شعله‌ور شدن آتش جنگ در اولین سالگرد صلح قره‌باغ؛ چرایی و ابعاد

وقوع درگیری‌ها اخیر در منطقه قره‌باغ در شرایطی است که در 27 سپتامبر 2020 (6 مهر 1399) به مدت شش هفته (44 روز) بر سر قره‌باغ کوهستانی وارد جنگی بزرگ شده که منجر به کشته شدن بیش از 6500 نفر از نظامیان و غیرنظامیان شد. با این وجود، پس از 44 روز درگیری در 10 نوامبر 2020 (20 آبان 2020) با وساطت روسیه، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، توافقنامه آتش بسی را امضا کرد که به آذربایجان کنترل بخش هایی از قره باغ کوهستانی و همچنین مناطق مجاور را که از زمان اولین جنگ قره باغ در دهه 1990 توسط ارامنه تصرف شده بود، را واگذار کرد.

بعد از این توافق، حدود ۲۰۰۰ نفر از حافظان صلح روسی در منطقه قره‌باغ تحت پیمان سه‌جانبه آتش‌بس که توسط باکو، مسکو و ایروان در تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ امضا شد، مستقر شدند. با این وجود، صلح و توافق امضا شده میان ایروان با باکو، اساسا شکننده بوده و فاقد ضمانت‌های اجرایی لازم است. اکنون در آستانه اولین سالگر این توافق، شاهد هستیم که با حداقلی‌ترین تحرکات مجددا نیروهای هر دو کشور در وضعیت تهاجمی قرار گرفته‌اند.
 
طرح اتهام‌های دو سویه از طرف باکو و ایروان پیرامون نقض آتش‌بس
با گذشت چند روز از آغاز درگیری‌های مجدد میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، اتهاماتی دو سویه از طرف هر یک از این کشورها مطرح شده است. در جدی‌ترین اظهارات، لیلا عبدالله‌اوا،‌ سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان تاکید کرده که در تاریخ نهم نوامبر، ۶۰ تن از نظامیان ارتش ارمنستان در گذرگاه لاچین جمع شدند و به سمت مواضع ارتش جمهوری آذربایجان پیشروی کردند و در تاریخ ۱۳ نوامبر، نظامیان ارمنستان به سمت مواضع ارتش جمهوری آذربایجان در «کلبجر» آتش گشودند. عبدالله‌اوا افزود که در تاریخ ۱۴ نوامبر، نیروهای ارتش ارمنستان، تحریکات و تنش‌های بعدی را با تمرکز بر منطقه مرزی آذربایجان-ارمنستان در «لاچین» آماده کردند. در مقابل، وزارت دفاع ارمنستان، نیروهای جمهوری آذربایجان را به شروع به تیراندازی به طرف مواضع ارمنستان در استان گغارکونیک  متهم کرده است.

در مجموع، در نتیجه درگیری‌های چند روز اخیر بنابر گزارش خبرگزاری رویترز، در درگیری‌های مرزی ۱۵ سرباز ارمنی کشته و ۱۲ نفر دیگر اسیر شده‌اند. ارمنستان نیز مدعی شده که «تلفات سنگین» به نیروهای آذربایجان وارد کرده است. این نهاد اضافه کرد که «درگیری‌ ادامه داد و از شدت آن کاسته نشده است.» با وجود این سطح قابل توجه از درگیری‌ها، امروز  (17 نوامبر/ 26 آبان) به دنبال درخواست اتحادیه اروپا برای «کاهش فوری تنش» میان ارمنستان و باکو و درخواست کمک ارمنستان از روسیه، ایروان اعلام کرد که به دنبال میانجیگری روسیه، با آتش‌بس با جمهوری آذربایجان موافقت کرده است.
 
عوامل شکنندگی صلح
در ارتباط با عوامل شکنندگی صلح میان ارمنستان وآذربایجان می‌توان به عوامل چند اشاره کرد که عبارتند از:

ضعف در ماموریت نیروهای حافظ صلح روسیه: ضعف در آرایش و ابهام در ماموریت نیروهای حافظ صلح روسی یکی از مهم‌ترین عوامل شکنندگی صلح نوامبر 2020 بر سر منطقه قره‌باغ است. در حقیقت، مساله این است که نیروهای حافظ صلح روسیه فاقد مأموریت دقیق هستند. همانطور که در توافقنامه آتش بس 9 نوامبر تعیین شده است، حضور آن‌ها نسبتاً کم است و به 1960 سرباز با سلاح های سبک، 90 نفربر زرهی و 380 وسیله نقلیه موتوری دیگر محدود می‌شود. آن‌ها 27 ایست بازرسی را در امتداد شریان های حمل‌ونقل کلیدی در مناطق ارمنی نشین قره باغ کوهستانی و کریدور لاچین - جاده ای باریک و کوهستانی به طول هشت کیلومتر که منطقه را به ارمنستان متصل می کند - ایحاد کرده‌اند. از ماه آگوست، نیروهای حافظ صلح روسی گشت‌زنی‌های روزانه خود را در نقاط مختلف منطقه آغاز کرده‌اند، اما تنها زمانی به جبهه اعزام می‌شوند که ساکنان، ستاد کل آذربایجان یا ارمنستان، یا گزارش‌هایی از پهپادهای هوایی متوجه مشکلی شوند. پهپادهای نظارتی این هنگ از یک مرکز فرماندهی مشترک روسیه و ترکیه در حدود 20 کیلومتری جبهه، در کنار روستای آذربایجانی قیام الدینلی هستند. نیروهای حافظ صلح روسی همچنین در روند مین‌زدایی در مناطق ارمنی نشین قره باغ کوهستانی رهبری می‌کنند و از تعدادی ابتکارات بشردوستانه حمایت می‌کنند.

چالش بر سر آغاز مذاکره: دیگر عامل مهم در چرایی شکنندگی صلح قره‌باغ، در ارتباط با چالش بر سر آغاز روند مذاکرات بوده است. در واقع، وضعیت در خط مقدم تا زمانی که آذربایجان و ارمنستان از بازگشت به میز مذاکره برای رسیدگی به مسائل فوری خودداری کنند، از دسترسی به کمک‌ها به مناطق جنگ‌زده گرفته تا تعیین مرزهایشان ملتهب خواهد بود. باکو مناقشه را پایان یافته اعلام می کند و دلیلی برای بازگشت به مذاکرات با همان قالب گذشته در چارچوب گروه مینسک نمی بیند. یک سال کامل از آغاز درگیری طول کشید تا روسای مشترک بتوانند نشستی بین وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در 24 سپتامبر برگزار کنند. باید دید این دیدار روند مذاکرات را احیا خواهد کرد یا خیر. در هر صورت نبود مذاکرات سیاسیون هر دو کشور به زمینه بروز تنش ونقش آتش‌بس در مقاطع مختلف تبدیل شده است.

مین گذاری زمین‌ها: یکی دیگر از عوامل شکنندگی صلح در منطقه قره‌باغ در ارتباط با زمین‌های سراسر مین‌گذاری شده‌ای است که طی یک سال گذشته بر تعداد آن‌ها افزوده شده است. در واقع، یک سال پس از درگیری شدید بین ارمنستان و آذربایجان بر سر قره‌باغ، این قلمرو همچنان به شدت مملو از مین و تسلیحات منفجر نشده است که پاکسازی کامل آن ممکن است بیش از 10 سال طول بکشد. هر چند شواهد حاکی از آن است که در طول یک سال گذشته هزاران مهمات منهدم شده‌اند اما کمبود منابع و اطلاعات تاکافی عملیات پاکسازی را بسیار پیچیده کرده است. اکنون تخمین زده می‌شود که 16 کیلومتر مربع زمین در منطقه قره‌باغ همچنان آلوده باشد ودر یک شرایط عادی، حداقل 4 سال جستجو برای یافتن و خنثی‌سازی این مناطق لازم است. در یک سال گذشته نیز تا کنون یک شهروند ارمنی در این میدان مین‌ها کشته و حداقل 20 نفر دچار قطع عضو یا جراحات جانی شده‌اند.

سنگربندی‌های جدید در فواصل نزدیک: آرایش تهاجمی نیروهای نظامی ارمنی و آذربایجانی دیگر عامل مهم در تضعیف صلح در قره‌باغ بوده است. در واقع، اکثر حوادث بین طرفین از طریق تماس مستقیم با ستاد مشترک آذربایجان و ارمنستان بی سر و صدا حل می شود اما هر چه بیشتر طول بکشد، ماموریت دشوارتر خواهد شد. هر دو طرف سنگرها را حفر کرده و مواضع نظامی جدیدی را در فاصله چند متری از یکدیگر در مکان‌هایی کاملاً نزدیک به شهرک‌های غیرنظامی ساخته‌اند که خطر گرفتار شدن در آتش متقابل خشونت‌های مجدد را تهدید می‌کند. تبادل آتش در ماه‌های اخیر بیشتر شده است و صلح‌بانان روسی را وادار به تحقیق در مورد حوادث کرده و آنها را مجبور به گشت‌زنی روزانه کرده است.