذکور تلاش می‌کند شکل جدیدی از معمای امنیت را توضیح بدهد: «رژیم‌های به لحاظ سیاسی ناامن، یک سازوکار امنیتی منطقه‌ای که به لحاظ ساختاری بی‌ثبات است را حفظ می‌کنند». بخش پایانی کتاب نیز به ادراکات و منافع کنشگران اصلی منطقه شامل آمریکا، ایران، عربستان، امارات متحده عربی، قطر و شورای همکاری خلیج فارس اختصاص دارد. این کشنگران با راهبردهای حاصل جمع صفر با یکدیگر رقابت می‌کنند.

فصل نخست آب‌های پرتلاطم، یک بستر تاریخی، سیاسی، و نظامی ارائه و پیشنهاد می‌کند که کشورهای خلیج فارس باید به مفهوم امنیت در معنای گسترده‌تر و چند بعدی آن بیاندیشند. نویسنده در این فصل استدلال می‌کند که رهبران منطقه باید امنیت انسانی را مورد توجه قرار دهند که شامل مسائلی همچون فقر، فقدان فرصت‌های اقتصادی، رواج جرم و جنایت، نظام سلامت و حکمرانی ضعیف، تروریسم و فساد می‌شود. آنان همچنین باید ملاحظات مربوط به محیط زیست، شکست دولت‌ها در یمن، عراق، سوریه و غیره و همچنین چالش‌های جدید ناشی از تحولات عربی (همچون افراط‌گرایی مذهبی، جنگ داخلی، فرقه‌گرایی و خودکامگی سرکوبگر) را در نظر داشته باشند. این فصل با یک نتیجه‌گیری کلی به پایان می‌رسد که عبارت است از: فرمول‌های قدیمی دیگر موثر نخواهد بود و باید با سوءظن به آن نگریست.


فصل دوم به تکامل تاریخی خلیج فارس، نقش آمریکا و ساختار امنیتی کنونی این منطقه اختصاص دارد. نویسنده در این فصل توضیح می‌دهد که به‌‌رغم شکل‌گیری شورای همکاری خلیج فارس در سال ۱۹۸۱، دولت‌های عضو نتوانستند یک ساختار امنیت دسته‌جمعی مبتنی بر ائتلاف از طریق تجارت، نهادهای مشترک و امنیت نظامی مشترک ایجاد کنند. برعکس، این کشورها برای دست یافتن به نفوذ و اهرم فشار منطقه‌ای و بین‌المللی با یکدیگر درگیر رقابت شدند. فصل سوم کتاب به توصیف رهبران منطقه به خصوص نسل جوان‌تری می‌پردازد که تمایل کمتری به مذاکره در خصوص منازعات منطقه‌ای نشان دادند. در این فصل منافع و نیازهای کشورهای مختلف شورای همکاری خلیج فارس و همچنین ایالات متحده در منطقه مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین نویسنده توضیح می‌دهد که چرا ایران از خرید تسلیحاتی و خصومت رهبران خلیج فارس و آمریکا احساس تهدید می‌کند.

نویسنده انتظار دارد که سه مسئله به آینده منطقه شکل دهد: تنش‌های عصر پسانفتی بر سر امنیت انسانی و منابع اقتصادی؛ سیاست خارجی ایران و نفوذ آمریکا بر موازنه قدرت در منطقه.

در فصل چهارم ناامنی کنشگران منطقه‌ای، به خصوص بعد از بیداری عربی و گرایش رهبران خلیج فارس به زیر سوال بردن و همچنین ترس از نیات کشورهای همسایه به بحث گذاشته می‌شود. نویسنده همچنین چندین راهبردی که کشورها برای افزایش امنیت می‌توانند اتخاذ کنند را برمی‌شمارد. کامروا تهدیدات واقعی و ادراکی کنشگران مسلط منطقه را نام می‌برد و اینگونه نتیجه می‌گیرد که این عوامل باید تغییر کند تا احساس ناامنی را کاهش دهد: «رویکردهای راهبردی، مفروضات با حاصل جمع صفر، بی‌اعتمادی عمیق، و جهان‌بینی‌ها و مکانیزم‌هایی که آنان را حفظ می‌کند». فصل پنجم نیز استدلال‌های اصلی فصول قبلی را جمع‌بندی می‌کند. نویسنده در این فصل، وضعیت کنونی را به عنوان «گفت‌وگوی ناشنوایان» قلمداد می‌کند که در آن خلیج فارس برای آینده قابل پیش‌بینی به عنوان منطقه‌ای «به شدت نظامی‌شده و ناامن» باقی خواهد ماند.

