نقش آب‌گیری سدهای بزرگ ترکیه در بحران ریزگردها

اما این اظهارات امیرعبداللهیان واکنش وزارت خارجه ترکیه را به همراه داشت. به گونه‌ای که تانژو بیلگیچ، سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه در 12 می 2022 (22 اردیبهشت 1401) در پاسخ به اظهارات وزیر خارجه ایران،تاثیر سدسازی این کشور بر رودهای ارس  و دجله را بر ایجاد آلودگی‌های ناشی از گرد و غبار رد کرد و آن را ادعایی «غیرعلمی» ارزیابی و در بیانیه‌ای اعلام کرد که برخلاف اظهارات مقام‌های ایرانی، علت اصلی توفان‌های شن و گرد و غبار در ترکیه و ایران، «گرد و غبار بیابانی است که از آفریقا و خاورمیانه می‌آيد».

اظهارات ایراد شده از سوی سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه بار دیگر مساله ریزگردهای فراگیر شده در منطقه و نقش ترکیه در این بحران را در کانون توجهات قرار داده است. حال هدف اصلی نوشتار حاضر این است که این موضوع مورد بررسی قرار گیرد که آیا آن‌گونه که مقام‌های سیاسی ترک مدعی هستند، سیاست‌های آن‌ها در سدسازی و نیز آب‌گیری از آب‌های دجله و فرات بر وقوع ریزگردها تاثیر گذار بوده است یا خیر؟
 
نقش ترکیه در تخریب اکوسیستم منطقه و ذخیره‌سازی نامشروع دجله و فرات
تبدیل شدن موضوع آب‌گیری سدهای بزرگ ترکیه در چند سال اخیر، از دیرهنگام مورد اعتراض مسئولان و نیز کارشناسان محیط زیست در ایران و عراق بوده است. کارشناسان محیط زیست همواره تاکید داشته‌اند که کاهش و محدود شدن آب‌ رودخانه‌های دجله و فرات در کشورهای پایین دست یعنی ایران و عراق علاوه بر تحمیل هزینه‌های بزرگ در زمینه کشاورزی و جمعیتی، آثار زیان‌بار محیط زیستی بزرگی را به همراه خواهد داشت. در این میان بیش از هر موضوع دیگری کانون توجهات به سوی آب‌گیری ترکیه از سد ایلیسو و متعاقب آن وقوع پدیده گردوخاک‌های منطقه‌ای جلب شده است.

علی‌رغم هشدارهای مسئولان ایرانی و عراقی، در 15 نوامبر 2021 (24 آبان 1400) دولت ترکیه سد ایلیسو را افتتاح کرد و با آغاز پروژه آب‌گیری این سد، راه جاری‌شدن ۴۳میلیارد مترمکعب آب را در بستر دجله و فرات بسته شد. متعاقب اقدام ترکیه، کارشناسان محیط زیست نسبت به تاثیرات مخرب آب‌گیری از آن و نیز عدم رعایت حق‌آبه عراق، سوریه و ایران از این دو رودخانه بر اساس موازین بین‌المللی سخن به میان آوردند.

کارشناسان براین باور هستند که سد «ایلیسو» با ظرفیتی سه برابر بزرگ‌ترین سد ایران، یعنی کرخه، از ورود ۵۶ درصد از آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شود، جلوگیری می‌کند و این سد باعث خشک شدن برخی از مناطق عراق و افزایش ورود ریزگرد به ایران خواهد شد. همچنین، صاحب‌نظران حوزه محیط زیست براین باور هستند که «سدسازی‌های بی رویه ترکیه بر روی دجله و فرات بر کاهش آب ورودی به تالاب‌ها و تبدیل شدن آن‌ها به منشأهای گردوغبار قطعا تاثیر دارد» و ادامه این روند می‌تواند خسارت‌های زیست محیط به همراه داشته باشد و اکوسیستم منطقه را بهم زند.

در این میان، تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق و در بخش‌هایی پایانی پایین‌دست رودهای دجله و فرات قرار دارد که از خاک ترکیه سرچشمه می‌گیرند. خشک شدن این تالاب چه در ایران و چه در عراق تعداد وقوع توفان‌های ریزگردی را افزایش داده و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی حدود ۲۱ برابر استاندارد مواجه شود.
 
سد ایلیسو؛ نماد بارز نقض قوانین بین‌المللی و دوستی با همسایگان توسط آنکارا
در دهه 1950، ترکیه پیشنهاد ساخت سد ایلیسو، یک پروژه برق آبی را داد که ساخت آن را در سال 2006، بر روی رودخانه دجله در نزدیکی روستای ایلیسو، در امتداد مرز استان‌های ماردین و شیرناک ترکیه آغاز کرد و این پروژه در فوریه 2018 به پایان رسید و افتتاح شد. در اوایل ژوئن همان سال دولت ترکیه پر کردن مخزن آب‌های این سد را نیز آغاز کرد. اکنون بسیاری از استان‌های عراق شامل موصل، سلیمانیه، بغداد و بصره تحت تاثیرات آب‌گیری در این سد قرار گرفته‌اند.

