تاثیرات جنگ اوکراین و روسیه بر غرب آسیا و شمال آفریقا

تحلیلگران با آنکه آمریکا و غرب به راحتی می‌توانستند خواسته‌های روسیه را تأمین کرده و اوکراین را کشوری بی طرف در این منازعات نگه دارند اما با تحریک مستمر کاخ سفید که به دور از صحنه اروپا واقع است تلاش شد تا روسیه مجبور به ورود به جنگ شده و هزینه‌ها و آسیب‌های مسکو بیشتر شود اما با گذشت چند روز از جنگ، آنچه تا این لحظه بیش از هر چیز خود نمایی کرده است ضعف ناتو و آمریکا و اروپا برای دفاع از محیط امنیتی خود بوده است تا آنجا که بحران اوکراین را می‌توان دومین ضربه به پیکر ائتلاف نظامی غرب بعد از فرار از افغانستان در ماه‌های اخیر دانست.

تأثیرات منطقه غرب آسیا از جنگ اوکراین
با گذشت سه روز از جنگ، بسیاری از معادلات و ارزیابی‌های سیاسی و امنیتی در اروپا دچار تغییر شده است و این وضعیت تأثیرات خود را از هم اکنون بر دیگر نقاط نشان می‌دهد. خاورمیانه و غرب آسیا که بیش از دو دهه کانون حضور و سیطره نظامی ایالات متحده و غرب به شمار می‌رود در رأس این دگرگونی ها قرار دارد و تأملات در میان دولت‌ها و صاحبنظران نسبت به آینده امنیت منطقه غرب آسیا بدون اراده جدی آمریکا در دفاع از هم پیمانانش آغاز شده است. عربستان سعودی که بیشترین وابستگی امنیتی را به آمریکا دارد و با هراس به دنبال نقطه اتکای جدیدی می‌گردد، اعلام کرده است رابطه با اسرائیل لازم است.

«فیصل بن فرحان» وزیر امور خارجه عربستان سعودی با حمایت از عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی اعلام کرد: عادی‌سازی کامل روابط با تل‌آویو نه فقط برای اسرائیل بلکه برای همه ما خوب است. این تحولی بسیار مثبت است.

در همین حال بخشی از جریان مقاومت در منطقه که وضعیت اوکراین را درس عبرتی برای سران و کشورهای همپیمان با آمریکا می‌دانند نسبت به وقایع اوکراین از این منظر واکنش نشان دادند. انصارالله یمن و دولت صنعاء از نخستین گروه‌هایی بود که از اقدام روسیه حمایت کرد. دولت سوریه نیز با حمایت کامل از تصمیم مسکو آن را در تطابق کامل با سیاست‌های خود عنوان کرد.

سید «هاشم صفی‌الدین» رئیس شورای اجرایی حزب الله لبنان در سخنانی به تحولات اخیر اوکراین واکنش نشان داد. وی گفت: تحولات کنونی در اوکراین دلیل دیگری است که نشان می‌دهد آمریکا متحدانش را تنها می‌گذارد. اینکه برخی بر حمایت‌های ایالات متحده تکیه می‌کنند، کار اشتباهی است. آمریکایی‌ها اگر به این نتیجه برسند که منافعشان در خطر است، خیلی زود از متحدان خود روی بر می‌گردانند تحولات کنونی در اوکراین دلیل دیگری است که نشان می‌دهد آمریکا متحدانش را تنها می‌گذارد. اینکه برخی بر حمایت‌های ایالات متحده تکیه می‌کنند، کار اشتباهی است. آمریکایی‌ها اگر به این نتیجه برسند که منافعشان در خطر است، خیلی زود از متحدان خود روی بر می‌گردانند. ایالات متحده آمریکا نشان داده که حتی کسانی را که به آنها وعده حمایت داده است، رها می‌کند. آمریکا و غرب، اوکراین را برای ورود به جنگ تحریک کردند اما امروز پشت آن را خالی می‌کنند. ما در لبنان بارها چنین تجربه‌ای را دیده‌ایم. آمریکایی‌ها به عوامل خود در لبنان وعده داده است و پس از فریبشان، آن‌ها را به جهنم فتنه کشانده و سپس رهایشان کرده است.