کامروا همچنین به سناریوهای برد- برد احتمالی که تنش‎‌ها و تهدیدات امنیتی در خلیج فارس را کاهش می‌دهد، می‌پردازد. بدین ترتیب نویسنده انتظار دارد که سه مسئله به آینده منطقه شکل دهد: تنش‌های عصر پسانفتی بر سر امنیت انسانی و منابع اقتصادی؛ سیاست خارجی ایران و نفوذ آمریکا بر موازنه قدرت در منطقه. کتاب حاضر اینگونه استدلال می‌کند که رهبران منطقه باید وارد دیپلماسی و گفت‌وگو بشوند و نیاز به تغییر را بپذیرند. هرچند تحولاتی همچون تحریم قطر نشان داد که رهبران عربی خلیج فارس نمی‌توانند از این رویکردهای انتقادی حل مشکل استفاده کنند.

نتیجه‌گیری
کتاب حاضر مجموعه‌ای از چالش‌ها را به عنوان منابع ناامنی و بی‌ثباتی در خلیج فارس برمی‌شمارد و در چهار دسته‌بندی تقسیم می‌کند. عامل نخست عبارت است از ساختار امنیتی منطقه که خود منبعی برای ناامنی است. علت این امر به وابستگی امنیتی منطقه به آمریکا و همچنین حذف عراق و ایران برمی‌گردد. دومین عامل، غفلت از تهدیدات امنیتی است که ماهیتا نظامی نیستند. عامل سوم به نقش کارگزاران منطقه‌ای برمی‌گردد. در واقع جاه‌طلبی‌های مربوط به هژمونی منطقه‌ای، نمایش قدرت و دست یافتن به جایگاه قدرت متوسط، بازیگران منطقه‌ای را به رقابت و تضعیف یکدیگر سوق داده است. این جاه‌طلبی‌ها در کنار عنصر فرقه‌گرایی از یک طرف و گسترش دولت‌های ضعیف و شکننده در منطقه جنوب غرب آسیا از طرف دیگر، منطقه را آسیب‌پذیرتر کرده است.

در این چارچوب، این خشونت‌ها خود به چهارمین عامل چالش‌زا شکل می‌دهد: اقدامات امنیت‌زا توسط یک دولت به ناامنی رقیبانش منجر می‌شود. نتیجه این امر شکل‌گیری یک مجموعه امنیتی متزلزل و بی‌ثبات است. البته ناامنی در خلیج فارس فقط به این منطقه محدود نمی‌ماند بلکه هما‌‌‌ن‌طور که از فضای بین‌الملل تاثیر می‌پذیرد، بر سایر مناطق هم تاثیر می‌گذارد. نویسنده در نهایت با بررسی همه این عوامل به این نتیجه می‌رسد که آنچه در منطقه در جریان است، نشان می‌دهد که برای آینده قابل پیش‌بینی، خلیج فارس به شدت نظامی و ناامن باقی خواهد ماند. این ناامنی دلایل و ابعاد متعددی دارد که به سرعت حل‌وفصل نمی‌شود بلکه به توجه دائمی کنشگران مختلف و بیش از همه به دیپلماسی و گفت‌وگو احتیاج دارد. هرچند پرداختن به مسائل امنیتی منطقه خلیج فارس و تاکید بر اهمیت بررسی توامان عوامل داخلی و خارجی برای فهم سیاست خارجی منطقه موضوع جدیدی نیست، اما اهمیت اثر حاضر به منابع جدیدی برمی‌گردد که نویسنده برای تحلیل محیط امنیتی خلیج فارس ارائه می‌دهد. مصاحبه‌ها با تصمیم‌سازان منطقه‌ای در سطح وزیران و همچنین دانشگاهیان، چشم‌اندازهای منطقه‌ای ارزشمندی را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.

 

اسلام تايمز