در واقع، سد ایلیسو بخشی از پروژه عظیم موسوم به"گاپ" است که شامل احداث 22 سد و مخزن ( 14 سد روی فرات و 8 سد روی دجله) و19 مرکز برق‌آبی است، در9 استان جنوب شرق ترکیه شامل (آدی یامان، باتمان، دیار بکر، قاضی آنتپ، کیلیس، ماردین، سیرت، شانلی اورفا و شیرناک) به مساحت 75358 کیلومترمربع می باشد. با وجود اینکه ترکیه تنها 54 هزار و 145 کیلومترمربع (24.5درصد) ازسطح حوضه رودخانه دجله و400 کیلومتر( 22 درصد) ازطول آن را در اختیار دارد و 25 میلیارد و 240 میلیون مترمکعب ( 52درصد) ازجریان سالانه آب دجله را تامین می‌کند اما ظرفیت ذخیره سازی‌ها و سدهای ترکیه بر روی دجله 17.6 میلیارد مترمکعب است، حال آنکه متوسط جریان سالانه رودخانه دجله در نزدیکی مرز ترکیه و عراق حدود 16.8 میلیارد مترمکعب است که این بیانگرآن است که ترکیه قادراست کلیه آورد حاصل از رودخانه دجله را دراین کشور ذخیره کند.

به همین ترتیب، با وجود اینکه ترکیه 125 هزار کیلومتر مربع (28.2 درصد) ازحوضه آبریز فرات و 1230 کیلومتر (41 درصد) از طول آن را در اختیار دارد و 31 میلیارد و 580 میلیون مترمکعب (89 درصد) ازجریان سالانه را تامین می کند اما ظرفیت ذخیره سدهای ترکیه بر روی فرات حدود 95 تا 100 میلیارد مترمکعب اعلام شده است که تنها مجموع ظرفیت دو سد کبان و آتاتورک به 79.6 میلیارد متر مکعب می‌رسد حال آنکه آورد متوسط سالانه رودخانه فرات در کل حوضه حدود 30 میلیارد مترمکعب است و در مجموع ظرفیت سدها و سازه های احداث شده ترکیه بر روی رودخانه های دجله و فرات بیش از 1.5 برابر کل آورد این حوضه است.

افزون بر این، از بین 23 میلیون سکنه حوضه فرات تنها 31 درصد آن در ترکیه زندگی می‎کنند. از مابقی، 44 درصد در عراق و 25 درصد در سوریه ساکن هستند. از 23.5 میلیون سکنه حوضه دجله نیز تنها 15 درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند؛ 79 درصد در عراق و 6 درصد در ایران ساکن هستند.

با نظر به این مقدمات می‌بایست توجه داشت که بدون تردید در تشدید بحران کم‌آبی در عراق، سوریه و حتی ایران بیشترین تاثیر را می‌توان به نقش سدهای ترکیه ارتباط داد. حدود ۸۰ درصد از ذخیره آب رودخانه‌های دجله و فرات در عراق از ترکیه سرچشمه می‌گیرد. در سال 2021 به دلیل سیاست‌های ترکیه، سطح آب دو رودخانه دجله و فرات که از این کشور سرچشمه می‌‌گیرند «تا ۵۰ درصد کاهش یافت.» البته این حجم از کاهش ورود آب‌های دجله در سال جدید به نظر می‌رسد بیشتر نیز خواهد شد.

در حقیقت، رودخانه دجله از کوه‌های توروس (Toros Dağları) در ترکیه سرچشمه می‌گیرد، از طریق سوریه به سمت جنوب عراق می‌ریزد و در شط العرب به رود فرات می‌رسد. طول آن 1850 کیلومتر و دارای شاخه های متعددی است که از مهم‌ترین آنها می توان به رود دیاله، زاب بزرگ و زاب کوچک اشاره کرد.

رود فرات نیز همانند رود دجله از ترکیه سرچشمه می گیرد و از خاک سوریه می گذرد تا به خاک عراق می‌ریزد و در جنوب آن با رود دجله تلاقی می‌کند و شط العرب (اروند رود) را تشکیل می‌دهد. این رودخانه پس از ورود به سوریه در شهر جرابلس در حومه حلب، از استان رقه و سپس دیرالزور می گذرد و سپس از سرزمین های سوریه در شهر البوکمال خارج می‌شود تا در شهر البوکمال وارد عراق شود. پس از آن، رودخانه وارد استان‌های بابل و کربلا، سپس به نجف و دیوانیه، مثنی، ذی قار و سپس وارد منطقه مرداب‌ها در جنوب عراق می‌شود.

در مجموع، سدسازی‌های ترکیه برای اجرای کردن پروژه «گاپ» منجر به کاهش 80 درصدی سهم عراق از این دو رودخانه شده، در حالی که سهم سوریه 40 درصد کاهش یافته است. به جرات می‌توان اظهار داشت که سد ایلیسو بر خلاف ادعای مقام‌های سیاسی ترکیه از نظر علمی عاملی مهم در وقوع خشکسالی، بیابان‌زایی و وقوع توفان‌های گردو خاک‌ها چند وقت اخیر در سطح منطقه بوده است.