کشورهای عربی چه موضعی اتخاذ کردند؟
در حالی که بیشتر کشورهای عربی، طرف‌های درگیر در بحران مسکو-کی‌یف را به آرامش و خویشتن‌داری دعوت یا با اقدامات نظامی روسیه مخالفت کردند، عربستان سعودی هنوز موضعی در این خصوص اتخاذ نکرده است.

اولین واکنش عربی به بحران اوکراین را قطر نشان داد. «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر طی تماسی تلفنی با «ولادیمیر زلنسکی» رئیس جمهور اوکراین در جریان آخرین تحولات در کی‌یف قرار گرفت. وی ضمن تاکید بر لزوم حفظ وضعیت انسانی غیرنظامیان، همه طرف‌ها را به خویشتنداری و حل اختلافات از طریق گفتگو و دیپلماسی و عدم اتخاذ تصمیمات تشدید کننده تنش دعوت کرد.

دفتر ریاست جمهوری سوریه ضمن اشاره به تماس تلفنی «بشار اسد» رئیس جمهور این کشور با «ولادیمیر پوتین» همتای روس خود، اعلام کرد که دمشق از موضع مسکو در خصوص اوکراین حمایت کرده است.

در مقابل، وزارت خارجه دولت لبنان طی بیانیه‌ای تهاجم سرزمینی روسیه به اوکراین را محکوم و از روسیه درخواست کرد تا به توقف فوری عملیات در اوکراین اقدام نماید.

وزارت خارجه کشور مصر ضمن تاکید بر لزوم اولویت‌دادن به گفتگو، آن را راهی برای جلوگیری از تشدید وضعیت و اقتصادی این بحران و آثارش بر منطقه و جهان دانست.

کویت نیز حمایتش را از تلاش‌های بین‌المللی با هدف آرام کردن اوضاع و کاهش درگیری‌ها، خویشتن‌داری و حل اختلافات بین‌المللی از طریق روش‌های مسالمت‌آمیز اعلام کرد.

وزارات خارجه اردن ضمن تاکید بر لزوم بازگشت ثبات و امنیت از طریق گفت‌وگو و مذاکره، خواستار بیشترین تلاش‌ها برای خویشتن‌داری و حل بحران‌ها از راه‌های مسالمت‌آمیز شد.

سخنگوی دولت مغرب نیز ضمن استقبال از تماس‌ها و درخواست‌های دیپلماتیک، تصریح کرد که دیپلمات‌های مغربی مقیم سفارت این کشور، همچنان در اوکراین هستند و ضمن رصد اوضاع، طبق روال طبیعی به کار خود در کی‌یف ادامه می‌دهند.

«نجلا المنقوش» وزیر خارجه دولت وحدت ملی لیبی به ریاست «عبدالحمید الدبیبه» علاوه بر محکومیت شدید حمله نظامی روسیه در اوکراین، آن را اقدامی ضد حقوق و قوانین بین‌المللی توصیف کرد.

چرایی رأی ممتنع امارات در جلسه شورای امنیت
مهم‌ترین واکنش را امارات نشان داد. ابوظبی در جلسه شورای امنیت، به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت اقدام نظامی روسیه در اوکراین رأی ممتنع داد و به نوعی نه موافقت نه مخالفت از خود نشان داد.

الخلیج آنلاین در گزارشی در این باره آورده است: «در این جلسه که روز جمعه برگزار شد، ۱۱ کشور به این قطعنامه که روسیه را به عقب‌نشینی فوری از اوکراین ملزم می‌کرد رأی مثبت دادند و در این میان چین، هند، امارات رأی ممتنع دادند. این به روشنی نشان می‌دهد که این سه کشور نمی‌خواهند روابط خود را با روسیه به هم بزنند. وضعیت در مورد چین و هند روشن است زیرا چین ائتلاف و روابط تاریخی با روسیه دارد و هند هم علاوه بر منافع و روابط سیاسی و اقتصادی و نظامی که با مسکو دارد، با نفوذ غرب مخالف است اما چرا امارات که روابط نزدیکی با آمریکا و اتحادیه اروپا دارد رأی ممتنع داد؟

