۰
يکشنبه ۱۶ آبان ۱۴۰۰ ساعت ۱۰:۰۷
تارنمای «المانیتور» در گزارشی به بررسی روابط پرتنش اخیر ایران و جمهوری آذربایجان و پیامدهای آن بر روابط ایران و روسیه در منطقه قفقاز جنوبی پرداخته و معتقد است تشدید بحران و احیاناً درگیری نظامی در این منطقه می‌تواند به بروز تنش‌های جدی در روابط ایران و روسیه منجر شود. نوشتار پیش رو ترجمه بخش‌های مهم گزارش المانیتور است.
در سفر اخیر وزیر خارجه ایران به مسکو، یکی از موضوعات اصلی مذاکره با لاوروف افزایش تنش در روابط ایران و آذربایجان بود. در این سفر پس از آن‌که امیرعبداللهیان طیف وسیعی از شکایات را با تمرکز بر اسرائیل علیه باکو ابراز کرد، لاوروف نیز تأکید کرد که روسیه «مخالف تمرکز فعالیت‌های نظامی در قفقاز جنوبی» و «مخالف رزمایش‌های تحریک‌آمیز» است.
همزمان با تشدید تنش بین باکو و تهران، آذربایجان و ترکیه در اوایل سپتامبر در منطقه لاچین آذربایجان تمرینات نظامی مشترکی را انجام دادند. در اول اکتبر، نیروهای نظامی ایران رزمایش «فاتحان خیبر» را در شمال غرب در مرز با آذربایجان برگزار کردند. این یکی از بزرگترین مانورهای نظامی است که نیروهای مسلح ایران در دوره معاصر در این منطقه انجام داده‌اند که ناگزیر نگرانی‌هایی را مبنی بر آمادگی برای تجاوز نظامی ایجاد می‌کند.
در این میان طیف وسیعی از مقام‌های نظامی و نمایندگان مجلس ایران اظهارات گلایه آمیزی با محوریت رژیم‌صهیونیستی علیه جمهوری آذربایجان مطرح کردند که در برخی موارد شامل تهدید به اشغال نخجوان و قره باغ نیز شد. به نظر می‌رسد مشی رادیکال و نظامی جدید در تهران با جاه‌طلبی‌های دولت جدید در ایران مصادف باشد که احتمالاً به دنبال جبران شکست‌های قبلی از طریق اتخاذ مواضع سخت است.
در طول جنگ ۴۴ روزه ارمنستان و آذربایجان در اواخر سال ۲۰۲۰، دولت قبلی ایران به رهبری اصلاح‌طلبان سعی کرد طرح‌های مختلف میانجی‌گری را ارائه دهد که از سوی هیچ‌یک از طرف‌ها (ارمنستان، آذربایجان، روسیه و ترکیه) با استقبال مواجه نشد.
برخلاف روسیه و ترکیه، ایران احساس می‌کند که منافعش در پی جنگ ارمنستان و آذربایجان رعایت نشده است. علاوه بر این ایران به عنوان مرکز جهان تشیع عملاً نفوذ خود را در کشور آذربایجان از دست داده و سعی می‌کند با حمایت مستقیم از ارمنستان این کاستی را جبران نماید. اما با این کار، تهران نه تنها باکو و آنکارا بلکه مسکو را نیز به چالش می‌کشد. تهران در تلاش است تا ضامن امنیت و تمامیت ارضی ارمنستان شود و از این طریق از نفوذ طرف روسی بر رهبری ارمنستان بکاهد. این مسئله در ارمنستان به درستی مورد استقبال قرار گرفت و وزیرخارجه این کشور، ۴ اکتبر به تهران رفت و در آنجا از سوی ایران اطمینان‌های لازم را دریافت کرد.
