یکی از تفاوت  های سیاست خارجی دولت اسلامی با دیگر کشورها مورد مبانی و چگونگی تکیه بر منابع عقلی و نقلی است. از آنجایی که امام خمینی (س)، رهبری مذهبی و دارای  اندیشه سیاسی مبتنی بر اسلام است؛ با توجه به مبانی خاص اسلام از جمله کتاب و سنّت به بیان اصولی بر پایه مبانی پرداخته است. در حقیقت، ساختار سیاست خارجی بر مبنای التزام به احکام شرع مقدس صورت می گیرد. بنابراین ارزش های اخلاقی و عقل، مبانی امام را در سیاست خارجی شکل می دهند. با توجه به این مسئله مهم که بخش اعظمی از سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با آرمان های اسلامی و مفاهیم مکتبی آمیخته شده است، امام خمینی (س) به منزله بنیانگذار و رهبر این حکومت، مبانی نظری و اصول خاصی را برای سیاست خارجی آن ارائه می نمایند.

امام خمینی (س) با تأکید بر انسانی و اخلاقی بودن محتوای انقلاب می فرماید: «محتوای این انقلاب. اسلام و اخلاق اسلامی و اخلاق انسانی و تربیت انسانها بر موازین انسانیت بوده است.» ‏(صحیفه امام؛ ج ‏۱۴، ص ۵۴)

و در جای دیگری می فرمایند: «معنا ندارد که دولت اسلامی ایران با دولتی که هیچ اعتقاد به اسلام و به اخلاق بشریت ندارد، سر میز اصلاح بنشیند.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۸، ص ۶۸)

اصول سیاست خارجی را که امام خمینی طراحی نموده است، می توان به منزله یکی از منابع رسمی تصمیم گیری در سیاست جمهوری اسلامی ایران به شمار آورد که اینک به بررسی اصول سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی می پردازیم:

1. اصل صدور انقلاب: صدور انقلاب از موضوعات مورد توجه امام بوده که به معنای صادر کردن تجربه های انقلاب اسلامی به دیگر کشورهای جهان است. از دیدگاه امام خمینی، منظور از صدور انقلاب، همان گسترش اسلام است. امام در این باره اعتقاد دارد که: «و با صدور انقلابمان که در حقیقت صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی -صلی الله علیه و آله - است، به سیطره و سلطه و ظلم جهانخواران خاتمه می دهیم.» (صحیفه امام؛ ج ‏۲۰، ص ۳۴۵)‏

2. اصل نفی سلطه گری و سلطه پذیری: از دیگر اصول سیاست خارجی امام خمینی، نفی سلطه گری و سلطه پذیری است. ایشان برای حیات زیر سلطه غیر، ارزشی قائل نمی شوند، بلکه ارزش حیات را به آزادی و استقلال می دانند. ایشان اذعان می دارند که: «ما منطقمان، منطق اسلام، این است که سلطه نباید از غیر بر شما باشد. نباید شما تحت سلطه غیر بروید. ما هم می‏خواهیم نرویم زیر سلطه‏.» (صحیفه امام؛ ج ‏۴، ص ۹۱)‏

3. دفاع از کیان اسلام و مسلمانان: ایشان برنامه سیاست خارجی ایران را برنامه اسلام ذکر می کنند و می فرمایند: «ما برای دفاع از اسلام و ممالک اسلامی و استقلال ممالک اسلامی در هر حال مهیا هستیم. برنامه ما برنامه اسلام است، وحدت کلمه مسلمین است، اتحاد ممالک اسلامی است‏‏.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱، ص ۳۳۶)‏

و در جای دیگری دفاع از همه مسلمین را لازم می دانند: «ما کشور را، کشور ایران نمی‏دانیم، ما همه ممالک اسلامی را از خودمان می‏دانیم، مسلم باید این طور باشد. ما دفاع از همه مسلمین را لازم می‏دانیم‏.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۹، ص ۴۸۵)‏

4. اصل احترام متقابل و عدم دخالت در امور یکدیگر: امام در این مورد قائل به این است که اسلام برای همه و دلسوز برای بشر است و ما همه تابع اسلام و دلسوز برای بشر هستیم. به این معنا که «ما با هیچ ملتی بد نیستیم. اسلام آمده بود برای تمام ملل برای ناس‏...» (صحیفه امام؛ ج‏۱۱، ص ۱۴) «ما اعلام می‏کنیم که نظر تجاوز به هیچ یک از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نداریم. ما می‏خواهیم که همه کشورهای اسلامی در محیط خودشان که هستند با هم برادر باشند.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۵، ص ۴۷۴)