روابط سیاسی
امارات روابط راهبردی مهمی با روسیه دارد. فقط یک روز پیش از حمله روسیه به اوکراین، «عبدالله بن زائد»، وزیر امور خارجه امارات، در تماس تلفنی با همتای روسی خود «سرگی لاوروف» بر استحکام روابط دو کشور و اهتمام امارات به گسترش روابط تأکید کرد. در سال ۲۰۱۸ در سفر «محمد بن زائد» به مسکو، امارات و روسیه سند «شراکت راهبردی» را امضا کردند. در همان زمان «انور قرقاش»، وزیر مشاور وقت در امور خارجی امارات، گفت که مواضع دو کشور در «همه پرونده‌های مطرح و حیاتی کاملاً منطبق» است.

روابط اقتصادی
به لحاظ اقتصادی امارات و روسیه روابط بسیار تنگاتنگی دارند و مبادلات تجاری دو کشور از ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۱ با افزایش ۱۰ برابری به ۵ میلیارد دلار رسیده است.

«ثانی الزیودی»، وزیر مشاور در امور تجارت خارجی امارات، در ماه دسامبر گذشته گفت: روابط اقتصادی ابوظبی و مسکو در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته و شامل عرصه‌های تازه‌ای مانند انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین و انقلاب صنعتی چهارم شده است. بیش از ۴ هزار شرکت روسیه‌ای در بخش‌های مسکن و صنایع و مواد غذایی و زیرساخت‌ها و بنادر و پتروشیمی در امارات فعال هستند و ۵۵ درصد مبادلات تجاری روسیه با کشورهای شورای همکاری متعلق به امارات است. امارات همچنین دومین کشور عربی به لحاظ حجم مبادلات تجاری با روسیه و در رتبه اول مقصد سرمایه‌گذاری‌های روسیه در کشورهای عربی است. همزمان امارات بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار عرب در روسیه است و ۸۰ درصد سرمایه‌گذاری‌های عربی در روسیه متعلق به امارات است.

روابط نظامی
در کنار روابط سیاسی و اقتصادی، مسکو از مهم‌ترین تأمین‌کنندگان سلاح برای امارات است. در فوریه ۲۰۲۱، روسیه نمایشگاهی نظامی در ابوظبی برگزار کرد که در آن ۴۰۰ مدل از انواع محصولات نظامی خود را عرضه کرد. در حاشیه همین نمایشگاه، دو کشور قراردادهایی برای خرید ۱۰۰ بالگرد VRT۵۰۰ و ۱۰۰ پهپاد VRT۳۰۰ برای پلیس امارات امضا کردند. همچنین در سال ۲۰۱۷، امارات قرارداد بزرگی برای خرید جنگنده‌های سوخو ۳۵ که از پیشرفته‌ترین جنگنده‌های جهان تسلیحات است با روسیه امضا کرد. امارات در سال ۲۰۰۰ نیز قراردادی برای خرید ۵۰ مجموعه موشکی ضد هوایی پانتسر امضا کرده بود. بر اساس گزارش‌های رسمی روسیه این کشور در فاصله میان سال‌های ۲۰۰۰-۲۰۱۴ مجموعاً ۷۱۴ میلیون دلار تسلیحات به امارات صادر کرده است.

در این راستا، حسین الدعجه، کارشناس مسائل راهبردی در اردن، تأکید می‌کند که وقتی کشورهایی در اتحادیه اروپا با توجه به منافعشان حاضر نیستند با تحریم روسیه صادرات گاز و نفت به اروپا را به خطر بیندازند، طبیعی است که کشورهایی مانند امارات که این نزاع به صورت مستقیم به آنها مربوط نمی‌شود منافع خودشان را دنبال کنند».

موضع شورای همکاری خلیج فارس چه بود؟
شورای همکاری خلیج فارس در واکنش به حمله روسیه به اوکراین ضمن تأکید بر ضرورت رعایت قوانین بین‌المللی بر حمایت از تلاش‌ها برای حل دیپلماتیک بحران تأکید کرد.

