خیز عراق برای عضویت در باشگاه کشورهای اتمی؛ شراکت با روسیه در غیبت آمریکا

همین امر موجب شده که در چند سال اخیر، دولت عراق تلاش‌هایش را برای احداث نیروگاههای اتمی جهت تامین برق مورد نیاز در فصل گرما، افزایش دهد. در حقیقت، دولتمردان عراقی به وضوح نسبت به این امر آگاهی دارند که که مصرف انرژی برق در این کشور تا سال 2030 حدود 50 درصد افزایش پیدا می‌کند و از هم اکنون در جستجوی مسیری برای حل این بحران در آینده هستند. در یک سال گذشته نیز شاهد بوده‌ایم که  دولت عراق به ریاست مصظفی الکاظمی، مذاکراتی را با کشورهای مختلف در زمینه ایجاد نیروگاههای هسته‌ای انجام داده است.

در این میان اخیرا شواهد امر حاکی از آن است که سازمان تنظیم منابع پرتوزای عراق تلاش دارد تا تا هشت نیروگاه اتمی ساخت روسیه را با هزینه‌ای بالغ بر ۴۰ میلیارد دلار بسازد تا بتواند با مشکل قطعی برق این کشور مقابله کند. انتشار این خبر در شرایطی است کمال حسین لطیف» رئیس «سازمان کنترل مواد رادیواکتیو» عراق در 20 می 2021 (30 اردیبهشت اعلام کرده بود که «کمیته ملی راکتورهای هسته‌ای» این کشور در حال مطالعه و بررسی ۲۰ سایت بالقوه برای ایجاد راکتورهای هسته‌ای است. بنا بر اعلام این مقام آمریکایی ۲۰ سایت اولیه برای ساخت راکتورهای هسته‌ای در کشور شناسایی شده که سپس از مطالعه علمی تایید شده بین‌المللی از این سایت‌ها پنج مرکز برگزیده خواهد شد و پس از آن تنها دو مورد از آنها به عنوان راکتور اصلی و دیگری جایگزین خواهد بود.

مباحث مطرح شده در مقطع کنونی در وضعیتی است که سازمان انرژی اتمی عراق سال 1956 ایجاد شد. بغداد در دهه هفتاد قرن گذشته تا زمان آغاز جنگ با ایران در تلاش برای ساخت بمب اتمی بود. پس از جنگ خلیج فارس و اشغال کویت، عراق به بازرسان سازمان ملل اجازه بازرسی از این کشور را داد و در سال 1994 با توقف برنامه هسته‌ای خود موافقت کرد اما در سال 1998 «صدام حسین» دیکتاتور سابق عراق ورود بازرسان بین المللی به این کشور را متوقف کرد. شورای امنیت سازمان ملل در سال 2010 محدودیت‌های اعمال شده بر عراق برای فعالیت‌های هسته‌ای را لغو کرد و بغداد نیز پروتکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص منع اشاعه تسلیحات اتمی را امضا کرد. عراق در حکومت رژیم بعث تنها یک رآکتور هسته‌ای به نام "اوسیراک" داشت که بدست مهندسان فرانسوی ساخته شده بود. رآکتور مزبور با حمله‌های جداگانه رژیم صهیونیستی و آمریکا نابود شد.

در مقطع کنونی نیز برآوردها حاکی از آن هستند که تولید برق نیروگاه‌هایی که دولت عراق قصد ایجاد آن را دارد حدود ۱۱ مگاوات است. همچنین، دولت عراق تلاش دارد که این هزینه 40 میلیارد دلاری را از طریق شرکای خارجی که تامین مالی این پروژه را از طریق وام تامین می‌کنند طی ۲۰ سال پرداخت کند و در این زمینه مذاکراتی را با فرانسه، آمریکا، روسیه و کره جنوبی انجام داده است. اما نکته قابل تامل این است که با وجود پیشنهادات اولیه عراق به غرب، اکنون این مسکو است که به گزینه اول عراق برای احداث نیروگاههای اتمی جهت تامین برق تبدیل شده است.
 
آمریکا و بی‌اعتنایی به نیازهای واقعی عراق در زمینه تاسیسات هسته‌ای
مساله ساخت رآکتورهای هسته‌ای در عراق با همکاری فرانسه اولین بار آگوست 2020 در سفر «مصطفی الکاظمی» به پاریس و دیدار با «امانوئل مکرون» رییس جمهوری این کشور مطرح شد. عراق همچنین خواستار دیدار با طرف آمریکایی برای گفتگو در این رابطه شده بودو حتی برخی شواهد حاکی از آن هستند که در جریان گفتگوهای میان بغداد و واشنگتن برای امضای توافق استراتژیک، موضوع احداث نیروگاههای هسته‌ای مطرح شده که با بی‌اعتنایی آمریکایی‌ها همراه شده است.

عدم همکاری آمریکا با عراق رد زمینه احداث نیروگاه و توسعه برنامه هسته‌ای این کشور در شرایطی است که  بر اساس پیمان منع گسترش و استفاده از سلاح اتمی (NPT)  تمام کشورها حق استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی را دارند اما در این میان آمریکا شرط‌های دیگری را به کشورهای طرف قرارداد خود برای فروش تجهیزات هسته‌ای تحمیل می‌کند. یکی از مهم‌ترین این شرط‌ها امضای تفاهم‌نامه‌ای موسوم به تفاهم‌نامه 123 است. بر اساس بخش ۱۲۳ قانون «بهره‌گیری از انرژی اتمی» که در سال ۱۹۴۵ میلادی در آمریکا تصویب و در سال ۱۹۵۴ اصلاح شده است، همکاری بین شرکت‌های خصوصی و دولتی توسعه دهنده توانمندی اتمی با کشورهای خارجی تابع برخی ملاحظات است.

