بحران آسمان‌های بسته جهانی

 

به گزارش اسلام تایمز، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیروز به دنبال روند 6 ماهه آمادگی مسکو برای بررسی تبعات ماندن در این معاهده، قانون خروج از معاهده آسمان‌های باز را امضا کرد که بلافاصله به اجرا گذاشته می‌شود. بدین ترتیب وسیع‌ترین کشور دنیا به هیچ یک از 32 کشور باقیمانده در پیمان از جمله کشورهای اروپایی عضو ناتو اجازه نخواهد داد حتی با اطلاع قبلی، بر فراز خاکش پروازهای غیرمسلح شناسایی مجهز به حسگرهای خاص به منظور گردآوری اطلاعات درباره نیروها و تجهیزات مهم نظامی این کشور همچون توپخانه، هواپیماهای جنگنده و خودروهای زره‌پوش رزمی انجام دهند. 
 

خبرگزاری دولتی اسپوتنیک، این اقدام کرملین را واکنشی به پیش‌دستی کاخ سفید برای خروج از این پیمان و سماجت برای عدم بازگشت به آن برشمرده است. 
 

دولت پیشین آمریکا به رهبری دونالد ترامپ ۲۲ نوامبر ۲۰۲۰ بود که در بیانیه‌ای از خروج رسمی واشنگتن از پیمان آسمان‌های باز خبر داد اما مسکو تا چندی پیش اصرار داشت که در این پیمان می‌ماند. با وجود مخالفت ظاهری دولت جو بایدن با بسیاری از تصمیمات دولت ترامپ بویژه در زمینه خروج آمریکا از معاهدات بین‌المللی، دولت دموکرات واشنگتن نیز تلاشی برای بازگشت به این پیمان نکرد. در نتیجه ۱۵ ژانویه 2021 وزارت خارجه روسیه اعلام آمادگی مقدماتی برای خروج از این پیمان‌نامه را به تأسی از آمریکا کرد اما حدود 5 ماه طول کشید تا کمیته روابط بین‌الملل شورای فدراسیون یا همان سنای روسیه در 31 ماه مه ( یک هفته پیش) رای دومای دولتی (مجلس عمومی) به خروج از معاهده آسمان‌های باز را تایید کند؛ تصمیمی که سرانجام دیروز با فرمان اجرایی پوتین عملی شد.
 

روسیه و آمریکا هر یک دیگری را به زیر پا گذاشتن شرایط معاهده آسمان‌های باز متهم می‌کنند. حدود 10 روز پیش بود که وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای آمریکا را متهم کرد که به دلایل واهی از معاهده آسمان‌های باز خارج شده و با این کار توازن منافع کشورهای عضو را بر هم‌ زده و کارایی معاهده را بشدت مختل کرده است تا آنجا که دیگر نمی‌توان از آن به عنوان ساز‌و‌کاری برای توسعه امنیت و اعتماد میان اعضا بهره برد.
 

از این منظر از آنجا که هدف از انعقاد این معاهده، ایجاد درکی متقابل و اطمینان به کشورهای امضاکننده درباره همه تحرکات و فعالیت‌های نظامی به وجود آورنده نگرانی میان آنها بوده است، با خروج ۲ قدرت قاهر مثل روسیه و آمریکا، دیگر تضمینی برای پابرجا ماندن اهداف معاهده وجود ندارد. 
 

اشاره وزارت خارجه روسیه به این موضوع بود که برخلاف آمریکا و روسیه دیگر کشورهای عضو این پیمان شامل بریتانیا، بلاروس، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، کانادا، کرواسی، چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، گرجستان، آلمان، یونان، مجارستان، ایسلند، ایتالیا، لیتوانی، لوکزامبورگ، هلند، نروژ، لهستان، پرتغال، رومانی، اسلواکی، اسلوونی، اسپانیا، لتونی، سوئد، ترکیه و اوکراین، توان رصد ماهواره‌ای برای کسب اطلاعات لازم از تحرکات و تجهیزات نظامی دیگر کشورهای عضو را از طریقی جز هواپیماهای تجسسی مقررشده ندارند. 
 