«محمد بن عبدالعزیز العتیق» سرپرست دفتر نمایندگی عربستان در سازمان ملل، به نمایندگی از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در جلسه مجمع عمومی سازمان ملل درباره بحران اوکراین تأکید کرد که کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با نگرانی فراوان تحولات اوکراین را زیر نظر دارند و بر حمایت از همه تلاش‌ها برای حل این بحران از روش‌های مسالمت‌آمیز و دیپلماتیک تأکید می‌کنند.

او گفت که این کشورها از هر تلاشی در سطح بین‌المللی برای کاهش تنش و آغاز روند آرامش و آتش‌بس و بازگشت ثبات و فراهم کردن زمینه مذاکرات سیاسی برای حل بحران حمایت می‌کنند.

نماینده شورای همکاری خلیج فارس همچنین بر ضرورت پایبندی به قوانین بین‌المللی و میثاق سازمان ملل برای حل نزاع‌ها از روش‌های مسالمت‌آمیز و ضرورت احترام به حاکمیت ارضی و استقلال و یکپارچگی کشورها تأکید کرد.

او با تأکید بر روابط نزدیک کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با طرفین نزاع خواستار آرامش و خویشتنداری همه طرف‌ها و اقدام برای پایان دادن به این بحران در اسرع وقت و جلوگیری از آسیب‌دیدن غیر نظامیان شد.

تاثیرات و تبعات اقتصادی جنگ اوکراین بر خاورمیانه و شمال آفریقا
اوکراین یکی از صادرکنندگان بزرگ گندم در جهان است و این جنگ نگرانی شدیدی را نزد کشورهای عربی که از این کشور محصولات کشاورزی به ویژه گندم وارد می‌کنند، ایجاد کرده است. کشورهایی مانند یمن، لبنان، لیبی، مصر، تونس، الجزایر وارد کننده گندم از اوکراین هستند. با توجه به بحران‌های معیشتی که این کشورها دارند، کمبود عرضه گندم در عرصه جهانی مشکلات آنها را دوچندان خواهد کرد. این جنگ تبعات وخیمی برای امنیت غذایی در خاورمیانه و شمال آفریقا به دنبال خواهد داشت این جنگ تبعات وخیمی برای امنیت غذایی در خاورمیانه و شمال آفریقا به دنبال خواهد داشت. علاوه بر جنگ روسیه و اوکراین بر برنامه جهانی غذا برای آوارگان در خاورمیانه و شمال آفریقا تاثیرگذار است و فشار مضاعفی را وارد می‌کند.

حمله روسیه به اوکراین نگرانی برخی کشورهای عربی که واردکننده گندم از روسیه یا اوکراین هستند را موجب شده است. «امین سلام»، وزیر اقتصاد لبنان، اعلام کرد: ذخایر گندم این کشور فقط به اندازه مصرف یک ماه گندم دارد و افزود که لبنان در پی امضای قرارداد برای خرید گندم است. لبنان ۶۰ درصد گندم مورد نیاز خود را از اوکراین وارد می‌کند.

جدای از تاثیرات اقتصادی به ویژه در زمینه کشاورزی، این بحران بر حل و فصل بحران‌ها در برخی کشورهای عربی به ویژه لیبی و سوریه تاثیرگذار است.

برخی کشورهای عربی کوشیدند که در راستای حفظ روابط متوازن با هر دو کشور، موضع گیری نکنند اما با توجه به ادامه کشمکش میان واشنگتن و مسکو درباره اوکراین خود را در برابر انتخاب میان روسیه یا آمریکا و اتحادیه اروپا می‌بینند. کشورهایی مانند سوریه، عربستان، امارات، عراق، الجزایر و برخی دیگر به دنبال حفظ روابط خود با مسکو هستند.

