وقوع تحولات انقلابی در کشورهای عربی منطقه غرب آسیا علاوه بر تغییر تعاملات داخلی حزب عدالت و توسعه، راهبردها و رویکردهای سیاست خارجی ترکیه را نیز وارد مرحله جدیدی کرد. یک دهه حکمرانی حزب عدالت و توسعه و بهبود شاخص‌های اقتصادی، رفاهی و حقوق بشری در ترکیه سبب شد تا این حکومت، یکی از موفق‌ترین حکومت‌های تاریخ ترکیه باشد. اما آنچه که در قبال ترکیه قابل بیان است، تغییر جدی راهبردهای این کشور در عرصه سیاست خارجی است. این کشور پس از به قدرت رسیدن اسلام‌گراها با تغییر در مدل سیاست خارجی واقع گرایانه دوران کمالیسم به سیاست خارجی عثمانی‌گرایی تلاش دارند از یک رویکرد سازه انگارانه در تحولات منطقه پیروی کنند. با روی کار آمدن اردوغان در سال ۲۰۰۲، سیاست خارجی این کشور چرخش ویژه ای داشت. از نگاه حقوق بین‌الملل، ترکیه از جمله کشورهایی است که درصدد گسترش قلمرو و مرزهای خود است. نمونه این مسئله را حضور گسترده در عراق، سوریه، لیبی و نیز اختلافات این کشور با یونان در تحدید حدود دریایی خود می‌توان ارزیابی کرد.

در خرداد ۹۴، ترکیه حدود ۱۵۰ نیروی نظامی به همراه ادوات سنگین شامل ۲۰ تا ۲۵ تانک و نفربر در پایگاه «بعشیقه» در ۱۵ کیلومتری شمال شرق شهر «موصل» عراق مستقر کرد. آنکارا برای توجیه این اقدام تجاوزکارانه خود مدعی بود که با مجوز رسمی دولت مرکزی بغداد وارد خاک عراق شده است؛ در حالی که هیچ سندی را مبنی بر درخواست رسمی عراق از این کشور ارائه نکرد. نتیجه این مداخله نظامی، سبب تیرگی روابط بغداد- آنکارا شد. آنکارا مدعی بود که با هدف آموزش نیروهای پیشمرگه و آمادگی آن‌ها جهت نبرد با تروریست‌های تکفیری داعش وارد موصل شده است، در حالی که نیت اصلی این کشور، حمایت از داعش و تقویت جبهه این گروه تروریستی بود.

در سال ۲۰۰۱ داوود اوغلو با انتشار کتابی به نام عمق راهبردی (Stratejik Derinlik) از سیاست تنش زدایی با همسایگان ترکیه پرده برداشت. اما از سال ۲۰۱۱، این راهبرد به کلی عوض شده و از ژئواکونومیک به استراتژیک ژئوپلتیک تغییر وضعیت می‌دهد. این چرخش اساسی بدین معناست که آنکارا می‌بایست علاوه بر نفود اقتصادی، نفوذ سیاسی و نظامی نیز در سوریه و عراق پیدا کند. در واقع، راهبرد نوعثمانی گرایی به دنبال تصرف مناطقی در سوریه و عراق است. داوود اوغلو ادعا داشت باید ولایت موصل را اشغال کرد. ولایت موصل در حقیقت گسترده تر از شهر موصل است و این همان سیاست گسترش قلمرو ترکیه است. در حقیقت، ترکیه با باز تعریف سیاست خارجی خود، حضور در منطقه را اساس کار خود قرار داده است. تبدیل شدن خاورمیانه و شمال آفریقا به کانون توجهات حاکی از تلاش‌های ترکیه برای تقویت بعد هویتی سیاست خارجی خود است. این مسئله بدین معناست که ترکیه در تلاش است تا خود را در کانون بحران‌های منطقه قرار دهد و بتواند آن‌ها را مدیریت کند؛ بنابراین از تمام موقعیت‌هایی که در منطقه فراهم است در جهت رسیدن به این هدف و تثبیت موقعیتش استفاده می‌کند. این کشور بر اساس سیاست نوعثمانی‌گری به خاورمیانه از ابعاد مختلف به عنوان بهترین دارایی خود می‌نگرد. فرصت‌های اقتصادی موجود در این منطقه، نظام‌های فاسد، جنبش‌های متعدد اسلام‌گرا و سکولار در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا این فرصت طلایی را برای ترکیه در حال رشد فراهم ساخته است تا به این منطقه به عنوان مرکز سیاست های توسعه طلبانه منفعت محور خود بیندیشد. ترکیه در جریان تحولات انقلاب‌های عربی همواره تلاش می‌کرد تا از آن به عنوان فرصتی استثنایی برای تثبیت قدرت خود در منطقه، ترویج الگوی دموکراسی ترکیه به ملت‌های انقلابی منطقه، زمینه سازی برای نفوذ در دولت‌های برآمده از انقلاب‌های اعراب و نزدیکی روزافزون به غرب و به خصوص اتحادیه اروپا استفاده کند. این کشور در خصوص تحولات سوریه و عراق، با مداخله مستقیم و حمایت از گروه‌های معارض، بیشترین تلاش را برای دستیابی به اهداف تاریخی خود انجام داد. طمع این کشور به مناطق نفتی عراق و تهدید به استفاده از قدرت نظامی جهت الحاق قسمت‌هایی از خاک سوریه، تلاش‌هایی بود که حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان و احمد داوود اوغلو برای عملیاتی ساختن راهبرد نوعثمانی‌گری در این کشورها دنبال کردند. از همین رو، راهبرد جدید ترکیه گسترش خود در تمام حوزه‌ها برای تبدیل شدن به مرکز اصلی قدرت در منطقه است.

پیمان حسنی/ کارشناس مسائل سیاسی