از جمله این ملاحظات عدم توسعه چرخه غنی‌سازی، تأمین سوخت رآکتورهای اتمی فروخته شده از شرکت‌های بین‌المللی و تصویب ترتیبات جهانی بر نظارت بر برنامه‌های اتمی است. بر این اساس آمریکا برای آغاز همکاری اتمی با هر کشور، توافقنامه‌ای را برای رعایت الزامات فوق به امضا رسانده و این توافقنامه به تصویب مراکز تصمیم‌گیری داخلی از جمله کنگره رسیده و پس از ۹۰ روز اجرایی می‌شود. آمریکا تاکنون با ۲۸ کشور این توافقنامه را امضا کرده است. از جمله می‌توان به توافق با مصر در سال ۱۹۸۱، ترکیه در سال ۲۰۰۸ و امارات در سال ۲۰۰۹ اشاره کرد.

 به این ترتیب برای نمونه، بر اساس این توافق‌نامه، امارات متحده عربی از حق خود در غنی‌سازی و توسعه هرگونه تجهیزات مرتبط با آن انصراف داده است. بر طبق قانون فعالیت انرژی اتمی که در این کشور به تصویب رسیده هرگونه تلاش برای غنی‌سازی با حکم زندان روبه‌رو خواهد بود. علاوه بر این‌ها، طبق قرارداد فوق بازرسان آمریکایی امکان حضوردر هر کدام از تاسیسات هسته‌ای امارات را به صورت مستقل از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواهد داشت.

با وجود این محدودیت‌های ویژه دلایل آمریکا برای عدم ورود به بخش احداث نیروگاههای هسته‌ای برای عراق را می‌توان در ارتباط در قالب دو مساله مهم مورد ارزیابی قرار داد. در ابتدای امر توجه به این مساله اهمیت دارد که در هر گونه سرمایه‌گذاری و ورود آمریکا به بخش انرژی اتمی کشورهای منطقه غرب آسیا در نظر گرفتن ملاحظات و دیدگاه رژیم صهیونیستی از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار است. با توجه به اینکه این رژیم با جریان‌های داخلی و ملت عراق سر خصومت دارد، واشنگتن نیز به منظور جلب رضایت تل‌آویو قصد ورود به بخش انرژی هسته‌ای عراق را ندارد. در سطح دوم نیز توجه به این امر ضروری است که آمریکایی به هیچ عنوان خواهان برقراری ثبات در عراق نیستند. آن‌ها به وضوح نسبت به این امر آگاه هستند  که حل مشکل تامین برق بخشی بزرگ از اعتراضات عمومی و نارضایتی‌های چند سال گذشته را کاهش خواهد داد و این امر به معنای قوی شدن دولت عراق خواهد بود. این سناریو به هیچ عنوان از سوی آمریکایی‌های مطلوب نیست؛ زیرا در وضعیت بحران و بی‌ثباتی است که این کشور همچنان مجال ایفای نقش و تداوم اشغال‌گری خود را خواهد داشت.
 
مزیت‌های همکاری با روسیه
بر خلاف آمریکا و کشورهای غربی در مقطع کنونی روس‌ها می‌توانند ایدئال‌ترین کشور برای تحقق رویای بغداد برای بهره‌گیری از سوخت هسته‌ای برای تولید برق باشند. در چند دهه گذشته در منطقه غرب آسیا روسیه نقش کلیدی در پروژه‌ نیروگاه‌های اتمی کشورهای مختلف ایفا کرده است. در حال حاضر شرکت روسی «روس اتم» نظارت بر پروژه نیروگاه اتمی «آکویو» در ترکیه را برعهده داشته و 51 درصد از سهام این پروژه را نیز در اختیار دارد.

روسیه همچنین با امارات در پروژه نیروگاه اتمی این کشور همکاری کرده و توافقی را نیز با سازمان انرژی اتمی ایران برای ساخت دست کم 8 نیروگاه اتمی دیگر امضا کرده است.

همچنین، «روس‌اتم» شرکت دولتی روسیه که در زمینه انرژی هسته‌ای فعالیت می‌کند در حال اجرای مرحله دوم ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر (واحدهای دوم و سوم) با ظرفیت کلی ۲۱۰۰ مگاوات است.  در سطحی دیگر، شرکت روس اتم در حال ساخت یک نیروگاه اتمی در مصر بوده و قصد دارد دو نیروگاه اتمی نیز در عربستان سعودی بسازد. این شرکت روسی توافقنامه‌هایی را نیز با دولت‌های اردن، الجزائر، تونس، مغرب و سودان برای ساخت نیروگاه اتمی امضا کرده است. شرکت روسی اتم در عرصه بین‌المللی نیز در زمینه ساخت نیروگاه اتمی فعالیت گسترده‌ای دارد. همچنین، وزیر اقتصاد آرژانتین چندی پیش خبر داد که بوینس آیرس درحال مذاکره با شرکت روس اتم برای ساخت یک نیروگاه اتمی در این کشور است. با نگاه به این سوابق به طور حتم در مقطع کنونی روس‌ها و شکرت روس اتم می‌توانند مناسب‌ترین گزینه برای احداث نیروگاههای هسته‌ای در عراق باشند.