ایشان در جای دیگری فرمودند: «ملت ایران اجازه نمی‏دهد که هیچ مملکتی در امور داخلی او دخالت کند و آزادی و استقلال خودش را حفظ می‏کند، و با تمام کشورها هم به طور احترام متقابل عمل خواهد کرد.» (صحیفه امام؛ ج ‏۵، ص ۱۲۲)

5. اصل نفی ظلم و حمایت از مظلوم: امام خمینی با استناد به سیره انبیا، ملت اسلام را پیرو مکتبی می دانست که برنامه آن در دو کلمه «نه ستم کنید، نه مورد ستم قرار گیرید» خلاصه می شود. ایشان می فرمایند : «ما نه ما نه ظلم خواهیم کرد؛ و نه مظلوم خواهیم واقع شد.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۴، ص ۸۵)

در واقع، امام می خواهد تا با ابرقدرتها و ظالمان مخالفت شود. ایشان سازش با ظالم را ظلم به مظلومان و ظلم به شرع و خلاف رأی انبیا می دانست: «ما تحت رهبری پیغمبر اسلام این دو کلمه را می‏خواهیم اجرا کنیم؛ نه ظالم باشیم و نه مظلوم. ما در طول تاریخ مظلوم بودیم. از همه جهات مظلوم بودیم. و ما امروز می‏خواهیم که مظلوم نباشیم؛ و ظالم هم نباشیم‏. ما تعدی به هیچ کشوری به واسطه دستوری که به ما رسیده است از اسلام، نخواهیم کرد؛ و تجاوز به هیچ فردی نخواهیم کرد، و نباید بکنیم. تجاوز به هیچ کشوری نخواهیم کرد، و نباید بکنیم. لکن از تجاوز دیگران هم باید جلوگیری کنیم‏.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۴، ص ۸۲)

6. اصل نه شرقی ـ نه غربی: این اصل که در واقع یکی از شعارهای اساسی مردم در بحبوحه انقلاب بود و برگرفته از سخنان امام خمینی (س) است که در موارد متعددی به این مسئله اشاره کرده اند: «ملت ایران بدون اتکا به غرب و شرق می‏خواهد روی پای خود بایستد و بر سرمایه‏های مذهبی و ملی خود استوار باشد‏.» (صحیفه امام؛ ج ‏۵، ص ۲۳۴)
اهداف سیاست خارجی از دیدگاه امام

1.استقلال : از جمله شعارهای محوری مردم مسلمان و انقلابی ایران به پیروی از منویات رهبری آن استقلال در تمام ابعاد آن بوده است؛ زیرا استقلال از اصول تأمین کننده عزت جامعه اسلامی است. امام خمینی ریشه های آسیب به استقلال را، فکری - فرهنگی ارزیابی نموده و بزرگ ترین وابستگی ملت های مستضعف به ابر قدرت ها و مستکبران را وابستگی فکری و درونی می شمردند که سایر وابستگی ها از آن سرچشمه می گیرد. ایشان راهکار رسیدن به مقصود و کسب استقلال فکری و رهایی از وابستگی را، در دریافتن مفاخر ملی - فرهنگی می دانست و بزرگ ترین فاجعه برای ملت ما را وابستگی فکری می شمرد؛ به گونه ای که گمان می کنیم همه چیز از غرب است و ما در همه ی ابعاد فقیریم و باید از خارج وارد کنیم.

بنابراین برای دستیابی به استقلال باید به خود باوری فکری و خودیابی دست یافت. امام در این باره می فرمایند: «اساس، باور این دو مطلب است؛ باور ضعف و سستی و ناتوانی و باور قدرت و قوه و توانایی. اگر ملت این باور را داشته باشد که ما می‏توانیم در مقابل قدرتهای بزرگ بایستیم، این باور اسباب این می‏شود که توانایی پیدا می‏کنند و در مقابل قدرتهای بزرگ ایستادگی می‏کنند.» (صحیفه امام؛ ج‏۱۴، ص ۳۰۸)

البته ایشان از وابستگی اقتصادی که به وابستگی سیاسی می انجامد، نیز غافل نشده و توصیه می کردند که «ما باید از این جهت اقتصادی فارغ بشویم؛ یعنی دستمان پیش دیگران دراز نباشد که بده به من! که هر وقت جلو آن را بخواهد بگیرد، ما فلج بشویم‏...» (صحیفه امام؛ ج‏۱۰، ص ۳۳۳)