تناقضات روسیه و ایران در قفقاز جنوبی رقابت روسیه و ایران در سوریه را تکمیل می‌کند. انباشت تدریجی پتانسیل درگیری دو کشور، برخلاف ادعاهای متقابل آنکارا و مسکو هنوز پنهان است و علنی نمی‌شود و در روسیه اغلب انکار می‌شود
در سوریه مسکو به سختی می‌تواند از تلاش‌های ایران برای استقرار نیروهای وابسته به خود در مرزهای اردن و اسرائیل که شریک استراتژیک او در خاورمیانه است، چشم پوشی کند زیرا این استقرار تهدیدی آشکار برای اسرائیل است. همچنین ایجاد یک منطقه مستقل همسو با ایران در دیرالزور قطعاً روسیه را نگران می‌کند. در کنار این موارد ایران بسیاری از جذاب‌ترین بسترهای اقتصادی سوریه را برای روسیه عملاً محدود کرده است.
در مجموع برای روسیه، اختلافات با تهران ممکن است بسیار حساس‌تر از اختلافات با آنکارا باشد. روسیه و ترکیه در خاورمیانه و قفقاز جنوبی خلأهایی را پر می‌کنند. به این صورت که حوزه‌های نفوذ یکدیگر را تقسیم می‌کنند و مورد تجاوز قرار نمی‌دهند (مانند ادلب و لیبی). همچنین ایران ممکن است تلاش کند روسیه را از جغرافیایی که در آن نفوذ دارد، بیرون کند. این مسئله ممکن است در بخشی از سوریه تحت کنترل اسد یا ارمنستان باشد. ایران ممکن است برای نفوذ در افغانستان و آسیای میانه به ویژه تاجیکستان، با روسیه رقابت کند.
ارزیابی
زمینه‌های رقابت و اختلاف میان ایران و روسیه در منطقه قفقاز دارای ریشه‌های تاریخی است. سه کشور حوزه قفقاز یعنی ارمنستان، آذربایجان و گرجستان در حدود صد و اندی سال قبل بخشی از خاک ایران بوده‌اند و قرابت‌های فرهنگی و تاریخی جدی با ایران دارند. از سویی روسیه هم این کشورها را بیش از هفتاد سال در اختیار داشته و لذا طبیعی است که میان این دو کشور در ارتباط با حوزه نفوذ در این منطقه رقابت و اختلاف وجود داشته باشد. اما بحث ماجرای اخیر و تحولات در حوزه آذربایجان الزاماً به این موضوع مرتبط نیست. اقدامات و اعتراض جدی جمهوری اسلامی به آذربایجان مشخصاً به دو حوزه مربوط است. اولاً ایران با ادعای باکو برای ایجاد کریدور زنگزور در جوار مرزهایش با ارمنستان که به تغییر ژئوپلیتیک منطقه و مرزهای ایران منجر خواهد شد، به شدت مخالف است و دوماً ایران از حضور رژیم صهیونیستی به عنوان دشمن درجه یک خود در آذربایجان به شدت نگران و عصبانی است. لذا اعتراض و فشار ایران به آذربایجان را می بایست در این راستا فهم نمود و نه در راستای رقابت‌های منطقه‌ای با روسیه.
در سفر اخیر وزیر خارجه ایران به مسکو، یکی از موضوعات اصلی مذاکره با لاوروف افزایش تنش در روابط ایران و آذربایجان بود. در این سفر پس از آن‌که امیرعبداللهیان طیف وسیعی از شکایات را با تمرکز بر اسرائیل علیه باکو ابراز کرد، لاوروف نیز تأکید کرد که روسیه «مخالف تمرکز فعالیت‌های نظامی در قفقاز جنوبی» و «مخالف رزمایش‌های تحریک‌آمیز» است.
همزمان با تشدید تنش بین باکو و تهران، آذربایجان و ترکیه در اوایل سپتامبر در منطقه لاچین آذربایجان تمرینات نظامی مشترکی را انجام دادند. در اول اکتبر، نیروهای نظامی ایران رزمایش «فاتحان خیبر» را در شمال غرب در مرز با آذربایجان برگزار کردند. این یکی از بزرگترین مانورهای نظامی است که نیروهای مسلح ایران در دوره معاصر در این منطقه انجام داده‌اند که ناگزیر نگرانی‌هایی را مبنی بر آمادگی برای تجاوز نظامی ایجاد می‌کند.
در این
در طول جنگ ۴۴ روزه ارمنستان و آذربایجان در اواخر سال ۲۰۲۰، دولت قبلی ایران به رهبری اصلاح‌طلبان سعی کرد طرح‌های مختلف میانجی‌گری را ارائه دهد که از سوی هیچ‌یک از طرف‌ها (ارمنستان، آذربایجان، روسیه و ترکیه) با استقبال مواجه نشد.
