دولت ترامپ با بیاعتنایی و کنار گذاشتن پیمانهای بینالمللی از جمله پیمانهای کنترل تسلیحات، سیاست تهاجمی علیه آنها را در پیش گرفته است. دولت ترامپ در چهار سال گذشته از توافقات بینالمللی زیادی از جمله پیمانهای کنترل تسلیحات خارج شده است. این رویکرد ترامپ موجب آسیبهای زیادی به قوانین و توافقات بینالمللی در ابعاد و جنبههای مختلف شده است و در عین حال نظم و امنیت جهانی بر پایه احترام به موازین بینالمللی را خدشهدار کرده است. دولت ترامپ پس از خروج از پیمان نیروهای هستهای میانبرد (آی ان اف)، از پیمان «آسمانهای باز» نیز خارج شد. ضمن اینکه مانعتراشیهای زیادی در زمینه تمدید پیمان استارت جدید که اعتبار آن در پنجم فوریه ۲۰۲۱ به پایان میرسد، انجام داده است. رویکرد منفی امریکا درباره پیمانهای کنترل تسلیحات نگرانی شدید روسیه به عنوان رقیب اصلی امریکا را برانگیخته است. پوتین در نوامبر ۲۰۲۰ اعلام کرد معتقد است که خطرات امنیتی پس از خروج امریکا از پیمان نیروهای هستهای میانبرد به میزان قابل توجهی افزایش یافته است.
خروج از پیمان آسمانهای باز
دولت ترامپ در ۲۰۲۰ به بهانه نقض مفاد این معاهده از سوی روسیه از پیمان «آسمانهای باز» خارج شد. پیمان آسمانهای باز توافقنامهای بین ۳۴ کشور جهان درباره اجازه پرواز هواپیماهای تجسسی بر فراز مناطق کشورهای عضو این پیمان که در سال ۱۹۹۲ امضا و از سال ۲۰۰۲ به اجرا گذاشته شد و بخشی از تلاشهای بینالمللی برای اعتمادسازی در دوره پس از جنگ سرد و یکی از جامعترین توافقنامههای بینالمللی برای شفافسازی فعالیتهای نظامی بوده و در عین حال از زمان اجرایی شدن ابزاری کلیدی برای امریکا و متحدان اروپایی آن به منظور رصد و پایش استقرار نظامی روسیه بوده است. شش ماه پس از آنکه دولت ترامپ اعلام کرد قصد دارد از پیمان آسمانهای باز خارج شود، مشارکت آن در پیمان مزبور در ۲۲ نوامبر ۲۰۲۰ به طور رسمی پایان یافت. قصد واشنگتن برای خروج از پیمان آسمانهای باز برای اولین بار در اکتبر ۲۰۱۹ اعلام شد. جاناتان هافمن، سخنگوی پنتاگون گفت: «روسیه بارها تعهدات خود نسبت به پیمان آسمانهای باز را نقض کرده است و این معاهده را به روشهایی پیش برده است که به تهدید نظامی علیه امریکا و متحدان و شرکای این کشور منجر شده است.» روسیه اتهامات امریکا را به شدت رد کرده و معتقد است که واشنگتن صرفاً به دنبال بهانه برای خروج از توافقات و پیمانهای کنترل تسلیحات از جمله پیمان آسمانهای باز است.
اکنون مسکو بیش از پیش نگران است اعضای اروپایی ناتو که همچنان عضو پیمان آسمانهای باز هستند، اطلاعات حاصل از پروازهای تجسسی خود بر فراز روسیه را در اختیار امریکا قرار دهند. شبکه «راشا تودی» روسیه هشدار داده که اگر کشورهای عضو پیمان آسمانهای باز به توقف تبادل اطلاعاتی با امریکا متعهد نشوند، مسکو احتمالاً از آن خارج خواهد شد. در این گزارش تأکید شده است که «مسکو نگران است که هنوز از طرف دیگر امضاکنندگان پیمان آسمانهای باز که عضو ناتو هم هستند، ضمانتهای لازم درباره اینکه آنها مخفیانه اطلاعاتشان را در اختیار واشنگتن قرار ندهند، دریافت نکرده است. این برای نخستین بار است که مسکو آشکارا از زیان رسانههای رسمی خود موضوع خروج احتمالی روسیه از پیمان آسمانهای باز را مطرح میکند. تا کنون موضع روسیه لزوم حفظ این پیمان برای کنترل و نظارت بر تسلیحات بوده است که اروپا و امریکا را در بر میگرفت. به گفته سرگئی اورجونیکیدزه، کارشناس سیاسی روس، دولت فعلی امریکا در حال نابود کردن همه معاهدات بینالمللی در خصوص محدودیت تسلیحات است.