2. وحدت امت اسلامی: ایشان وحدت بین مسلمانان و مستضعفان و دیگر دولت  های اسلامی را چاره ساز گرفتاریها می دانست و از سران کشورهای اسلامی می خواست تا در برابر دشمن خارجی، توحید کلمه داشته باشند:«هان ای مسلمانان جهان، و مستضعفان تحت سلطه ستمگران، بپاخیزید و دست اتحاد به هم دهید و از اسلام و مقدرات خود دفاع کنید...» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۵، ص ۱۷۱)

3. کمک به نهضت های آزادی بخش: از دیدگاه امام خمینی، برای رهایی مستضعفان از شرّ فساد و برخورداری از یک زندگی شرافتمندانه انسانی، باید مستضعفان دست در دست یکدیگر داده و قدرت مستکبران را محدود نمایند و در این راه سیاست ایران بر حمایت از آنهاست: جمهوری اسلامی ایران هم در کنار شما و هم در کنار همه مسلمانان، بلکه در کنار همه مستضعفان جهان خواهد بود.

و در ارتباط با کمک به نهضت های آزادی بخش جهان می فرمایند: «ملت آزاده ایران هم اکنون از ملتهای مستضعف جهان در مقابل آنان که منطقشان توپ و تانک و شعارشان سرنیزه است کاملًا پشتیبانی می‏نماید. ما از تمام نهضتهای آزادیبخش در سراسر جهان که در راه خدا و حق و حقیقت و آزادی مبارزه می‏کنند، پشتیبانی می‏کنیم‏.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۲، ص ۱۳۸)
4. روابط حسنه ـ مدارا و مسالمت آمیز: امام در این ارتباط می فرمایند: «با همه دولت‏ها به طور مدارا رفتار کنیم و هیچ وقت میل نداریم که با خشونت رفتار کنیم‏...» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۸، ص ۳۴)

و حتی ایشان صلح و زندگی مسالمت آمیز با مردم دنیا را با زندگی در بین مردم جهان می آمیزند و می گویند: «ما صلح می‏خواهیم، خیلی هم‏ ما صلح می‏خواهیم. ما با همه مردم دنیا صلح می‏خواهیم باشیم. ما می‏خواهیم مسالمت با همه دنیا داشته باشیم. ما می‏خواهیم در بین مردم دنیا زندگی بکنیم، لکن آنها نمی‏گذارند.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۸، ص ۳۲۳)

5. روابط بر پایه مبانی اسلامی و انسانی: ایشان در این زمینه می فرمایند : «روابط انسانی با هیچ جا مانعی ندارد، و ما با ملتها خوب هستیم.» (صحیفه امام؛ ج ‏۱۱، ص ۱۶)

در نتیجه : سیاست خارجی همواره از مناقشه برانگیزترین حوزه های سیاستگذاری بوده است. در این عرصه، عوامل گوناگونی تأثیرگذارند که در انقلاب اسلامی، حضرت امام دارای جایگاه ویژه ای در تبیین اصول و مبانی سیاست خارجی هستند. در واقع، آنچه در میان اصول، مبانی و اهداف گفته شده از دیدگاه ایشان، بارز بود و جلب توجه می کرد و سیاست خارجی ایران را تشکیل می داد، عبارت بودند از: استقلال، صدور انقلاب، اتحاد امت اسلامی، احترام به حقوق متقابل، نفی ظلم، اصل نفی سبیل، روابط حسنه و مسالمت آمیز با دیگران، دفاع از کیان اسلام و مسلمین، سیاست نه شرقی، نه غربی، گسترش روابط بنا بر مبانی اسلامی و انسانی و کمک به نهضت های آزادی بخش. همچنین در زمینه اصول سیاست خارجی تلاش شد تا تقدم و تأخر اصول نیز رعایت شود. در رابطه با هر یک از این موارد، به نمونه ای از سخنان امام خمینی اشاره شد و شاید بتوان به این مطلب اذعان کرد که در برخی از موارد، دیدگاه ایشان از ساختار و حقوق بین الملل موجود فراتر می رود. از جمله قرائت ایشان از اسلام که اسلام ناب محمدی (ص) را در نظر داشتند، در مقابل اسلام آمریکایی و همچنین ویژگی های دیگری مانند: ظلم ستیزی و سازش ناپذیری، مبارزه و ایستادگی در برابر مستکبران و ستمگران که در تضاد با آنها بود.


برگرفته از کتاب سیاست خارجی و روابط بین الملل از دیدگاه امام خمینی (س) (تبیان 28)


 

اسلام تايمز