پیش‌تر مایک پمپئو، وزیر خارجه دولت ترامپ نیز خودداری روسیه از دادن مجوز پرواز بر فراز منطقه کالینینگراد و مناطقی از گرجستان را که زیر کنترل روسیه است، به عنوان تخلف عنوان کرده‌ بود. سپتامبر ۲۰۱۹ روسیه اجازه پرواز شناسایی بر فراز ناحیه‌ای از مرکز روسیه را که در آن مانور نظامی برگزار می‌شد به آمریکا و کانادا نداد. اکتبر همان سال، گزارش شد دونالد ترامپ، خروج از معاهده آسمان‌های باز را در دست بررسی دارد. متحدان آمریکا در ناتو به همراه اوکراین، از بیم آنکه روسیه اجازه یابد پروازهای شناسایی دیگر کشورهای عضو را کاهش دهد یا ممنوع کند، و به این ترتیب اطلاعات موجود از تحرکات نظامی روسیه کاهش یابد، با چنین تصمیمی مخالفت کردند. بنابراین از همین حالا می‌توان نگرانی همسایگان اروپایی روسیه چون لهستان، اوکراین، ترکیه و کشورهای اسکاندیناوی را به خاطر خروج این کشور از معاهده مزبور احساس کرد. به عبارت دیگر با مرگ این پیمان، بحران آسمان‌های بسته بین‌المللی پدید آمده و قاره اروپا به شکلی جدی‌تر درگیر روند جنگ سرد جدید میان ۲ بلوک قدرت شرق و غرب می‌شود. 

 

برای نخستین‌بار دوایت آیزنهاور، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا سال ۱۹۵۵ پیشنهاد کرد ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، به طرف مقابل اجازه پروازهای شناسایی بر فراز خاک یکدیگر را بدهند. شوروی با این استدلال که چنین معاهده‌ای برای جاسوسی گسترده به کار خواهد رفت پیشنهاد آیزنهاور را رد کرد. سال ۱۹۸۹ جرج اچ. دبلیو بوش این پیشنهاد را دوباره مطرح کرد و گفت‌وگو میان کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و همتایان شرقی آنها در پیمان ورشو در فوریه ۱۹۹۰ آغاز شد و ۲۴ مارس ۱۹۹۲ در هلسینکی فنلاند معاهده‌ای به امضا رسید. 
 

معاهده آسمان‌های باز از اول ژانویه ۲۰۰۲ اجرایی شد و تنها قرقیزستان که معاهده را امضا هم کرده بود آن را به اجرا نگذاشت. از زمان اجرایی شدن معاهده، کشورهای بوسنی و هرزگوین، کرواسی، استونی، فنلاند، لتونی، لیتوانی، اسلوونی و سوئد هم به آن پیوسته‌اند. در آگوست ۲۰۰۲ روسیه نخستین پرواز شناسایی را بر پایه این معاهده انجام داد و نخستین پرواز رسمی آمریکا نیز دسامبر ۲۰۰۲ انجام شد. در سال ۲۰۰۸ کشورهای عضو، پانصدمین پرواز عبوری را جشن گرفتند. بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲0۰۹ بیش از ۱۵۰۰ پرواز عبوری انجام شد. 
 

بر پایه معاهده آسمان‌های باز، پروازهای عبوری می‌توانند بر فراز کل قلمرو هر کشور انجام شوند و کشور میزبان نمی‌تواند بخش‌هایی از خاک خود را منطقه ممنوعه اعلام کند. هر کشور عضو متعهد است در سال، شمار مشخصی از پروازهای عبوری را که «سهمیه غیرفعال» خوانده می‌شود بپذیرد. این شمار بستگی نسبی با گستره جغرافیایی کشور میزبان دارد. «سهمیه فعال» هر کشور عضو، شمار پروازهایی است که اجازه دارد بر فراز خاک دیگر کشورهای عضو انجام دهد. شمار مجاز پروازهای عبوری برای هر کشور، به اندازه پروازهای کشور مقابل است. سهمیه فعال هر کشور عضو نباید از سهمیه غیرفعال آن بیشتر باشد و یک کشور نمی‌تواند خواستار بیشتر از نصف سهمیه غیرفعال یک کشور دیگر شود. 
 