برخلاف روسیه و ترکیه، ایران احساس می‌کند که منافعش در پی جنگ ارمنستان و آذربایجان رعایت نشده است. علاوه بر این ایران به عنوان مرکز جهان تشیع عملاً نفوذ خود را در کشور آذربایجان از دست داده و سعی می‌کند با حمایت مستقیم از ارمنستان این کاستی را جبران نماید. اما با این کار، تهران نه تنها باکو و آنکارا بلکه مسکو را نیز به چالش می‌کشد. تهران در تلاش است تا ضامن امنیت و تمامیت ارضی ارمنستان شود و از این طریق از نفوذ طرف روسی بر رهبری ارمنستان بکاهد. این مسئله در ارمنستان به درستی مورد استقبال قرار گرفت
تناقضات روسیه و ایران در قفقاز جنوبی رقابت روسیه و ایران در سوریه را تکمیل می‌کند. انباشت تدریجی پتانسیل درگیری دو کشور، برخلاف ادعاهای متقابل آنکارا و مسکو هنوز پنهان است و علنی نمی‌شود و در روسیه اغلب انکار می‌شود
در سوریه مسکو به سختی می‌تواند از تلاش‌های ایران برای استقرار نیروهای وابسته به خود در مرزهای اردن و اسرائیل که شریک استراتژیک او در خاورمیانه است، چشم پوشی کند زیرا این استقرار تهدیدی آشکار برای اسرائیل است. همچنین ایجاد یک منطقه مستقل همسو با ایران در دیرالزور قطعاً روسیه را نگران می‌کند. در کنار این موارد ایران بسیاری از جذاب‌ترین بسترهای اقتصادی سوریه را برای روسیه عملاً محدود کرده است.
در مجموع برای روسیه، اختلافات با تهران ممکن است بسیار حساس‌تر از اختلافات با آنکارا باشد. روسیه و ترکیه در خاورمیانه و قفقاز جنوبی خلأهایی را پر می‌کنند. به این صورت که حوزه‌های نفوذ یکدیگر را تقسیم می‌کنند و مورد تجاوز قرار نمی‌دهند (مانند ادلب و لیبی). همچنین ایران ممکن است تلاش کند روسیه را از جغرافیایی که در آن نفوذ دارد، بیرون کند. این مسئله ممکن است در بخشی از سوریه تحت کنترل
ارزیابی
زمینه‌های رقابت و اختلاف میان ایران و روسیه در منطقه قفقاز دارای ریشه‌های تاریخی است. سه کشور حوزه قفقاز یعنی ارمنستان، آذربایجان و گرجستان در حدود صد و اندی سال قبل بخشی از خاک ایران بوده‌اند و قرابت‌های فرهنگی و تاریخی جدی با ایران دارند. از سویی روسیه هم این کشورها را بیش از هفتاد سال در اختیار داشته و لذا طبیعی است که میان این دو کشور در ارتباط با حوزه نفوذ در این منطقه رقابت و اختلاف وجود داشته باشد. اما بحث ماجرای اخیر و تحولات در حوزه آذربایجان الزاماً به این موضوع مرتبط نیست. اقدامات و اعتراض جدی جمهوری اسلامی به آذربایجان مشخصاً به دو حوزه مربوط است. اولاً ایران با ادعای باکو برای ایجاد کریدور زنگزور در جوار مرزهایش با ارمنستان که به تغییر ژئوپلیتیک منطقه و مرزهای ایران منجر خواهد شد، به شدت مخالف است و دوماً ایران از حضور رژیم صهیونیستی به عنوان دشمن درجه یک خود در آذربایجان به شدت نگران و عصبانی است. لذا اعتراض و فشار ایران به آذربایجان را می بایست در این راستا فهم نمود و نه در راستای رقابت‌های منطقه‌ای با روسیه.
حسين افراخته/ کارشناس مسائل غرب آسیا
مرجع : اندیشکده راهبردی تبیین
کد مطلب : ۹۶۲۴۲۳
منتخب
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳۰ فروردين ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
