تهران و ریاض در مسیر تنش زدایی

با شکست ترامپ در رقابت های انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا، معادلات خاورمیانه نیز دستخوش تغییر و دگرگونی شده که ترمیم مناسبات ایران و عربستان از آن جمله است. پیام های خصمانه گذشته، در این روزها به سیگنال های مثبت تغییر شکل داده اند اگرچه هنوز برخی اختلافات به قوت خود باقی هستند.

چند روز پیش «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان در واکنش به موضع اعلام شده از سوی «فیصل بن فرحان آل سعود» وزیر امور خارجه عربستان مبنی بر استقبال این کشور از گفت‌وگو با ایران، گفت: «مقامات عربستان سعودی باید بدانند که جمهوری اسلامی ایران بر اساس مواضع اصولی خود، همواره خواهان حفظ صلح و امنیت منطقه خلیج فارس توسط کشورهای منطقه بوده است. ما همواره از گفت وگو برای دستیابی به نتایج ایجابی استقبال کرده و نگاهمان به مذاکره با عربستان مثبت است».

اظهارات خطیب زاده واکنشی به موضع گیری اخیر وزیر خارجه عربستان بود که در گفت وگو با روزنامه ایتالیایی «لارپابلیکا» اعلام کرد «باب گفتگوی عربستان با ایران باز است و ریاض از آن استقبال می‌کند؛ اما تهران باید تعهد خود به تضمین امنیت و ثبات در منطقه را با واقعیت اثبات کند.» بن فرحان ابراز امیدواری کرد که گفتگوهای اخیر با ایران منجر به بسته شدن صفحه اختلافات قبلی شود.

این نخستین باری نیست که شاهد لحن آشتی جویانه مقامات آل سعود هستیم. «محمد بن‌سلمان» ولیعهد سعودی چهارشنبه هشتم اردیبهشت در گفت‌ و گویی، در پاسخ به پرسشی پیرامون احتمال برقراری روابط بین ریاض و تهران گفت: در نهایت، ایران یک کشور همسایه است، همه ما امیدواریم که رابطه خوب و متمایزی با ایران برقرار کنیم. وی تصریح کرد که دو کشور منافع مشترک و متقابلی برای پیشرفت و بهبود منطقه و جهان دارند.

اظهارات شفاف ولیعهد سعودی برای میل به بهبود روابط با تهران با استقبال مقام های جمهوری اسلامی ایران مواجه شد و همان زمان خطیب زاده در پاسخ به سوالی در خصوص اظهارات ولیعهد عربستان، اظهار داشت: با دیدگاه های سازنده و روش گفتگو محور، این دو کشور مهم منطقه و جهان اسلام می توانند با پشت سر گذاشتن اختلافات، وارد فصل تازه ای از تعامل و همکاری برای نیل به صلح و ثبات و توسعه منطقه ای شوند.

با وجود برخی اختلافات میان ایران و عربستان، مدتی است که مذاکرات بین تهران و ریاض برای بهبود مناسبات دو کشور آغاز شده است. ماه گذشته (۲۹ خرداد) «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشور که برای حضور در «مجمع دیپلماسی آنتالیا» به ترکیه سفر کرده بود با حضور در یک نشست خبری و در پاسخ به سوالی درباره رابطه ایران و عربستان سعودی اظهار داشت «ما تا به حال سه بار با عربستان در بغداد گفتگو کردیم. اما همه منتظر نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری بودند.»

ظریف همچنین در این نشست درباره روابط ایران با عربستان گفت: من حاضرم همین فردا به عربستان سعودی سفیر بفرستم اما به خودشان بستگی دارد. هیچ دلیلی وجود ندارد که ما نتوانیم اختلافاتمان را با سعودی ها حل و فصل کنیم.
از سال ۲۰۱۶ که روابط دیپلماتیک دو کشور قطع شد، تهران در این پنج سال همواره تلاش کرده تا با کشورهای همجوار و منطقه روابط حسنه ای داشته باشد ولی این اراده در خاندان آل سعود به چشم نمی خورد. از نگاه ناظران چند موضوع مهم بسترساز تغییر نگرش مقامات سعودی نسبت به ایران شده است که گرفتاری ریاض در منطقه به ویژه در جنگ یمن، تغییر رویکرد کلی دولت جدید آمریکا درباره مسایل منطقه ای و همچنین گام های رو به جلو مذاکره کنندگان هسته ای اعضای برجام در پایتخت اتریش از آن جمله اند.

ازسرگیری مذاکرات و حتی برقراری روابط رسمی دیپلماتیک نیز به معنی پایان تمامی اختلافات دو کشور نیست. به عنوان نمونه ریاض همواره سیاست های منطقه ای ایران را به ویژه در یمن زیر سوال می برد. بن فرحان با بیان اینکه کشورش از گفت‌وگو با ایران استقبال می‌کند، ادامه داد «اما تهران باید پایبندی خود را به تضمین امنیت و ثبات منطقه با حقایق اثبات کند». وزیر سعودی در حالی از امنیت منطقه صحبت می‌کند که کشورش بیش از ۶ سال است با آغاز جنگی همه‌جانبه علیه یمن، این کشور را محاصره و هزاران خانواده را آواره کرده است.

از دیگر اقدامات ضدایرانی اخیر عربستان، گفت وگوی وزیر خارجه این کشور با «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیرامون برنامه هسته‌ای ایران و تلاش برای فشار بر تهران از طریق این نهاد بود. فیصل بن فرحان در پیام توئیتری نوشت که با گروسی در مورد اهمیت وضع سازوکارهای لازم برای انجام یک بازرسی سریع و فراگیر از تمام سایت‌های هسته‌ای ایران گفت وگو کرده است.

به تازگی اظهارات ضدایرانی نماینده سعودی درباره غنی‌سازی ۲۰ درصدی فلز اورانیوم بازتاب وسیعی یافته است. دفتر نمایندگی عربستان در آژانس بین‌المللی انرژی در این باره گفت که «تلاش ایران برای غنی‌سازی ۲۰ درصدی فلز اورانیوم نگران‌کننده است. ما در مورد اهداف واقعی ایران برای غنی‌سازی ۲۰ درصدی فلز اورانیوم نگران هستیم».

با این وجود از نگاه ناظران، استقبال تهران و ریاض برای حل اختلافات با توسل به دیپلماسی و میز مذاکره، روند مثبتی است که به تدریج بستر را برای کاهش چشمگیر سطح منازعات و دعواهای سیاسی هموار خواهد کرد.