کشوری که می‌خواهد پرواز شناسایی انجام دهد باید دست‌کم ۷۲ ساعت قبل، ورود به حریم هوایی کشور میزبان برای عملیات شناسایی را اطلاع دهد. کشور میزبان ۲۴ ساعت فرصت دارد وصول درخواست را اعلام کند و به کشور دیگر اطلاع دهد که می‌تواند از هواپیمای خودش استفاده کند یا اینکه کشور میزبان هواپیما در اختیارش خواهد گذاشت. دست‌کم ۲۴ ساعت پیش از پرواز، طرف شناسایی‌کننده باید نقشه پرواز را ارائه دهد و کشور میزبان ۴ ساعت مهلت دارد آن را بررسی کند. میزبان تنها در صورتی می‌تواند خواستار تغییراتی در نقشه پرواز شود که پرواز عبوری برای ایمنی هوایی خطرآفرین باشد یا از نظر تدارکاتی مشکل ایجاد کند. در این صورت، ۲ کشور جمعا ۸ساعت فرصت دارند بر سر تغییرات به توافق برسند در غیر این صورت پرواز لغو می‌شود. مأموریت شناسایی باید کمتر از ۹۶ ساعت پس از ورود هواپیمای شناسایی به حریم هوافضایی میزبان به پایان برسد. هر چند کشورهای عضو، مجاز به پرواز بر فراز کل قلمرو اعضای دیگر هستند اما معاهده آسمان‌های باز، نقاط مشخصی را برای ورود و خروج، و فرودگاه‌های خاصی را برای سوخت‌گیری تعیین کرده ‌است. در این پیمان، همچنین بیشترین وضوح دوربین‌های عکاسی و فیلمبرداری هواپیماهای شناسایی تعیین شده ‌است. هر هواپیمایی پیش از اجازه یافتن برای پرواز در آسمان‌های باز، باید یک فرآیند بازرسی را طی کند تا تأیید شود که دوربین‌هایش از میزان وضوح تعیین شده، فراتر نمی‌روند. یک نسخه از همه اطلاعات گردآوری‌شده باید به کشور میزبان داده شود. همه کشورهای عضو گزارش مأموریت را دریافت خواهند کرد و می‌توانند همه اطلاعات گردآوری‌شده را از کشور شناسایی‌کننده بخرند. 
 

در معاهده آسمان‌های باز، استانداردهایی برای هواپیماهای به کار رفته در پروازهای شناسایی تعیین شده ‌است. هواپیما اجازه دارد مجهز به چهار گونه حسگر ۱- دوربین‌های پانوراما و قاب‌دار، ۲- دوربین‌های ویدئویی با نمایش زمان حال، ۳- دستگاه‌های اسکن فروسرخ و ۴- رادار کنارنگر با روزنه ترکیبی باشد. در ۳ سال نخست اجرای معاهده آسمان‌های باز، هواپیماهای شناسایی باید دست‌کم مجهز به یک دوربین پانوراما یا ۲ دوربین قاب‌دار می‌بودند. هم‌اکنون کشورهای عضو معاهده می‌توانند درباره نصب حسگرهای اضافی روی هواپیماها توافق کنند. هواپیمای رسمی آمریکا برای عملیات در چارچوب معاهده آسمان‌های باز، بوئینگ اوسی-۱۳۵بی اوپن اسکایز یا «اوپن اسکایز» بود. کانادا از یک هواپیمای لاکهید سی-۱۳۰ هرکولس مجهز به یک محفظه حاوی حسگرها موسوم به «سامسون» استفاده می‌کند که کنسرسیومی از کشورهای اروپایی و خود کانادا مالک آن هستند و هزینه آن را می‌پردازند. هواپیمای مورد استفاده  کشورهای بلغارستان، رومانی، روسیه و اوکراین، آنتونف ای‌ان-۳۰ است. روسیه برای پروازهای شناسایی، هواپیمای توپولف تو-۱۵۴ را هم به کار می‌برد. آلمان هم پیش‌تر از همین هواپیما استفاده می‌کرد تا آنکه در سال ۱۹۹۷ هواپیما در سانحه‌ای از بین رفت و با ایرباس ای۳۱۹ جایگزین شد.