تهدید درباره قطع سوئیفت بانک‌های روسیه و نگرانی کشورهای عربی
افزایش تهدیدها درباره قطع سوئیفت بانک‌های روسیه موجب نگرانی برای بسیاری کشورهای عربی که با روسیه مبادلات مالی و تجاری دارند شده است. برخی کشورهای عربی که در سال‌های اخیر مبادلات تجاری خود را با روسیه افزایش داده‌اند نیز نگران تحریم‌های مالی علیه روسیه هستند.

کارشناسان عرب بر این باورند که برخی کشورهای عربی از چنین تصمیمی تاثیر خواهند پذیرفت، هرچند این تأثیر چندان شدید نخواهد بود. مثلاً در مورد مصر، ۴۷۰ شرکت روسیه‌ای مجموعاً ۸ میلیارد دلار در مصر سرمایه‌گذاری کرده‌اند و مبادلات تجاری دو کشور بیش از ۵ میلیارد دلار است. در مورد سوریه هم، به گفته کارشناسان، روسیه سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در بخش نفت و گاز و معادن در روسیه کرده اما میان دو کشور مبادلات مالی چندانی وجود ندارد.

در مورد عراق، «احمد الوکیل»، کارشناس اقتصادی عراقی، تأکید می‌کند که ممکن است عراق در مورد روسیه با همان مشکلی مواجه شود که به علت تحریم‌های آمریکا با ایران به آن دچار شد.

به گفته وی آخرین قرارداد بزرگ میان عراق و روسیه قرارداد تسلیحاتی ۴ میلیارد دلاری بوده که در صورت بسته شدن سوئیفت دو کشور برای تسویه آن باید ساز و کار مالی مستقلی پیدا کنند.

در مورد الجزایر، «عبدالرحمن مبتول»، مشاور اقتصادی دولت الجزایر، تأکید می‌کند که بیشترین آسیب از بسته شدن سوئیفت بر روسیه را کشورهایی می‌بینند که بیشترین مبادلات تجاری را با روسیه دارند و این به طور خاص شامل الجزایر، مصر و سوریه می‌شود.

الجزایر از مهم‌ترین شرکای تجاری و نظامی روسیه است. روسیه سومین تأمین کننده بزرگ گندم و اولین تأمین‌کننده سلاح و نیز اولین تأمین‌کننده تجهیزات صنایع سنگین برای الجزایر است و همه اینها با مبادلات بانکی انجام می‌شود که در صورت بسته شدن سویفت مشکلات جدی خواهد دید.

جنگ اوکراین فرصتی برای جبران خسارات شیخ نشینان
با این حال به نظر می‌رسد که جنگ اوکراین با روسیه با توجه به بالا رفتن قیمت نفت تاثیر مثبتی بر کشورهای حاشیه خلیج فارس داشته باشد و به آنها این فرصت را می‌دهد که زیان‌های قبلی خود را که بر اثر نوسانات قیمت نفت و تبعات کرونا متحمل شده اند را جبران کنند.

از سویی، اروپا با توجه به وابستگی که به انرژی روسیه دارد، خواهد کوشید که کمبود خود را از عربستان، عراق، کویت و امارات، قطر و الجزایر و دیگر کشورهای عربی دارای منابع انرژی تامین کند.

آنچه در پایان می‌توان گفت این است که کشورهای عربی که عمدتاً دنباله رو سیاست‌های واشنگتن هستند در این بحران متمایل به آمریکا و مواضع اتحادیه اروپا هستند هر چند می‌کوشند که مسکو را هم از خود خشمگین نسازند.

مواضع رژیم صهیونیستی در رابطه با حمله روسیه به اوکراین نیز بخش دیگری از مولفه‌های ماجرا می‌باشد. تل آویو به محکومیت این اقدام موضعی مشابه آمریکا و اروپا گرفت. رژیم صهیونیستی دارای بیشترین میزان وابستگی مالی و اقتصادی و نظامی و امنیتی به آمریکا و غرب است.

موضعی که آمریکا در قبال متحد خود یعنی اوکراین اتخاذ کرد و موارد قبلی آن در قبال همپیمانانش در افغانستان و دیگر مناطق، سبب نگرانی شدید کشورهای که حول محور واشنگتن می‌چرخند، شده است.