واکنشهای منفی
خروج دولت ترامپ با محکومیت جهانی مواجه شده است. بسیاری از کشورهای اروپایی با اظهار تأسف از اقدام دولت امریکا ابراز امیدواری کردهاند که کاخ سفید در این زمینه تجدیدنظر کند. در داخل امریکا نیز مخالفتهایی جدی صورت گرفت، کما اینکه اعضای دموکرات کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان آوریل ۲۰۲۰ در نامهای به ترامپ نوشتند که در حالی که همه کشورهای جهان در حال مقابله با ویروس کرونا هستند، وی در خروج از پیمان آسمانهای باز عجله میکند. خروج امریکا از این پیمان، اعضای اروپایی عضو آن را در دو راهی بزرگی قرار داده است تا متحدان واشنگتن در ناتو با تضاد در زمینه تعهدات خود مواجه شوند. البته آلمان، فرانسه و بریتانیا ادامه پایبندی خود به این پیمان مهم را اعلام کردهاند. در عین حال خروج از پیمان آسمانهای باز به افزایش تنش و مسابقه تسلیحاتی جدید و خطرناکی با روسیه منجر خواهد شد، زیرا اجرای این پیمان باعث محدودیتهایی برای فعالیتهای نظامی میشد و در فقدان چنین کنترلی مخصوصاً امریکا میتواند اقدامات تسلیحاتی و نظامی مد نظر خود را انجام دهد؛ امری که واکنش اجتنابناپذیر روسیه را در این زمینه به دنبال خواهد داشت.
بنبست درباره پیمان استارت جدید
یکی دیگر از اختلافات عمده روسیه و امریکا درباره تمدید پیمانهای کنترل تسلیحات، حول پیمان استارت جدید است. طبق این پیمان که ۲۰۱۰ بین رؤسای جمهور وقت امریکا و روسیه به امضا رسید سکوهای حمل و پرتاب تسلیحات هستهای را به ۷۰۰ سکو و کلاهکهای هستهای مستقر شده را تا سقف ۱۵۵۰ عدد محدود میسازد که پایینترین میزان از دهه ۱۹۶۰ محسوب میشود. رویکرد مخرب دولت ترامپ باعث شده این پیمان هم با آینده نامعلومی مواجه شود و واشنگتن عملاً در مسیر پایان دادن به آن حرکت کرده است. واشنگتن تلاش میکند مسکو را مقصر لغو و تمدید نشدن پیمانهای کنترل تسلیحات از جمله پیمان استارت جدید معرفی کند. با این حال مقامات ارشد روسیه بر عزم این کشور برای ایستادگی در برابر امریکا و اقدام متقابل تأکید کردهاند. پوتین گفته است اگر پیمان استارت جدید بدون رسیدن به یک نسخه جدید منقضی شود، دیگر وسیلهای برای محدود کردن رقابت تسلیحاتی وجود نخواهد داشت. وی همچنین تهدید کرده است که اگر امریکا نشانهای از قصد خود برای تمدید پیمان استارت جدید از خود نشان ندهد، روسیه نیز اجازه خواهد داد که این پیمان در سال ۲۰۲۱ منقضی شود.
دولت ترامپ طرحهای ارائه شده مسکو برای تمدید استارت جدید را رد کرده است. «رابرت اوبراین» مشاور امنیت ملی کاخ سفید اواسط اکتبر ۲۰۲۰ طرح «ولادیمیر پوتین» برای تمدید پیمان «استارت جدید» را رد کرد. پوتین پیشنهاد کرده بود برای مدت یک سال بدون قید و شرط به ویژه بدون توقف تولید تسلیحات هستهای تمدید شود. قبل از این، مقامهای امریکایی از توافق اولیه مذاکرهکنندگان دو کشور درباره تداوم کاهش زرادخانههای هستهای خبر داده بودند که برای نجات تنها معاهده کنترل تسلیحاتی موجود میان امریکا و روسیه قبل از انقضای آن در فوریه ۲۰۲۱ بود. موضعگیری صریح مشاور امنیت ملی امریکا در قبال پیشنهاد پوتین حاکی از این بود که واشنگتن قصد دارد تقصیر عدمتمدید پیمان استارت جدید را بر گردن مسکو بیندازد. در واقع دولت ترامپ شرایطی را برای تمدید این پیمان مطرح میکند که برای روسیه به هیچ عنوان قابل پذیرش نیست. امریکا خواهان آن است برای تمدید یکساله پیمان استارت جدید، روسیه هیچ اقدامی در راستای افزایش زرادخانه هستهای خود انجام ندهد. البته این فقط شامل تسلیحات هستهای ذکر شده در این پیمان نمیشود بلکه واشنگتن میخواهد هیچ سلاح هستهای از سوی روسیه در این مدت تولید و عملیاتی نشود. همچنین امریکا خواهان آن است که پیمان استارت جدید با پیمان جدیدی جایگزین شود که در آن تسلیحات غیراستراتژیک هستهای یعنی تسلیحات هستهای تاکتیکی نیز محدود شوند، ضمن اینکه بر پیوستن چین به این پیمان جدید کنترل تسلیحاتی تأکید دارد، در حالی که پکن هیچ تمایلی برای محدود کردن زرادخانه هستهای هرچند کوچک، ولی با رشد فزاینده خود نشان نداده است بلکه مخالفت هم کردهاند. به گفته ویکتور یسین، کارشناس مسائل استراتژیک، برخلاف مسکو که آماده است فوراً استارت جدید را بدون هیچ پیششرطی تمدید کند، واشنگتن شرایط غیرواقعی را برای حفظ آن مطرح میکند.
جمعبندی
با توجه به پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری نوامبر ۲۰۲۰ امریکا، اکنون مسکو باید منتظر موضعگیری دولت جدید این کشور درباره پیمان استارت جدید باشد. ظاهراً روسیه معتقد به دیدگاه مثبت بایدن در این زمینه است. واسیلی نبنزیا، نماینده دائم روسیه در سازمان ملل در اواسط نوامبر ۲۰۲۰ گفت که جو بایدن نیاز به تمدید پیمان استارت جدید را درک میکند. ولادیمیر پوتین نیز در دسامبر ۲۰۲۰ با اشاره به پایان اعتبار پیمان استارت جدید در فوریه ۲۰۲۰ اعلام کرد که به امریکا پیشنهاد کرده اعتبار این پیمان مهم در عرصه کنترل تسلیحاتی برای پنج سال دیگر تمدید شود. البته اشاره پوتین به دولت ترامپ است و موضع دولت بایدن در این زمینه هنوز مشخص نیست. برخی تحلیلگران امریکایی معتقدند که دولت بایدن این پیمان را تمدید خواهد کرد. استیون پیفر، کارشناس سیاسی در مطلبی در وب سایت مؤسسه کارنگی نوشت: «بایدن با تمدید پیمان استارت جدید موافقت خواهد کرد که تنها توافق باقیمانده میان امریکا و روسیه برای کاهش سلاحهای هستهای است.» با توجه به اینکه جو بایدن در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱ وارد کاخ سفید خواهد شد، وی برای تمدید پیمان استارت جدید که در پنجم فوریه ۲۰۲۱ به پایان میرسد، فقط دو هفته وقت خواهد داشت.
دکتر سیدرضا میرطاهر